Wprowadzenie do socjologii
Temat: Rodziny w dobie przemian:
Współczesne tendencje przemian rodziny
Alternatywne formy życia
Wpływ rodziny i grupy rówieśniczej na socjalizacje dzieci i młodzieży
Rodziny a migracje
Wykonali:
Kuras Paweł
Grudzień Piotr
Tomczyk Damian
Kluczyński Marek
Piotr Sowa
Rok 1, Semestr 1, Grupa 4
Niemal wszystkich interesuje odpowiedź na pytanie, co dzieje się współcześnie z rodziną? Odpowiedzi są różne. Można spotkać poglądy mówiące o zmierzchu czy o kryzysie rodziny, ale można też szukać odpowiedzi, wskazując na konkretne przemiany, jakim ona podlega.
Pochodną przeobrażeń w makrostrukturach społecznych są przemiany wewnętrzne w rodzinie (w mikrostrukturach społecznych). W wyniku oddziaływań czynników industrializacji i urbanizacji rodzina przechodzi „proces kurczenia się i przeobrażeń strukturalnych”. Przemiany w życiu rodziny mają ścisły związek z nowymi zjawiskami w dziedzinie: ekonomicznej (np. udział kobiet w pracy zawodowej); demograficznej (rozłam pokoleń); medycyny i higieny (m.in. w zakresie kontroli urodzeń) oraz kultury, w tym obyczajowości, laicyzacji życia, pojawienia się nowych wartości i zmian w układzie stosunków rodzinnych.
Anna Kwak uważa, że zmiany które mają obecnie miejsce w życiu rodziny występowały w niej również wcześniej ale teraz dotyczą głównie ich rozmiaru, zasięgu, intensywności i ocen społecznych. Współczesne przemiany są głębsze ponieważ zmieniły się dla nich społeczne realia. Najmniej zaawansowane w przemiany te są kraje katolickie (o silnym wpływie religii katolickiej), natomiast największe zmiany obserwuje się w krajach o liberalnej religii protestanckiej (aprobujących wszelkie zmiany w zakresie obyczajowości). Należy pamiętać, że różnice dotyczące stopnia zaawansowania zmian w życiu rodziny zależą głównie od poziomu ekonomicznego kraju oraz tradycji kulturowych.
Samo pojęcie rodziny w węższym znaczeniu oznacza „parę małżeńską z dziećmi”. W szerszym określoną grupę społeczną połączoną więzami małżeńskimi i pokrewieństwa - w linii prostej (wstępnej oraz zstępnej) i bocznej.
Rodzina jest małą grupą społeczną o swoistej strukturze i specyficznym funkcjonowaniu. O jej odmienności od innych grup społecznych stanowi:
sposób wchodzenia do niej nowych członków,
brak typowego przywództwa,
wyraźny podział pokoleniowy,
intymność stosunków,
wspólnota zamieszkania członków,
wspólne nazwisko i własność,
tradycja rodzinna
Rodzina jest grupą podstawową (pierwotną) liczącą niewielu członków, stwarzającą jednostce pierwsze i podstawowe środowisko społeczne, w którym ta kształtuje swoją osobowość i uczy się form współżycia społecznego. Członków rodziny łączą bezpośrednie stosunki oparte na uczuciu - charakteryzujące się spontanicznością i nastawione na wzajemną pomoc i opiekę. Charakterystyczne dla niej jest tworzenie wspólnoty: poczucia przynależności członków do siebie i poczucia wspólnych celów. Każda rodzina tworzy własną i niepowtarzalną atmosferę, która daje poczucie odrębności ze względu na przynależność „właśnie do tej a nie innej rodziny”.
Struktura rodziny.
Jak każda grupa społeczna rodzina ma określoną strukturę. Pewien układ wszystkich elementów i zasad ich wzajemnego podporządkowania umożliwiający funkcjonowanie grupy. Bardzo różnie definiowana jest struktura rodziny i jej poszczególne elementy.
Rodzina jest małą ale niezwykle skomplikowaną strukturą społeczną obejmującą następujące aspekty:
psychologiczny - dotyczący układu więzi emocjonalnych,
społeczny - uwzględniający pozycje społeczne, strukturę autorytetów i władzy,
kulturowy - ujmujący zasady instytucjonalne regulujące życie rodzinne, normy i wzory wewnątrzrodzinnych ról społecznych,
demograficzny - określający liczebność członków rodziny, rodzaj pokrewieństwa, usytuowanie przestrzenne.
