14.

RECEPCJA LITERATUR I SZTUKI EUROPEJSKIEJ: PRZEKŁADY T. BOYA ŻELEŃSKIEGO I E. PORĘBOWICZA.

Tadeusz Boy Żeleński:

Przełożył na język polski wiele dzieł literatury francuskiej:

• Pieśń o Rolandzie,

• Wielki testament François Villona,

• Tristana i Izoldę w opracowaniu Bédiera,

• wszystkie sztuki:

• Moliera,

• Pierre'a de Marivaux,

• Jeana Baptiste'a Racine'a,

• Pierre'a Corneille'a,

• Pierre'a Beaumarchaisa (Cyrulik sewilski, Wesele Figara),

• Woltera,

• oraz rozprawy

• Kartezjusza,

• Pascala,

• część wierszy Verlaine'a (Elegie),

• Maksymy de la Rochefoucaulda,

• Księżnę de Clèves Madame de La Fayette,

• listy markizy de Sévigné,

• listy panny de Lespinasse,

• Monteskiusza (m.in. Listy perskie),

• Denisa Diderota,

• Michela de Montaigne'a (Próby),

• François Rabelais'go (Gargantua i Pantagruel),

• Rousseau,

• Balzaka (cykl Komedia ludzka),

• Marcela Prousta cykl W poszukiwaniu straconego czasu

• Stendhala (m.in. Czerwone i czarne, Pustelnię parmeńską),

• Pierre'a de Brantôme,

• Bossueta,

• Henri de Saint-Simona,

• Benjamina Constanta,

• Alfreda de Musseta,

• Théophile'a Gautiera,

• Henriego Murgera,

• Flauberta (Pani Bovary, Salambo),

• Alfreda Jarry'ego (Ubu Król),

• Anatole'a France'a,

• André Gide'a,

• Pierre-Jeana de Bérangera,

• François-René de Chateaubrianda,

• Alaina-René Lesage'a,

• Crebillona syna,

• Jacques'a H. Bernardin de Saint-Pierre'a (Paweł i Wirginia),

• Pierre'a Choderlosa de Laclosa (Niebezpieczne związki)

Edward Porębowicz :

• Boska Komedia

• Marsylianka

• Przekłady m.in. w antologiach: Pieśni ludowe celtyckie, germańskie, romańskie (1909), Antologia prowansalska. Wybór poezji trubadurów i felibrów XI-XIX wieku (1887).

• dzieł W. Szekspira, Calderona, G.G. Byrona, G. Leopardiego. Studia literackie (1951).

15.

MODERNIZM - kierunek literacki, występujący w pierwszej fazie epoki Młodej Polski, w latach 1880-1910. Słowo to wywodzi się z języka francuskiego, w którym moderne oznacza nowoczesny, współczesny i pojawiło się pod koniec XIX wieku, gdy określano nim innowacyjne podejście do świata, zespół nowoczesnych cech w literaturze, malarstwie, muzyce, filozofii, oraz niecodzienne kierunki literackie. Termin ten podkreśla współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia, kultywującemu tradycje pracy organicznej, pracy u podstaw, a negującemu samotną walkę czy zbytni sentymentalizm.

Cechy modernizmu:

1) uznanie sztuki za wartość autentyczną i autonomiczną,

2) odejście od zasad realizmu i naturalizmu,

3) kult nowości i oryginalności (twórczość pojmowana jako eksperyment, odrzucenie tradycji, nowatorstwa i konwencji),

4) opozycja sztuki elitarnej — wysokiej, jedynie prawdziwej — i popularnej,

5) związek sztuki z przemianami cywilizacji (fascynacja lub dezaprobata),

6) poszukiwanie specyfiki poszczególnych dziedzin twórczości,

W Polsce modernizm jako nazwę epoki literackiej kwestionowali duchowi przywódcy pokolenia modernistycznego: Zenon Miriam Przesmycki i Stanisław Przybyszewski. Jego zwolennikiem był wybitny krytyk literacki Młodej Polski - Ignacy Matuszewski. We współczesnym literaturoznawstwie określenie modernizm popierał Kazimierz Wyka, odnosząc je do początkowej fazy twórczości literackiej Młodej Polski (w latach 1890-1900) a więc rozwoju symbolizmu i nastrojowości, indywidualizmu i metafizyki.

Modernizm wyrażał postawę buntu przeciw nauce, religii, filozofii, konwencjom obyczajowym, głosił kryzys kultury mieszczańskiej, sztuki akademickiej, konieczność nowej oceny wartości moralnych. Madernistów charakteryzowały poglądy hedonistyczne, poszukiwanie antidotum na `ból istnienia', skłonność do destrukcyjnego unicestwienia w śmierci (często samobójczej), poszukiwanie wrażeń w erotyce, hipnozie, stanach narkotycznych, tendencje katastroficzne związane z poczuciem schyłku wieku, wiara w szczególne posłannictwo sztuki i artysty.

Biblia i tradycja chrześcijańska w literaturze Młodej Polski.

W Młodej Polsce skoncentrowano się przede wszystkim na wymiarze katastroficznym Apokalipsy;

- "Dies irae" Jana Kasprowicza - tytuł oznacza dzień gniewu; utwór ma formę hymnu; stanowi wizję apokaliptycznej sceny Sądu Ostatecznego. Ten temat wynikał z fascynacji modernistów, dekadentów, zbliżającym się końcem świata i ludzkości. U Kasprowicza rolę pierwszą odgrywa postawa buntu wobec okrutnego Boga, a także walka dobra ze złem. Odzywa się tu echo manicheizmu, czyli koncepcji, która uznaje dobro i zło za dwie równorzędne siły, które stwarzają świat. Ścierają się one ze sobą cały czas, ale jest to konieczne.

