ANATOMIA NARZĄDÓW ARTYKULACYJNYCH
JAMA USTNA
Jama ustna jest zasadniczą częścią obwodowego narządu mowy. Jest miejscem wytwarzania mowy artykułowanej,ale także początkowym odcinkiem drogi pokarmowej, oraz częścią drogi oddechowej i miejscem zlokalizowania receptorów smakowych oraz licznych receptorów dotykowych i proprioceptywnych.
Wyrostki zębodołowe szczęki i żuchwy dzielą jamę ustną na przedsionek jamy ustnej i jamę ustną właściwą.
Przy zwartych zębach i zachowanym pełnym uzębieniu z prawidłowym zgryzem, przedsionek jamy ustnej jest szczeliną pomiędzy zębami a wargami i policzkami, łączącą się z jamą ustną właściwą poprzez przestrzeń zazębową. Przedsionek jamy ustnej jest rozwojowo znacznie młodszy od jamy ustnej właściwej i występuje u ssaków ze względu na rolę jaką odgrywa w mechanizmie ssania.
NARZĄD ZĘBOWY
Zawiązki zębów mlecznych (20 zębów) i stałych (32 zęby) powstają w życiu płodowym.
Rozwój zębów oraz ich wyrzynanie odbywa się w pewnym rytmie.
Ząbkowanie czyli wyrzynanie się zębów zapoczątkowują dolne, przyśrodkowe siekacze, a pierwszy okres intensywnego wyrzynania się zębów przypada na 6 miesiąc życia i trwa do 9 miesiąca życia. Pełne uzębienie powinno występować w wieku 2 - 2,5 roku życia.
Wyrazem czynnościowej dojrzałości uzębienia jest dojście zębów przeciwstawnych do płaszczyzny zwarcia. Wyrzynanie się zębów stałych rozpoczyna się w 6 roku życia a kończy 18 - 25 roku życia wykształceniem się trzeciego zęba trzonowego tzw. zęba mądrości.
W pełni rozwinięte uzębienie trwałe w każdej połowie szczęki i żuchwy składa się z dwóch siekaczy, jednego kła, dwóch zębów przedtrzonowych, i trzech trzonowych.
Ruchy żuchwy są wyrazem harmonijnej koordynacji złożonych odruchów poszczególnych mięśni oddziaływujących na staw skroniowo - żuchwowy.
JĘZYK - LINGUA
Zbudowany jest z 8 par mięśni, dzięki którym jest elastyczny i sprężysty. Może się wydłużać, kurczyć, cofać, wysuwać z jamy ustnej, unosić w górę, opuszczać w dół. Poszczególne jego części mogą także wykonywać ruchy, np. czubek języka, przednia jego część, środkowa i tylna. Ruchy te powodują zmianę kształtu języka, jego masa może tworzyć kopułę, lub może się układać płasko w jamie ustnej.
Poprzecznie dzieli się grzbiet języka - DORSUM na część przednią - PRAEDORSUM, środkową - MEDIODORSUM i tylną - POSTDORSUM. Poza tym wyróżnia się czubek języka - APEX, brzegi - CORONA i obsadę języka - RADIX, czyli tylną część znajdującą się w jamie gardłowej.
Za pomocą wędzidełka języka język jest przymocowany do dna jamy ustnej. Tkanka łączna tworząca przegrodę języka dzieli go na dwie połowy. Wzdłuż języka wytwarza się rowek. Z każdej strony przegrody (rowka) znajduje się osiem mięśni. Mięśnie języka dzieli się na cztery pary mięśni wewnętrznych tzn. takich, które zaczynają się i kończą w samym języku oraz na cztery pary mięśni zewnętrznych, które łączą język z sąsiadującymi kośćmi.
Mięśnie zewnętrzne przeplatają się z mięśniami wewnętrznymi.
MIĘŚNIE WEWNĘTRZNE JĘZYKA
MIĘŚNIE PODŁUŻNE JĘZYKA GÓRNE albo POWIERZCHOWNE
Biegną wzdłuż górnej powierzchni języka. Kurcząc się skracają język oraz unoszą do góry jego czubek.