Strukturę rodziny wyznacza liczba i wiek jej członków, różne formy organizacyjne życia rodzinnego, charakter źródła utrzymania rodziny i środowiska zamieszkania oraz styl życia. Uwzględniając te kryteria można wyróżnić różne typy rodzin ze względu na:
formy organizacyjne i liczbę członków;
małą „nuklearną” - dwupokoleniową,
poszerzoną - wielopokoleniową (dużą),
charakter źródła utrzymania;
chłopską,
robotniczą,
inteligencką,
środowisko zamieszkania;
wiejską,
miejską,
styl życia;
instytucjonalną,
opartą na koleżeństwie,
hierarchię prestiżu i władzy;
patriarchalną (dominująca pozycja ojca),
matriarchalną (dominująca pozycja matki),
egalitarną (rodzina partnerska),
liczbę dzieci w rodzinie;
mało,
średnio,
wielodzietną,
jej skład;
pełną,
niepełną (osieroconą i rozwiedzioną).
Współczesne przemiany rodziny
Rodzina okresu industrializacji i urbanizacji ulega procesowi głębokich przeobrażeń polegających na utracie bądź zmniejszeniu zakresu poszczególnych funkcji oraz zmianie ról poszczególnych członków rodziny - głównie męża i żony. Obserwuje się wzrost ruchliwości rodzin, anonimowość jednostki i rodziny w rozszerzającej się społeczności lokalnej. Rodzina staje się coraz bardziej zamknięta, odizolowana od najbliższego otoczenia. Następuje wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny. Upowszechniają się kontakty seksualne przedmałżeńskie i pozamałżeńskie. Liberalizują poglądy dotyczące pracy zawodowej kobiet - mężatek. Przemiany dokonujące się w rodzinie dotyczą:
poglądów na znaczenie i charakter związku małżeńskiego,
struktury rodziny,
funkcji rodziny.
Przemiany w sferze poglądów na związek małżeński i rodzinny ujawniają się głównie w:
odchodzeniu od sakralnej koncepcji małżeństwa,
pojawianiu się nowych oczekiwań pod adresem partnera i małżeństwa,
uznania rozwiązywalności małżeństwa
Zmiany w strukturze rodziny obejmują zmiany:
w jej składzie,
wzorów i modeli stosunków między członkami rodziny.
Współcześnie w społeczeństwie dominuje mała dwupokoleniowa rodzina „nuklearna”. Wzrasta kontrola urodzeń i najczęściej występującym modelem rodziny, są rodziny z jednym lub dwójką dzieci. Wyraźnie zmniejszyły się zatem „rozmiary” rodziny.
Charakterystyczna dla współczesnej rodziny jest demokratyzacja stosunków rodzinnych - rodzina egalitarna. Wzrasta pozycja społeczna żony, matki oraz dzieci a ograniczeniu ulega władza męża i ojca. Na zmiany układu stosunków społecznych w rodzinie, w zasadniczej mierze wpływ miało podjęcie przez kobietę pracy zarobkowej oraz osiąganie przez nią wyższych poziomów wykształcenia. Ekonomiczne uniezależnienie od męża poszerzyło zakres jej samodzielności życiowej i wyrównało jej pozycję społeczną. Stosunki między małżonkami utraciły charakter podporządkowania i nabrały charakteru równości - władza w rodzinie jest dzielona. Zmianie uległ również podział czynności i ról między małżonkami.
Zmianie uległy też stosunki między rodzicami i dziećmi. Dystans i brak ujawniania uczuć (jak w rodzinie tradycyjnej), zastąpiły więzi emocjonalne i intelektualne. Nastąpiło przeobrażenie roli dziecka. Stało się ono wartością samą w sobie, a nie podporą materialną rodziców i zabezpieczeniem na starość. Wzrosło zainteresowanie rodziców przyszłością dziecka oraz ranga jego potrzeb i dążeń - rodzice są nastawieni na dawanie mu więcej niż sami otrzymali (dotyczy to zwłaszcza wykształcenia i przygotowania zawodowego). Także wyraźne zmiany dokonały się w zakresie ról rodzicielskich. Większy nacisk rodzice kładą na zaspokojenie potrzeb psychospołecznych dziecka a nie biologicznych.