Epoka Młodej Polski nawiązuje bardzo często do romantyzmu, ale też często porusza motywy związane z Biblią oraz antykiem. Już jakby sam nastrój epoki był apokaliptyczny: miano bowiem poczucie przesycenia wszystkiego, a skoro wszystko już się tak rozwinęło jak tylko mogło najbardziej, musi nastąpić koniec świata. Młoda Polska była więc nasycona odczuciami jakby rodem z Apokalipsy. Postawa ta znajduje się również w literaturze. Najdobitniejszym tego przykładem są Hymny Jana Kasprowicza, a wśród nich najbardziej znany Dies Irae. Tytuł oznacza "dzień gniew" lub też "dzień sądu", chodzi tu oczywiście o dzień Sądu Ostatecznego, a więc poeta czyni wyraźne aluzje do Apokalipsy, która właśnie ten dzień opisuje. Wizja Kasprowicza jest bardzo sugestywna: rozstępuje się ziemia, wstają zmarli, pojawia się grzeszna Ewa. Temu katastroficznemu opisowi towarzyszy bogactwo innych motywów zaczerpniętych z Biblii jak na przykład postać cierpiącego Chrystusa. Podmiot liryczny hymnu zwraca się do Boga, gdyż nie rozumie sposobu urządzenia przez niego świata: dlaczego Bóg stworzył zło, grzech i Diabła? W takim wypadku jak można karać i to tak surowo człowieka za występki, skoro w rzeczywistości to Stwórca jest odpowiedzialny za grzech.

MODERNIZM KATOLICKI - nurt myślowy w katolicyzmie na przełomie XIX i XX wieku wskazujący na konieczność wprowadzenia zmian w systemie nauk głoszonych przez Kościół, aby zniwelować przepaść dzielącą tradycję kościelną od wyników współczesnej nauki i filozofii oraz od świadomości współczesnych społeczeństw. Pojawił się w wielu krajach zachodniej Europy, szczególne znaczenie miał jednak we Francji, Włoszech i Wielkiej Brytanii. Ukształtował się głównie dzięki publikacjom A. Loisy'ego, E. le Roya, M. Blondela, A. Fogazzara, F. von Tugela i G. Tyrrella.

Założenia:

- negował możliwość poznania Boga naturalnym rozumem (przyjmował stanowisko agnostycyckie;

- kwestionował prawdziwość proroctw i cudów jako dowodów Objawienia;

- przeczył założeniu Kościoła bezpośrednio przez Jezusa Chrystusa, prymatowi Piotra oraz boskiemu pochodzeniu Tradycji;

- twierdził, że wiara jest irracjonalnym uczuciem religijnym wyłonionym z podświadomości (głosił fideizm, podważający rolę intelektu ludzkiego w poznaniu i uzasadnieniu ważności prawd ostatecznych, zwłaszcza istnienia Boga i praw moralnych), natomiast dogmaty zmieniają swe znaczenie wraz z rozwojem świadomości ludzkiej w historii;

- występuje sprzeczność między współcześnie wykładaną przez Kościół doktryną wiary a jej historycznymi początkami;

Idee modernizmu katolickiego wiązały się też z radykalną krytyką biblijną. Nurt ten został potępiony przez Piusa X w dekrecie Lamentabili i encyklice Pascendi dominici gregis - o zasadach modernistów (1907, wydanie polskie 1996), a ponadto papież nakazał księżom i wykładowcom uczelni katolickich składanie specjalnej przysięgi antymodernistycznej. Modernizm katolicki w swej oryginalnej postaci załamał się na skutek odejścia jego przywódców z Kościoła katolickiego, wywarł jednak znaczny wpływ na inteligencję krajów europejskich.

NIHILIZM - postawa poznawcza i moralna, po raz pierwszy sformułowana w filozofii przez greckich sofistów, a głównie przez Gorgiasza z Leontionoi na Sycylii. Z jego dzieła O przyrodzie przechowały się trzy tezy nihilistyczne dotyczące poznania, a w konsekwencji zachowań: 1) nie ma niczego. 2) gdyby nawet coś było, to nie byłoby poznawalne. 3) gdyby nawet było poznawalne, to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia między ludźmi.

Nihilizm zakładał zatem bierność poznawczą i moralną. Pojawiał się najczęściej w okresach kryzysów społecznych, zaburzeń postępu społecznego lub naukowego. Niekiedy, jak na przełomie XIX i XX w., przybierał formę dekadentyzmu lub katastrofizmu. Rozróżnia się kilka kategorii tego pojęcia:

Nihilizm ontologiczny traktuje o nieistnieniu żadnego bytu. W starożytności było reprezentowane przez Gorgiasza. Według innego rozumianego nihilizmu tylko niektóre aspekty życia nie istnieją, jako takie, jak również, że nie istnieją konkretne obiekty będące desygnatami istniejących pojęć.

Nihilizm epistemologiczny ukazuje, iż poznanie nie jest w ogóle możliwe (skrajny sceptycyzm poznawczy) i nie istnieje żaden sposób otrzymania wiedzy pewnej (skrajny sceptycyzm metodologiczny), albo zaprzecza nawet istnienia jakiejkolwiek formy wiedzy pewnej.