2. MIĘŚNIE PODŁUŻNE JĘZYKA DOLNE albo GŁĘBOKIE
Biegną wzdłuż dolnej powierzchni języka, między mięśniami gnykowo-językowymi a
mięśniami bródkowo-językowymi. Skurcz tych mięśni powoduje skracanie języka i
ściąganie ku dołowi dolnej powierzchni, a więc uwypuklenie jego grzbietu.
3. MIĘŚNIE POPRZECZNE JĘZYKA
Stanowią grubą warstwę mięśni, przebiegającą od przegrody językowej do bocznych
brzegów języka. W czubku języka ich włókna biegną poprzecznie od jednego brzegu do
drugiego. W tylnej części języka włókna mięśni poprzecznych przechodzą we
włókna mięśni podniebienno-językowych. Skurcz mięśni poprzecznych zwęża język.
4. MIĘŚNIE PIONOWE JĘZYKA
Mają włókna przeważnie w przedniej części języka, biegnące pionowo od jego górnej do
dolnej powierzchni. Skurcz tych mięśni powoduje spłaszczanie języka.
MIĘŚNIE ZEWNĘTRZNE JĘZYKA
1. MIĘŚNIE BRÓDKOWO - JĘZYKOWE
Leżą obok siebie oddzielone przegrodą języka. Są to najsilniejsze mięśnie. Włókna tych
mięśni biegną od wewnętrznej powierzchni żuchwy i rozchodzą się wachlarzowato od
czubka do podstawy języka. Włókna tylne wysuwają język do przodu i unoszą go,
włókna środkowe obniżają język, włókna przednie cofają i obniżają czubek języka.
2. MIĘŚNIE GNYKOWO - JĘZYKOWE
Mięśnie te biegną od kości gnykowej w górę aż do grzbietu języka. Mięśnie te obniżają
grzbiet języka, a przede wszystkim cofają wysunięty język.
3. MIĘŚNIE RYLCOWO - JĘZYKOWE
Mają przyczepy przy wyrostku rylcowym u podstawy czaszki, cofają język i unoszą do
góry jego tylną część.
4. MIĘŚNIE PODNIEBIENNO - JĘZYKOWE
Należą częściowo do podniebienia, tworzą przednie łuki podniebienno - językowe,
znajdujące się po bokach jamy ustnej. Unoszą tył języka lub opuszczają podniebienie
miękkie.
UNERWIENIE MIĘŚNI JĘZYKA
Ruchy wszystkich mięśni języka zależą od jednego nerwu, nerwu podjęzykowego
(hypoglossus, n.XII).
Czuciowe impulsy z przednich dwóch trzecich części górnej powierzchni języka
przenoszone są przez trzecią gałązkę nerwu trójdzielnego, n. V. Od jednej trzeciej tylnej
powierzchni języka czuciowe impulsy są przenoszone przez nerw językowo - gardłowy.
FUNKCJE MIĘŚNI JĘZYKA
Unoszenie języka i przywieranie do podniebienia.
Opuszczanie języka.
Wysuwanie języka na zewnątrz.
Wsuwanie języka do jamy ustnej.
WARGI - LABIA
Są to dwa poziome fałdy skórno - mięśniowo - śluzówkowe czyli warga górna i dolna. Tworzą one szparę ust i od przodu ograniczają przedsionek jamy ustnej. Pomiędzy wargami a wyrostkami zębodołowymi szczęki i żuchwy znajdują się wędzidełka wargi górnej i dolnej. Wargi mogą się zaokrąglać i wysuwać naprzód albo też, przywierając do łuków zębowych, spłaszczać. Dolna warga w zależności od ruchów żuchwy może się opuszczać albo podnosić.
Większość ruchów warg w czasie artykulacji wykonywana jest przez mięsień okrężny ust, który zamyka szparę ustną i wysuwa wargi do przodu. Rola innych mięśni jest drugorzędna.
Ruchowo mięśnie warg unerwione są przez nerw twarzowy. Mięsień okrężny warg jest poza tym unerwiony przez nerw podjęzykowy.
PODNIEBIENIE - PALATUM
Tworzy sklepienie jamy ustnej, składa się z części przedniej, kostnej- podniebienie twarde, oraz z części tylnej - podniebienie miękkie. W warunkach normalnych stosunek podniebienia twardego do miękkiego wynosi 2:1.