Zmiany w realizacji przypisywanych rodzinie funkcji są kolejnym kierunkiem przeobrażeń dokonujących się w życiu rodziny. Rodzina przechodzi ewolucję od związku realizującego różnorodne zadania do związku skupionego wokół małej liczby funkcji - głównie funkcji związanych z prokreacją, socjalizacją i miłością a więź osobista staje się ważniejsza od rzeczowej.
Ogromne zmiany obserwuje się w ramach funkcji produkcyjnej (zarobkowej). Zasadnicza zmiana w tym zakresie łączy się z podjęciem przez kobietę pracy zarobkowej poza domem. Kobieta stała się współzałożycielem rodziny. Wzrósł jej prestiż społeczny i rozszerzyły się kontakty pozarodzinne. Przy czym praca zarobkowa kobiet jest czynnikiem wpływającym na inne funkcje rodziny takie jak: prokreacyjna, socjalizacyjna i opiekuńcza. W zakresie funkcji prokreacyjnej doprowadziła do spadku dzietności rodzin, zmniejszenia się rodziny. Rzutuje to na realizację funkcji socjalizacyjnej - np. inne warunki socjalizacyjne stwarza dziecku rodzina małodzietna a inne wielodzietna. Obecnie funkcje i zadania opiekuńcze realizowane są w większości przez instytucje opiekuńcze a nie przez rodzinę. Osłabieniu uległa też rola w przekazie ogólnej postawy wobec norm i wartości - przejęły ją inne grupy społeczne, media czy instytucje oświatowe.
Podstawowe kierunki przemian współczesnej rodziny można prześledzić porównując zestawione poniżej cechy rodziny tradycyjnej i współczesnej.
Rodzina tradycyjna:
duża, wielopokoleniowa
biologicznie zdeterminowana
produkcyjna
patriarchalna
stabilna
otwarta
sakralna
zespolenia wokół funkcji ekonomiczno-produkcyjnej
długotrwała zależność od rodziców
Rodzina współczesna
mała, podstawowa
planowana
nieprodukcyjna
egalitarna
zamknięta
ruchliwa
laicka
zespolona więzią ekspresyjno-osobowościową
wczesna emancypacja dzieci
Reasumując, główne tendencje przemian zachodzących we współczesnej rodzinie dotyczą:
nowego pojmowania istoty, celu i charakteru związku małżeńskiego,
upowszechniania się modelu i wzoru rodziny małodzietnej,
kształtowania się nowych - wynikających z faktu aktywizacji zawodowej kobiety - wzorów i modeli stosunków wewnątrzrodzinnych,
wzrostu aspiracji rodziców co do przyszłości ich dzieci.
Alternatywne formy życia: konkubinat, single:
Wyróżniamy następujące, alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego:
Związki kohabitacyjne - wspólne zamieszkiwanie bez prawnego zawarcia związku małżeńskiego; partnerzy połączeni funkcjami emocjonalną, seksualną, prokreacyjną i gospodarczą
Konkubinat - forma kohabitacji; związki partnerskie gdzie występują różne układy i relacje, którym zazwyczaj nie towarzyszy wspólne zamieszkiwanie
Rodziny rekonstruowane - związki oparte na formalnym małżeństwie gdzie jedno z rodziców nie ma biologicznego związku z dzieckiem współmałżonka
Rodziny niepełne - poprzedzone rozwiązanym małżeństwem, spełniające jedynie kryterium biologicznego rodzicielstwa; samotne macierzyństwo lub ojcostwo
Niezamężne macierzyństwo - ze świadomego wyboru, wyłączne biologiczne rodzicielstwo
XX-XXI wiek - nowe kategorie: rodziny diasporowe - pomimo formalnego rozwiązania małżeństwa pełnione są podstawowe funkcje rodziny
Współcześnie najczęściej spotykaną, alternatywną formą życia jest singielstwo.
Zgodnie z definicją singlem jest osoba żyjąca w pojedynkę, należą więc do tej grupy także wdowy i wdowcy, osoby rozwiedzione. W potocznej opinii singiel oznacza pozytywne określenie kogoś, kto kiedyś był pogardliwie nazywany starą panną czy starym kawalerem. Sądzi się, że singiel jest „z natury” niedojrzały, hedonistyczny i musi być materialistą.