Nihilizm egzystencjalny głosi brak celu, sensu, znaczenia i wartości życia.

Nihilizm moralny wyraża pogląd nieistnienia pewnych, ani absolutnych nie wychodzących poza abstrakcję wartości moralnych.

Gwałtowny rozkwit różnych form nihilizmu przypadł na epokę modernizmu, jednakże nieprzerwanie rozwija się on w czasach obecnych.

Nihilizm w rozumieniu Nietzschego to akceptacja pozorów, uznanie za wartość tego, co jest już bez-wartością. Łatwe i wygodne życie, przyjemne i pozbawione napięcia. Tak rozumiany nihilizm domaga wpasowania się w obowiązujący system norm oparty na moralności niewolniczej. O nihilizmie mówi Nietzsche wtedy, gdy "najwyższe wartości tracą wartość". Z tego względu mamy w dziejach do czynienia z podwójnym nihilizmem: pierwszym, którego symbolem jest chrześcijaństwo (i jego poprzednicy) - zanik wartości życia, tego, co w życiu było dotychczas ważne - i drugim, z którym dodatkowo mamy do czynienia teraz, gdy tradycyjne formuły teologiczne i uzasadnienia tracą swą moc.

METAFIZYKA - Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który skatalogował pisma Arystotelesa. Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze. Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia. Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński, A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte"a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki. Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona uzgodnić z materializmem. Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona.

Schopenhauer - Największym źródłem jego poglądów była metafizyka zaczerpnięta z filozofii indyjskiej. Jako pierwszy z filozofów potrafił połączyć kierunki myśli europejskiej z systemami filozoficzno religijnymi Indii. Jego filozofia to filozofia osobistych rozczarowań. Wiele z jej twierdzeń wynikało z jego stosunku do otoczenia. Wszechobecna metafizyka jest odbiciem dużego osamotnienia i alienacji. Początkowo jego dzieła nie znalazły zwolenników, a on sam przekonany o słuszności swoich poglądów większość swoich dni spędził w osamotnieniu.
Schopenhauer wszystkie zjawiska pojmował jako złudę, twierdził: „Świat jest tylko moim wyobrażeniem”. Na tej tezie oparł swoje główne dzieło pt. „Świat jako wola i wyobrażenie”. To co widzimy z zewnątrz to tylko imaginacja. A do tego co prawdziwe, do istoty rzeczy możemy dojść tylko od wewnątrz. Cała zewnętrzna osnowa świata jest irracjonalna. Również my sami jesteśmy rzeczami, które można przeniknąć tak naprawdę tylko od wewnątrz. Cały świat według niego z zewnątrz jest tylko wyobrażeniem, ale jego istotę stanowi to co wewnątrz - wola. Dotrzeć do tego praźródła jest niemożliwością, poznaniu dostępny jest tylko świat zewnętrznych pozorów, świat zjawisk i ułudy. Wszystko co poznajemy ma w swej treści coś więcej niż to co jest przedmiotem normalnego poznania. To co naprawdę tkwi w każdym doświadczeniu jest ukryte i może być poznane tylko od wewnątrz. Takie prawdziwe poznanie jest niemożliwe tradycyjnymi metodami, ale tylko przez wolę. Cała otoczka świata jest więc irracjonalna, metafizyczna, a do woli docieramy przez introspekcję. Kluczem do prawdziwego poznania jest właśnie jaźń - więc poznanie czegokolwiek jest w istocie samopoznaniem. Nasze wnętrze jest jednak sterowane popędem działającym bez celu, popędem bezrozumnym. Popędem który może być zaspokojony jedynie chwilowo, a do którego zaspokojenia nieustannie dążymy. To chcenie determinuje całą przyrodę. U człowieka umysł zdobywa większą wolność, ale i on jest często bezsilny wobec popędu. Człowiek jest mieszaniną popędu i bezsilnej duchowości. W takim rozumieniu życie jest męką, której ciągle towarzyszy lęk przed śmiercią. Człowiek zawsze o niej myśli, cały czas czuje na sobie to piętno. Śmierć jest jedną z najbardziej pewnych prawd. Jest to z pewnością wynikiem pesymizmu filozofa i jego rozczarowania światem. Dlatego też człowiek szuka sposobu na ucieczkę przed tym bezsensem świata. Pocieszenie znajduje w religii, filozofii.
Jedynym jednak lekarstwem wydaje się być wyzbycie wszelkich potrzeb i pożądań, to może oderwać nas od świata i związanego z nim cierpienia. Drugim źródłem ulgi w cierpieniu jest sztuka i związana z nią kontemplacja, kiedy to popędy i pożądania do nas nie docierają, jest to swoista ucieczka przed życiem i jego codziennością. A przy tym kontemplacja jest nie tylko ulgą w cierpieniu ale też drogą do właściwego poznania i zrozumienia świata. Pocieszający może być fakt, że świat jest tak zły, że nie może być już gorszy.
Schopenhauer uważał się za kantystę, przyjął, że rzeczywistość jest aktywnością woli i myśli, ale uważał, że wola jest wcześniejsza od intelektu. Wątpił w skuteczność rozumu i był przekonany iż najważniejsza jest irracjonalna wola i doświadczenie. Zapoczątkował tym samym coś na podobieństwo psychoanalizy. Uważał bowiem za ważne analizowanie swojej świadomości.