Podniebienie twarde utworzone jest z wyrostków podniebiennych kości szczękowych i z części poziomych kości podniebiennych.
Podniebienie miękkie jest ruchomym fałdem mięśniowo - śluzówkowym, którego wolny brzeg w płaszczyźnie pośrodkowej tworzy języczek. W czasie spokojnego oddychania zwisa on prawie pionowo, oddzielając częściowo jamę ustną od części ustnej gardła. Natomiast w czasie połykania ustawia się poziomo i poprzez kontakt z tylną ścianą gardła oddziela część nosową gardła od części ustnej. Podniebienie miękkie współdziała w takich czynnościach jak ssanie, oddychanie, wentylacja trąbki słuchowej, oraz bierze udział w zwarciu podniebienno - gardłowym niezbędnym do odpowiedniej artykulacji głosek ustnych i nosowych.
Zasadniczą rolę w zamknięciu podniebienno - gardłowym odgrywa mięsień dźwigacz podniebienia miękkiego, przy współudziale mięśnia zwieracza gardła górnego, wytwarzając na tylnej ścianie gardła WAŁ PASSAVANTA oraz mięśnie podniebienno - gardłowe unoszące ściany boczne gardła.
Ruchy podniebienia miękkiego w czasie mowy zdeterminowane są głównie czynnością mięśni dźwigaczy podniebienia przy synergistycznym współdziałaniu mięśni zwieraczy gardła górnego i mięśni podniebienno - gardłowych.
MIĘŚNIE PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO
Z pośród pięciu par mięśni podniebienia miękkiego dwa dochodzą do niego od góry, od podstawy czaszki. Są to mięsień naprężacz i mięsień dźwigacz podniebienia miękkiego.
Dwa przebiegają ku dołowi w jednoimiennych łukach podniebiennych, są to mięsień podniebienno - językowy i podniebienno - gardłowy. Jeden kieruje się do języczka.
1. MIĘSIEŃ NAPRĘŻACZ PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO
Unosi i napina podniebienie miękkie, przy jednoczesnym obniżeniu jego części przedniej.
Otwiera trąbkę słuchową oraz poszerza jej światło.
2. MIĘSIEŃ DŹWIGACZ PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO
Znacznie silniejszy aniżeli mięsień naprężacz unosi podniebienie, doprowadzając do
pełnego zwarcia podniebienno - gardłowego. Synergistycznie działa z mięśniem
naprężaczem w rozwieraniu trąbki słuchowej.
3. MIĘSIEŃ PODNIEBIENNO - JĘZYKOWY
Zwęża cieśń gardzieli i przemieszcza podniebienie do dołu i przodu. Znajduje się w łuku
podniebiennym przednim.
4. MIĘSIEŃ PODNIEBIENNO - GARDŁOWY
Zwęża także cieśń gardzieli oraz obniża podniebienie zbliżając je do podciąganej ku
górze krtani, jednocześnie unosi boczne ściany gardła.
5. MIĘSIEŃ JĘZYCZKA
Unosi do góry i skraca języczek.
GARDŁO - PHARYNX
Jest rurą mięśniowo-błoniastą, przebiegającą od podstawy czaszki ku dołowi, do połączenia na wysokości chrząstki pierścieniowatej z przełykiem.
W gardle wyróżniamy:
Część nosową gardła łączącą się z jamą nosowa poprzez nozdrza tylne.
Część ustną gardła łączącą się z jamą ustną poprzez cieśń gardzieli.
3. Część krtaniową gardła łączącą się z jamą krtani poprzez wejście do krtani.
Granicę między częścią ustną i nosową gardła stanowi podniebienie miękkie.
W części nosowej gardła znajdują się:
Migdałek gardłowy (trzeci) położony w przejściu sklepienia gardła w ścianę tylną.
Ujście gardłowe trąbki słuchowej, położone na ścianie bocznej, na wysokości tylnego końca małżowiny nosowej dolnej. Od góry i od dołu otoczone jest ono wałem trąbkowym z nagromadzoną na nim tkanką adenoidalną zwaną migdałkiem trąbkowym.
W części krtaniowej gardła po obu stronach wejścia do krtani, leżą zagłębienia błony śluzowej zwane zachyłkami gruszkowatymi, które są uprzywilejowaną drogą przechodzenia pokarmu z jamy ustnej do gardła.