Niektórzy psychologowie definiują singielstwo jako stan emocjonalny subiektywnie odczuwanej frustracji, wynikłej najczęściej z niezaspokojenia rozmaitych potrzeb kontaktów międzyludzkich. Jednakże to ujęcie - być może nieadekwatnie - zakłada, że człowiek żyjący w pojedynkę może być w pełni zadowolony, cieszyć się życiem i nie ponosić żadnych negatywnych konsekwencji.
Osoby żyjące w pojedynkę, niezależnie czy mają znajomych, przyjaciół, krewnych, czy żyją w całkowitym odosobnieniu, ponoszą rozmaite konsekwencje natury biologicznej i psychicznej. Single - co do tego socjologowie są zgodni - urośli do rangi nowej grupy społecznej. Inaczej niż jeszcze kilkanaście lat temu, taki styl życia jest opcją. Według danych ze spisu powszechnego w roku 2004, liczba kawalerów wzrosła w porównaniu z rokiem 1998 o 32 proc. Panien przybyło o 38%. Singiel rozgościł się w popkulturze, stając się bohaterem kultowych seriali i reklam, wzorcem lekkiego życia pełnego zabaw i konsumpcji.
Przyczyn zjawiska singielstwa jest wiele, ale najczęściej poruszaną kwestią jest przekładanie lub całkowite odrzucenie zakładania rodziny na rzecz kariery zawodowej. Taki singiel uważa, że „rodzina nie zając - nie ucieknie” i skupiają się głownie na pracy, awansach zawodowych, ciągłym doskonaleniu się. Z jednej strony jest to o tyle pozytywne, że rośnie liczba ludzi ambitnych, dążących do samorealizacji. Z drugiej jednak dzieje się to kosztem zakładania podstawowej grupy społecznej, jaką jest rodzina.
Konkubinat, obok „singielstwa” jest także najczęściej spotykaną alternatywną formą życia.
Obecnie konkubinat w niektórych krajach świata jest bardziej rozpowszechniony niż małżeństwo np. w krajach skandynawskich. W niektórych krajach świata ze względów na ich nasilenie istnieje możliwość zarejestrowania konkubinatu, co powoduje podobne skutki prawne jak ślub (tzn. prawo dziedziczenia, możliwość pozywania o alimenty od konkubenta). Czy więc tradycyjne małżeństwo powinno czuć się zagrożone alternatywą? Okazuje się, że nie.
Większość konkubinatów rozpada się w pierwszych dwóch latach - dowodzą badania Larry'ego Bumpassa i Jamesa Sweeta z University of Wisconsin. Tylko 10 proc. konkubinatów trwa dłużej niż 10 lat. Pary żyjące w konkubinacie tłumaczą często, że taki związek jest próbą generalną przed małżeństwem. Tymczasem z badań wynika, że im dłużej trwa konkubinat kończący się małżeństwem, tym większe jest prawdopodobieństwo rozpadu małżeństwa. Konkubinat jest po prostu formą złego doboru partnerów, co ostatecznie prowadzi do rozpadu związku.
Niebezpieczne dla związków są nie tylko zbyt długo trwające konkubinaty, ale też kolejne związki tego rodzaju z innymi partnerami. Jeśli ktoś co rok lub dwa lata zmienia partnera i żyje w tzw. nałogowym ciągu kohabitacyjnym, to jego zdolności do założenia rodziny i bycia odpowiedzialnym za dzieci zmniejszają się dramatycznie.
Tak więc głoszone tezy w połowie ubiegłego wieku przez np. Jessie Bernard o upadku małżeństwa jako formy zniewolenia kobiety okazują się nie sprawdzać.
Wpływ rodziny na socjalizacje dzieci.
Socjalizacja dziecka rozumiana jako proces kształtowania się jego osobowości, przekazywania systemu wartości, norm i wzorców kulturowych ściśle powiązana jest ze środowiskiem rodzinnym w którym dziecko wzrasta i kształtuje się. Dziecko obserwując zachowania rodziców, przenosi je na świat ludzi dorosłych, tak więc stosunki wewnątrzrodzinne wpływają na kształtowanie się zachowań potomka. W rodzinie dziecko poznaje podstawowe normy życia i współżycia społecznego, kształtuje stosunek do zadań i obowiązków, uczy się pełnienia ról w rodzinie i społeczeństwie. Kształtuje system wartości, normy społeczne i moralne. Socjalizacyjna funkcja rodziny musi być wspierana przez system społeczny, w tym media, które powinny budować atmosferę i klimat przyjazny prokreacji, małżeństwu i rodzinie, ukazywać pozytywne wzory życia rodzinnego i wartości rodzinnych.