Reprezentował również metafizykę woluntarystyczną. Filozof znalazł sposób na pokonanie zasłony złudy. Samowiedzę, czyli ludzka świadomość istnienia, nazwał wolą. Wola to klucz do poznania prawdy o naturze rzeczy, w tym także człowieka. Wewnętrzna wola świata jest jego istotą, która zewnętrznie objawia się jako wyobrażenie.

IMMORALIZM - (łc. in- `nie-' + moralis `moralny') filoz. pogląd, wg którego obowiązująca moralność powinna być zastąpiona innym, często przeciwstawnym, systemem wartości, np. doktryna F.W. Nietzschego; także nieuznawanie jakichkolwiek norm moralnych, amoralizm.

Poglądy F. W. Nietzschego:

• podstawą egzystencji człowieka jest życie cielesne, wszystko inne, czyli życie duchowe i intelektualne jest wartością pochodną (jest to tzw. monizm myśli filozoficznych);

• rzeczywistość według Nietzschego jest zmienna, nieskończenie bogata i chaotyczna, nie można więc twierdzić o jej sensie. Z drugiej strony filozof próbował dostrzec wartości przemijającej rzeczywistości, pragnął ujawnić obowiązujące i przedstawić nowe wartości;

• filozof był zwolennikiem pluralizmu poznawczego, co oznacz, że nie ma jednej metody poznania prawdy uniwersalnej. Świat jest taki, jaki jawi się człowiekowi. Źródłem poznania jest instynkt, jako biologiczne dążenie do ekspansji.

• prawda ma według Nietzschego charakter względny, subiektywny, zmienny, zależny od aktywności jednostki. Każdy człowiek ustalając swoje wartości życiowe, ustala jednocześnie ich prawdziwość.

• wartości wynikają z potrzeb życiowych jednostki. Z punktu widzenia społecznego w czasach kiedy żył uczony, hierarchię wartości ustalają „słabi ale liczni niewolnicy”. Cenią sobie altruizm, miłość, litość, pokorę, sprawiedliwość i utylitaryzm. W efekcie tego powstają postawy wysoce moralne, które zdaniem filozofa utrwalone w procesie wychowania, wywierają presję na człowieka i niszczą jego twórczość.

• Nietzsche był przeciwny moralności opartej na ideałach, pragnął sformułować teorię oparta na instynktach. Dlatego przed nadejściem „nadczłowieka”, którego przyjście przewidywał postulował „przewartościowanie wszystkich wartości”. Był to tzw. immoralizm Nietzschego. Nadczłowiek to twórca nowych wartości, kierujący się „wolą mocy”, afirmujący istnienie. Uczony proponował oprócz tego przyjęcie moralności „panów”, tworzonej przez silnych, kierujących się „wolą mocy” oraz instynktem życia.

• Nietzsche wykluczał przyjęcie ustalonych norm moralnych, namawiał do przezwyciężenia ich i tworzenia nowych. W jego rozumieniu nie istnieje wolna wola i odpowiedzialność, a „stawanie się” jest dokonywane poza dobrem i złem.

• wolność jest dla tych, którzy są na tyle silni, aby ją zdobyć;

• uznał, że ludzie nie są równi, ich wartość zależy od posiadanej mocy i zasług;

• człowiek powinien prowadzić życie czynne , zakorzenione w instynktach;

• Niemiecki filozof pisał: „ludzie wytworzyli sobie ideę Boga, poniżając siebie samych. Bóg musi umrzeć, aby mógł istnieć „nadczłowiek”;

• „wola mocy” była podstawowym pojęciem F. Nietzschego, określał ją, jako energię życiową o różnych stopniach natężenia. Dążenie do przewagi według niego jest najważniejszą inspiracją dla człowieka, stanowi o tworzeniu i rozumieniu świata;

• „wieczny powrót” - oznaczało to przekonanie filozofa o cyklicznym istnieniu świata. To co już było odradza się na nowo, w rozumieniu filozofa nie ma wieczności. Chrystus jest tym, który ogranicza prawa człowieka, a Dionizos (grecki bóg winnej latorośli) daje moc życia. Nietzsche był wyznawcą Dionizosa.

• filozof był zwolennikiem „mądrości tragicznej' - apoteozy istnienia, która prowadziła do odrzucenia pesymizmu i optymizmu. Twierdził, że tragizm jest doświadczeniem „rozkoszy stawania się”, która rodzi też cierpienie.

INDYFERENTYZM - to postawa zobojętnienia i braku zainteresowania wobec istotnych spraw społecznych (indyferentyzm społeczny), politycznych (indyferentyzm polityczny), moralnych (indyferentyzm moralny), religijnych (indyferentyzm religijny czyli apateizm).

SYNKRETYZM RELIGIJNY - łączenie ze sobą różnych tradycji religijnych wielu narodów i wyznań, powodujące zderzenia odmiennych poglądów, a także ich przemieszanie.

Słowo synkretyzm według etymologii oznacza "postępować jak Kreteńczyk". W świecie helleńskim używane było jako nazwa zabiegu polegającego na włączaniu obcych bóstw do panteonu własnych.

Zjawisko to pojawiło się w świecie starożytnym, byli z niego znani szczególnie Grecy, którzy masowo asymilowali obce (np. egipskie) bóstwa, włączając je do swojego panteonu.