MIĘŚNIE GARDŁA
Ułożone są w dwie warstwy:
a) zewnętrzną o przebiegu okrężnym: mięśnie zwieracze gardła - górny,
środkowy,
dolny.
Dolna część mięśnia zwieracza gardła dolnego rozpoczynająca się na chrząstce pierścieniowatej to mięsień pierścienno-gardłowy, którego włókna wchodzą w skład tzw. zwieracza przełyku górnego.
b) wewnętrzną o przebiegu podłużnym: mięśnie dźwigacze gardła
podniebienno-gardłowy,
rylcowo-gardłowy.
Unerwienie gardła:- nerw językowo-gardłowy,
- nerw błędny,
- włókna pnia współczulnego.
Błona śluzowa gardła, podobnie jak śluzówka jamy ustnej posiada pewne okolice charakteryzujące się licznymi receptorami.
Są to tzw. strefy czuciowe odgrywające rolę w artykulacji.
Gardło należy do tych elementów nasady, które charakteryzują się zmiennym kształtem, uzależnionym od współdziałania z sąsiednimi narządami.
Zachyłek gruszkowaty powiększa się w czasie fonacji prawie trzykrotnie.
W gardle dochodzi do skrzyżowania drogi oddechowej z pokarmową.
PRZEŁYK - OESOPHAGUS
Jest rurą mięśniowo-błoniastą, łączącą gardło z żołądkiem.
Na granicy z gardłem i z żołądkiem okrężna warstwa mięśniowa przełyku wytwarza układy zwieraczowe, zabezpieczające z jednej strony przed przedostawaniem się powietrza do przełyku w czasie oddychania, a z drugiej strony przed przedostawaniem się treści pokarmowej z żołądka do przełyku.
Szczególne znaczenie w powstawaniu głosu przełykowego, u chorych po całkowitym wyłuszczeniu krtani ma tzw. zwieracz górny przełyku, wytwarzający zwężenie na granicy z gardłem. Istotną rolę odgrywa w nim część procowata i skośna mięśnia pierścienno-gardłowego.
JAMA NOSOWA
Nozdrza przednie wiodą do wysłanego skórą owłosioną przedsionka nosa, a następnie do jamy nosowej. Jamę nosową od jamy ustnej oddziela podniebienie, a od jamy czaszki strop nosowo-sitowo-klinowy, nazwany odpowiednio do kości z których jest zbudowany.
Odpowiednio do liczby blaszek kostnych zwisających z bocznej ściany jamy nosowej (małżowin nosowych) wyróżnić można:
1. Przewód nosowy dolny pomiędzy dnem a małżowiną nosową dolną, do
którego uchodzi przewód nosowo-łzowy.
2. Przewód nosowy środkowy pomiędzy małżowiną dolną a środkową, do
którego uchodzą zatoki a) szczękowa,
b) czołowa,
c) sitowe (przednia i środkowa).
3. Przewód nosowy górny, do którego uchodzą komórki sitowe tylne.
4. Zachyłek klinowo-sitowy do którego uchodzi zatoka klinowa.
Czynnościowo dzieli się jamę nosową na okolicę węchową powyżej małżowiny nosowej środkowej, pokrytej nabłonkiem węchowym z receptorami zmysłu powonienia oraz okolicę oddechową, poniżej małżowiny nosowej środkowej, której śluzówka posiada żylne sploty jamiste.
ZATOKI PRZYNOSOWE
Są to wysłane błoną śluzową przestrzenie powietrzne położone w obrębie kości twarzoczaszki, łączące się z jamą nosową.
Pojemność zatok przynosowych jest prawie dwukrotnie większa niż jamy nosowej.
Zatoki przynosowe zmniejszają ciężar czaszki, ogrzewają i nawilżają powietrze i są ważnym rezonatorem nasady o stałych wymiarach.
Wyróżnia się:
1. Zatokę szczękową położoną w trzonie szczęki.
Zatokę czołową położoną w części łuskowej kości czołowej.
Zatokę sitową (komórki sitowe) położoną w błędniku sitowym.
Zatokę klinową położoną w trzonie kości klinowej.
6
5