Można wyróżnić kilka koncepcji socjalizacji:
socjalizacja jako proces włączania się dziecka w społeczeństwo, ściśle związana z wychowaniem
socjalizacja jako proces wrastania w kulturę
socjalizacja jako proces zdobywania świadomości społecznej i umiejętności porozumiewania się z innymi ludźmi
socjalizacja jako proces kształtowania się osobowości w ujęciu psychoanalizy
socjalizacja jako proces aktywnego uczestnictwa jednostki w środowisku społecznym
W procesie socjalizacji wyróżnia się kilka faz rozwojowych. Pierwsza faza obejmuje pierwsze 2 - 3 lata życia i nazywana bywa fazą przygotowawczą lub wczesnym stadium socjalizacji. W tym czasie dziecko intensywnie się rozwija, zdobywając umiejętności we wszystkich dziedzinach.
W tym też okresie podstawowym i najważniejszym środowiskiem socjalizującym jest rodzina.
Kolejna faza, odnosi się do lat przedszkolnych i jest to tak zwana faza socjalizacji właściwej. Proces socjalizacji polega wówczas na intensywnym poznawaniu siebie i otoczenia, co pomoże przygotować dziecko do życia w szerszych kręgach społecznych. W tej fazie rodzina nadal pełni ważną rolę socjalizacyjną, lecz uwidacznia się już wpływ przedszkola jako instytucji wspomagającej proces socjalizacji.
Warto zwrócić uwagę także na poszczególne role członków rodziny w socjalizacji dziecka.
Matka na przykład przede wszystkim stymuluje zachowania dziecka w pierwszych latach jego życia, a więc ma olbrzymi wpływ na jego socjalizację. Matki wywierają również wpływ na osiągnięcia poznawcze dzieci, kierując ich aktywność na przedmioty i na ludzi. Szczególnie dotkliwie odczuwa dziecko skutki rozłąki z matką, które wywołują niekorzystne zmiany w jego rozwoju w sferze uczuciowej i społecznej, a więc bezpośrednio wpływają na poziom socjalizacji dziecka. Równie boleśnie odczuwa dziecko brak matki w sytuacjach dla siebie nowych. Nieobecność matki w tych sytuacjach wywołuje niepokój, poczucie zagrożenia.
Wpływ ojca na rozwój i socjalizacje dziecka jest również znaczący. Dzieci, które miały dobre relacje z ojcem łatwiej akceptują obcych i nawiązują z nimi kontakty. Ojcowie bowiem, według wspomnianego badacza, podczas zabaw z dziećmi preferują gry ruchowe z elementami mocowania, pobudzając je w ten sposób do niezależności.
Brak ojca odbija się ujemnie na osobowości dziecka. U dzieci, zwłaszcza zaś u chłopców, mogą się pojawić aspołeczne zachowania, zaburzenia identyfikacji płciowej, niska samoocena, niedojrzałość społeczna.
Na socjalizację dziecka w rodzinie wpływają również relacje pomiędzy rodzicami i wypływająca z tych relacji atmosfera panująca w rodzinie. Na atmosferę w rodzinie wpływają czynniki wewnętrzne, takie jak: osobowość matki i ojca, ich wzajemne współżycie oraz układ stosunków między członkami rodziny. Oprócz rodziców, na socjalizację dziecka w rodzinie wpływają także inne osoby, najczęściej rodzeństwo i dziadkowie . W zakresie kontaktów społecznych między dzieckiem a jego rodzeństwem, istnieją zależności związane z wiekiem, płcią, liczbą rodzeństwa, kolejnością urodzin.
Istotne są również składniki strukturalne, takie jak: wielkość rodziny, jej status społeczno - ekonomiczny, kolejność narodzin dzieci. Zgodna atmosfera panująca w rodzinie wpływa na poziom komunikacji z dzieckiem, sprawia też, że dzieci łatwiej identyfikują się z rodzicami. Zadaniem rodziny jest również przygotowanie dzieci do pełnienia ról kobiecych i męskich. Dziecko przyswajając sobie sposób reagowania i stosunek do świata swoich rodziców identyfikuje się z jednym z nich.