ESCHATOLOGIA - (od greckiego "ostateczny" i "teoria"), część doktryny religijnej zajmującej się rzeczami ostatecznymi człowieka i świata: śmierci, końca świata itp. Eschatologia zajmuje się religijnym rozumieniem pojęcia śmierci i życia pozagrobowego człowieka, rodzajami sądu pośmiertnego i świata zmarłych, gdzie dusza odbiera nagrodę lub karę. Eschatologia zajmuje się również sytuacją ludzkości w czasie.

LUCYFERYZM (SATANIZM) I `RELIGIA JAŹNI' (TADEUSZ MICIŃSKI)

LUCYFERYZM - zespół tendencji tematycznie związanych z toposem szatana, którego postać jest jednym z najczęściej występujących symboli-mitów Młodej Polski. Popularność tego motywu, stanowiącego przejaw fascynacji złem, zapoczątkowała Litania do Szatana Charles'a Baudelaire'a. Zjawisko satanizmu w utworach literackich tego okresu podlegało wielorakim transformacjom estetycznym i zmianom nastroju emocjonalnego.

Jedną z interpretacji satanizmu jest wynikające z nihilistycznej nudy oraz dekadentyzmu przewartościowanie norm kultury obyczajowej i wartości duchowych (motyw Szatana-Ojca, występujący w utworach: Kazimierza Przerwy-Tetmajera Szatan 1900, Jana Kasprowicza Dies irae 1901, Stanisława Przybyszewskiego Synowie ziemi 1904). W twórczości Przybyszewskiego i Tadeusza Micińskiego ukazany jest bohater satanistyczny- postać jednoznacznie personifikująca zło moralne, destrukcję i katastrofizm.

W innej perspektywie pojawia się także sylwetka modernistycznego Antychrysta, władającego królestwem złych mocy- perwersyjnego masochisty, lubującego się w szale zatracenia ( S. Przybyszewski Synagoga szatana 1899).

Lucyferyzm u Micińskiego : Jako fakt pierwotny i podstawowy przyjął istnienie jednego, potężnego i nie dającego się ogarnąć Bytu - Chaosu. Z mroków tego Chaosu wynika światło boskie, emanacja Bożej Mądrości i Miłości, która pragnąc przenikać swoją własną nieskończoność, w tym dążeniu do samopoznania natrafia jednak na niepokonaną potęgę mroku. Fakt ten staje się przyczyną wewnętrznego tragizmu Istoty Boskiej, która rozszczepia się jak gdyby na dwie przeciwstawne energie, tworzące opozycję wartości, stanowiącą istotę egzystencji. Jest to opozycja światła i mroku, dobra i zła, świętości i grzechu, miłości i nienawiści, ducha i materii. Symbolami tego rozdarcia są Emanuel - Chrystus, którego królestwo `nie jest z tego świata' i Lucyfer, Niosący Światło, a zarazem uosobienie wewnętrznego tragizmu Istoty Boskiej, w której odsłaniają się owe dwa antynomiczne oblicza. W swym prometeicznym dążeniu, w miarę coraz głębszego schodzenia w otchłanie mroku i materii, natrafiwszy na niepokonaną przeszkodę Lucyfer zatraca swoją świętość i miłość i w rozszalałej rozpaczy i bezsilności wypowiada się w potężnych aktach negacji i destrukcji.

Ta dwoistość fenomenu istnienia powtarza się również w przeznaczeniu i egzystencji człowieka, w którego losach i historii odwzorowuje się swoiście ów odwieczny dramat kosmiczny. Stworzony na podobieństwo Boga, mający w sobie odblask swego boskiego pochodzenia, człowiek oddaje się w niewolę i władztwo Lucyfera zafascynowanego jego prometejską buntowniczością, spodziewając się znaleźć w owej sile lucyferycznej prawdę wyższą, otwierającą perspektywę stworzenia rzeczywistości doskonałej. To oddanie się demonicznym pokusom lucyferyzmu staje się początkiem klęski i katastrofy, otwiera ujście wszystkim niszczycielskim popędom i instynktom, wszelkim dewiacjom, urojeniom i fałszywym wyborom, życie ludzkie przemija pośród ustawicznej dialektyki i przeciwieństw, dążenia do Boga i oddalenia się od Niego. Jedyne wyjście z tego kręgu sprzeczności widział Miciński w dążeniu do syntezy Chrystusa i Lucyfera, Chrystusa jako najgłębszej świadomości absolutnej, z której promieniują świętość i miłość ; Lucyfera jako tragicznego, lecz wspaniałego zarazem wyraziciela wszystkich ludzkich, faustycznych i prometejskich niepokojów. Aktem swej woli człowiek może zwyciężyć wszystkie ograniczające go i ciążące na nim determinizmy ; zło, śmierć, okrucieństwa natury, rewolucje społeczne to jedynie twórcze impulsy nieustającego rozwoju, prowadzącego do realizacji hipotetycznego ideału nadczłowieczeństwa. To prawo i nakaz nieustającej rewolucji ducha, w którym odzywały się echa zarówno romantyzmu polskiego, zwłaszcza mistyczny koncepcji Słowackiego, ale także współczesnego nietzscheanizmu i bergsonizmu, rozciął Miciński również na naród, jego dzieje i przeznaczenie historyczne, chciał jednocześnie metafizykiem , rewelatorem absolutu, tworzącym abstrakcyjne koncepcje kosmogoniczne oraz ideologiem, nauczycielem, twórcą pragmatycznych konstrukcji politycznych. Olbrzymią rolę w rozwoju jego myśli odegrała rewolucja 1905 roku, która stała się dla niego przeżyciem, niosącym ogrom zagadnień i pytań zasadniczych. Narzucał mu się szczególnie problem stanowiska i przeznaczeń historycznych Polski w wielkich ruchach wyzwalania się narodów oraz jej stosunku do Słowiańszczyzny i Rosji. Wszystkie te zagadnienia , w oryginalnej, sobie tylko właściwej formie, przedstawił w swojej twórczości dramatycznej, powieściowej i publicystycznej. Z dramaturgii, która zajmuje w jego dziele miejsce szczególne, dwa zwłaszcza utwory wybijały się na czoło jako najbardziej reprezentatywne dla jego myśli i najbardziej artystycznie skończone, choć nigdy za życia na scenie teatralnej wystawione nie były. Są to : Kniaź Patiomkin i Bazilissa Teofanu.

Najpopularniejszą odmianą motywu jest postać Lucyfera (`niosącego światło'), podejmującego polemikę z tradycją satanistyczną, manifestującego bunt przeciw ustalonym konwencjom obyczajowym i trudom ludzkiej egzystencji. Jest to - jak pisał Przybyszewski - `pierwszy filozof i pierwszy anarchista', nieujarzmiony kontestator wartości etycznych, twórczy, nieujarzmiony buntownik przeciw despotycznemu Bogu, przekonany o absurdalności procesów zachodzących w naturze i egzystencji ludzkiej (T. Miciński Niedokonany 1902, J. Żuławski Lucyfer 1908). Z przypadającą mu rolą `niosącego światło', czyli postęp, łączyła się prometejska idea towarzyszącej Lucyferowi symboliki ognia sugerującego siłę buntu przeciw demiurgicznemu Bogu. Lucyferyczny szatan jest nihilistą (T. Miciński Kniaź Patiomkin 1906), zapowiadającym całkowitą zagładę wszechświata (Maria Komornicka Bunt Anioła 1899), obnażającym dumną dekadencką alienację (T. Miciński Lucifer 1902) oraz pasje niszczenia ( Leopold Staff Deszcz jesienny 1903).

Wiersz Lucifer pochodzi z debiutanckiego i jedynego tomu liryki Tadeusza Micińskiego, zatytułowanego W mroku gwiazd i opublikowanego w Krakowie w 1902 roku.

O podmiocie lirycznym świadczy już sam tytuł utworu. Miciński, zafascynowany satanizmem, wiedzą ezoteryczną, nazywany magiem i czcicielem tajemnic, postanowił wyrazić swą miłość do wszystkiego, co dziwne, niecodzienne i społecznie wyklęte, i stworzył monolog Pana Ciemności - Lucyfera.

Miciński stworzył w omawianym liryku inny obraz Szatana, niż dostarczali nam dotychczas tacy twórcy - średniowieczni poeci czy romantyczni wieszcze. Jego odmienność nie polega na jeszcze większej dawce nienawiści do rodzaju ludzkiego czy niepohamowanej chęci obrócenia wszystkiego w proch. Lucyfer Micińskiego jest przede wszystkim rozdarty wewnętrznie, zagubiony, jego osobowość jest rozbita. Każdy wschód słońca, które nazywa wrogiem, jest dla Lucyfera - Pana Królestwa Ciemności - pogrzebem, ponieważ wówczas jego moce przegrywają z siłą, jaką dysponuje Bóg. Takie chwile wywołują w nim wstyd. Musi ukrywać trupiość i ohydę swego świata i oblicza, ponieważ przegrywają one z pięknem realiów, w jakich króluje Bóg. Wiersz Micińskiego ma podwójną wymowę. Mimo iż na pierwszy rzut oka jest monologiem smutnego Lucyfera, który nie potrafi odnaleźć się w otoczeniu, może być także odczytany w sposób przenośny. Tytułowy bohater jest także typowym przedstawicielem epoki Młodej Polski, w której tworzył Tadeusz Miciński. Może być również utożsamiany z postacią Fryderyka Nietschego.

Tak samo jak modernistyczny dekadent, spędzający swe życie w zadymionych, dusznych, ciemnych kawiarniach, miotający się między ideą sztuka dla sztuki a poglądami nieprzychylnych mu przedstawicieli pracy u podstaw, mieszczańskich filistrów i bawidamków, nazywających go cierpiętnikiem, hulaką, pijakiem, Lucyfer jest zrezygnowany, zmęczony życiem, zniesmaczony realiami świata, w którym, aby coś osiągnąć, trzeba przywdziać pozę, nie widzi sensu dalszej pustej egzystencji.

Lucyferyczny portret Chrystusa w poemacie Tadeusza Micińskiego Niedokonany

Tadeusz Miciński jest jednym z wielu "lucyferycznych" twórców okresu Młodej Polski, którzy wynieśli Szatana na piedestał. Oto Diabeł, odwieczny wróg, przeciwnik, władca piekieł i książę ciemności awansuje na głównego bohatera, a nawet staje się podmiotem mówiącym.

Szatan Micińskiego jest chaotyczny ale i mądry, sadystyczny w swej destrukcyjnej działalności, a jednocześnie pragnie dobra niczym Prometeusz.