Rodziny a migracje
Dla wielu Polaków dołączenie do Unii Europejskiej dało możliwości wyjazdu w poszukiwaniu pracy za granicą. Oczywiście nie można odmówić plusów takiej sytuacji, bardzo często młodzi ludzie dzięki migracji pracują sezonowo na obczyźnie, zarabiając na utrzymanie swoje lub bliskich. Ta sytuacja jednak ma olbrzymi wpływ na rodziny takich osób.
Rodzina migracyjna nabiera cech rodziny monoparentalnej.
W przypadku migracji pojedynczej ten z rodziców, który pozostaje w domu jest wskazywany jako najważniejszy opiekun - jednak nie zawsze tak się dzieje. W szczególnej sytuacji są ojcowie, którzy przez pierwszy okres nieobecności matki wskazują dziadków jako opiekunów. Wynikać to może z przeciążenia rodzica, np. praca niezależna od opieki nad domem i dziećmi. Z kolei w przypadku migracji ojców, udział dziadków w opiece spada wraz z wydłużaniem się nieobecności mężczyzny.
W przypadku migracji podwójnych, procesy te przybierają na sile - zwiększa się udział wskazań dziadków jako opiekunów. Jest to zaskakujące, gdyż większość migracji podwójnych to migracje naprzemienne, zatem jeden rodzic przebywa w kraju.
Tak więc w przypadku podwójnej migracji ryzyko zaburzenia stabilności i bezpieczeństwa dziecka jest bardzo wysokie. Co więcej - migracja podwójna często wiąże się ze zmianą miejsca zamieszkania. Wyraźną oznaką zmian w rodzinie migracyjnej jest wzrost usamodzielnionej młodzieży, co nie zawsze oznacza faktyczną samodzielność lecz postrzeganie siebie jako jednostki samowystarczalnej, co w przypadku np. szesnastolatka może równać się silnemu zaburzeniu poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji.
Warto zwrócić uwagę, że w przypadku migracji mężczyzn występuje zjawisko idealizacji - ojciec-migrant jest postrzegany jako bardziej kochający. Stan taki utrzymuje się do mniej więcej końca pierwszego roku rozłąki. Inna zmianą wynikającą z migracji jest restrukturyzacja czasu wolnego. Dzieci migrantów częściej wybierają podwórko lub dom kolegi, niż dzieci z rodzin niemigracyjnych. Czas nieobecności matki ma także wpływ z czasem spędzonym poza domem - im dłużej przebywa ona za granicą, tym więcej czasu dziecko spędza wśród rówieśników.
Media zwykły przyrównywać rodzinę migracyjną do rodziny sierocej, rozbitej, co jednak nie jest prawdą.
Rozłąką zazwyczaj nie ma charakteru permanentnego i nie wyklucza kontaktu rodzica-migranta z dzieckiem. Także większość decyzji migracyjnych to racjonalne działania dla poprawy jakości życia, dla dobra bliskich. Utożsamianie migranta do czynnika destrukcyjnego jest więc niesprawiedliwe i szkodliwe.
Reasumując rodzina migracyjna cechuje się:
Rozłąką wynikającą z działań podejmowanych dla dobra rodziny jako całości
Rozłąką o charakterze czasowym
Kontakt z migrującym rodzicem jest zależny od kwestii technicznych
Nie występuje efekt odrzucenia
Natomiast rodzina monoparentalna (w tym rozbita i sieroca):
Rozłąką to efekt rozpadu rodziny, efekt rozpadu i utraty bliskich
Rozłąka jest permanentna
Kontakt z drugim rodzicem niemożliwy lub uzależniony od orzeczenia sądu i emocjonalnej relacji pomiędzy rodzicami
Bibliografia
Anna Kwak (2004) „Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i Kohabitacja.” Wrocław : ŻAK Wydawnictwo Akademickie
Barbara Łobodzińska (1974) „Rodzina w Polce” Warszawa : Interpress
P.red. Jadwigi Komorowskiej (1975) „Przemiany rodziny Polskiej” Warszawa : Instytut wydawniczy CRZZ