Szatan jest tu rozumiany jako Nadczłowiek, twórca, który nie liczy się z powszechnie przyjętymi normami. Może zatem pozwolić sobie na krytykę dotychczasowego autorytetu Chrystusa. I robi to. Przeprowadza analizę dokonań chrześcijańskiego bóstwa i okazuje się, że tak Lucyfer, jak i Jezus są... niedokonani, niespełnieni, niedokończeni.

Szatan Micińskiego przejmuje zadania Sade'owskiej Natury. W pełnym okrucieństwa świecie nie ma miejsca dla Jezusa, a jednak Diabeł składa mu ofertę współpracy. Więc jednak wspaniały, piękny, mądry Lucyfer dostrzega coś wartościowego w twórcy chrześcijaństwa.

PANTEIZM - pogląd teologiczny i filozoficzny lub religijny utożsamiający boga ze światem, rozumianym jako przyroda. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego. Neguje istnienie Boga jako istoty rozumnej, głosi zaś przenikanie Boga we wszystkie substancje ziemskie.

Podstawy panteizmu stworzyli stoicy, a najpełniejszy wyraz nadał mu Marek Aureliusz, starający się połączyć teorię panpsychizmu z boską naturą świata, wypełnionego "pneumą", a przez to doskonałego. Do ważniejszych filozofii panteistycznych można zaliczyć stoicyzm, neoplatonizm, teozofię, filozofię Jana Szkota Eriugeny, Giordana Bruna oraz Barucha Spinozy.

Panteizm dzieli się na:

-statyczny - ontologizm, pluralizm bytowy jest złudzeniem, jest jedna odwieczna substancja

-dynamiczny - świat ciągle ewoluuje

-naturalistyczny - Fichtego, głosił panegotyzm, źródłem wszystkiego jest ego absolutu lub jaźni

Szelin - źródłem wszystkiego jest odwieczny rozum

-idealistyczny - Hegel przyjmował panlogizm, byt utożsamia się z myślą. Aktualna rzeczywistość to etap rozwoju absolutu. Prawa myśli są prawami bytu, przyroda i jej absolutna zasada jest ta sama

-ewolucjonistyczny - głosił Renan, Bóg dopiero się staje i będzie kresem rozwoju wszechświata

-Schopenhauer - panteizm idealistyczno-woluntarystyczny - cała rzeczywistość to prawda absolutu

Panteizm odwołuje się do filozofii modernistycznej , np. do filozofii Artura Schopenhauera - życie człowieka to ciągła gonitwa za czymś nieokreślonym, bliżej niesprecyzowanym, czymś, co człowiek zwykł nazywać szczęściem, a czego zresztą i tak nie ma szans osiągnąć. Egzystencja ludzka przesiąknięta jest cierpieniem z powodu niezaspokojenia ambicji i pragnień, niemożności zrealizowania planów. Życie ludzkie po prostu jest za krótkie, by człowiek mógł cokolwiek osiągnąć w pełni. Goni za mrzonkami, ułudą, a mając świadomość przegranej w nierównej walce z życiem, cierpi coraz mocniej, tym bardziej, że wie, iż ta jego gonitwa za pokusami świata i tak zakończy się śmiercią. Człowiek jest tragiczny w tym swoim poszukiwaniu szczęścia, które tak naprawdę sam uważa za bezsensowne i pozbawione logiki. Schopenhauer uważał, że wszelkie religie, filozofie są tylko produktem zastępczym, ucieczką człowieka od rzeczywistości. Wzorem starożytnych stoików proponował ludziom umiarkowaną rezygnację z wszelkich żądz i wyzbycie się pragnień. Ale już bardzo nowatorska była propozycja ucieczki w stan nirwany - pół-istnienia, pół-snu, pragnienie pogrążenia się w niebycie. Pogląd ten był inspirowany filozofią i religią Wschodu (buddyzmem). Innym sposobem na uniknięcie rozczarowania życiem miała być kontemplacja piękna (natury i dzieł sztuki).

METEMPSYCHOZA - Reinkarnacja - pogląd, wg którego dusza po śmierci może wcielić się w nowy byt fizyczny. Np. dusza jednego człowieka może przejść w ciało nowonarodzonego dziecka lub nawet zwierzęcia.

TEOZOFIA i ANTROPOZOFIA:

Antropozofia (dosłownie mądrość ludzka) to światopogląd stworzony przez Rudolfa Steinera (1861-1925). Również można powiedzieć, że jest to odmiana gnozy.
Rudolf Steiner opracował doktrynę antropozoficzną bazując na teozofii głoszonej przez Helenę Bławatską (1831-1891). W przeciwieństwie do teozofii, odrzucającej zdecydowanie chrześcijaństwo, antropozofia jest przedstawiana jako humanistyczna doktryna związana ze chrześcijaństwem i obok tego integrująca pierwiastki buddyzmu. Jednocześnie jest znamienna związkami z filozofią przyrody Goethego oraz religijnym biologizmem Ernsta Haeckla.
Filozoficzne zasady antropozofii Rudolf Steiner przedstawił w swym podstawowym dziele Die Philosophie der Freiheit.

Teozofia - światopogląd religijno-filozoficzny o charakterze panteistycznym głoszony przez Towarzystwo Teozoficzne założone w 1875 roku przez Helenę Bławatską w Nowym Jorku. Teozofia bazuje w znacznej mierze na neoplatonizmie i buddyzmie. Mottem teozofii jest "Nie ma religii wyższej niż prawda". Według Bławatskiej, teozofia nie jest religią lecz systemem myślowym możliwym do pogodzenia z niektórymi zorganizowanymi wyznaniami takimi jak buddyzm czy hinduizm.

Pod koniec XIX wieku silnie wpłynęła na wolnomularstwo, zwłaszcza loże Le Droit Humain. Ze sprzeciwu wobec teozofii Rudolf Steiner stworzył antropozofię. W uproszczonej wersji idee teozoficzne przeniknęły do masowej świadomości, dając początek ruchom New Age.

cechy teozofii :

• Wiara w nieśmiertelność jaźni

• Reinkarnacja - każda dusza przechodzi przez stadia roślinne, zwierzęce, zanim wcieli się w ciało ludzkie

• Na drodze ewolucji osiąga się postać anioła

• Człowiek składa się z ciał fizycznego, widma, astralnego duszy duchowej i źródła

• Każdy może się zbawić własnym staraniem

• Wiele cech wspólnych z hinduizmem

• Joga - jako sposób na oderwanie się od świata i dojście do oglądania Brahmy na ziemi

• Istnieje Jedna Zasada w Trzech Aspektach. Materia zorganizowana jest w siedem planów z których każdym podplany. Główne plany to fizyczny, astralny, umysłowy, buddyczny, atmiczny, nirwaniczny, monadyczny, mahaparanirwaniczny. Mają one odmienne funkcje i wzajemnie się przenikają

• Element buddyczny w człowieku jest tożsamy z element chrystusowym - to jeden z trzech elementów.

• Wielkie Białe Bractwo - składa się z Buddy, Jezusa, Kriszny i wielu innych. Są oni Tajemnym Rządem Świata i pomagają ludziom zstępując, zakładając rasy itp.

• Mahatma - są bezpośrednimi opiekunami życia na ziemi i to oni a nie Bóg stanowią dla nas punkt odniesienia wysyłając fale błogosławieństwa

Szybkiemu wzrostowi kulturą Indii sprzyjał niewątpliwie intensywny rozwój badań naukowych w zakresie religioznawstwa, które poszukiwaniom początków i rekonstruowaniu ewolucji indyjskich wierzeń religijno-mistycznych poświęcały wiele uwagi. Buddyjsko- bramiński Wschód stał się dla pokolenia modernistów ostatnim słowem mądrości. Na tym gruncie wyrosły i rozwinęły się dwie znamienne dla tego okresu doktryny pseudoreligijne: TEOZOFIA I ANTROPOZOFIA.

W 1875 roku osiemnastoletnie Rosjanka Helena Bławatska , genialna mistyfikatorka, godna śmiało stanąć obok legendarnych szarlantów przeszłości hrabiego Saint-Germain i Cagliostra, założyła w Nowym Yorku, do spółki z amerykańskim pułkownikiem Olcottem, Towarzystwo Teozoficzne przeniesione następnie do Indii, Adyar oło Madrasu. Tam właśnie narodziła się owa doktryna, zawarta w dwóch podstawowych książkach założycielki: The secret Doctrine (1888) i Key to Theosophy (1889). Wyłożony w nich system był synkretyczną mieszaniną buddyzmu, gnozy, żydowskiej Kabały, chrześcijaństwa, mistyki i współczesnego spirytyzmu. Jądrem tego konglomeratu myślowego była deifikacja świata i człowieka. Wszechświat pojmowany był jako objawienie się Boga w materii, rozwój świata jako stopniowa, wstępująca spirytualizacja. Odpowiednikiem ewolucji makrokosmosu był rozwój osobowości jednostkowej, uświadamiającej sobie coraz głębiej swą istotę duchową aż do najwyższego dostępnego jej stopnia uduchowienia i wtajemniczenia - zdolności przenikania w świat transcendentny i absolutnego opanowywania swej fizjologicznej natury. Podstawową doktryną towarzystwa jest poszukiwanie wewnętrznej prawdy we wszystkich religiach i jednoczesne odrzucenie ich egzoterycznych form i rytuałów. Towarzystwo głosi też, że zdolności parapsychiczne człowieka mogą zostać wyjaśnione naukowo i opanowane. Ruch rozwinięty w `kwaterze głównej' w Adyar przerzucił się rychło na europejski Zachód, znajdując najbardziej dynamiczny wyraz w działalności pisarskiej i organizacyjnej Rudolfa Steinera, twórcy reformanistycznego odłamu pod nazwą antropozofii, nawiązującego do tradycji ezoteryzmu europejskiego.

Antropozofia wg Rudolfa Steinera:

Człowiek powstaje w momencie wtajemniczenia, osiągnięcia poznania tego, co astralne. Dopóki doświadczenie nie wykracza poza sferę zjawisk fizycznych, byt ludzki jest niemożliwy. Stąd zasadniczym postulatem epistemologicznym i etycznym antropozofii jest właśnie uczynienie się adeptem wiedzy tajemnej. Dopiero wówczas możliwe jest odpowiednie poznanie, a wraz z nim odpowiednie działanie. Trudno jednak wykazać zasadność takiego stanowiska w kategoriach naukowych; jest to raczej kwestia unikalnych założeń, doktryn wiary.

Istota rozumująca może zrealizować swoje przeznaczenie stania się czysto ludzką za sprawą swojej wewnętrznej władzy - myślenia. Myślenie to jedyna metoda antropozofii, narzędzie i kierunek ewolucji jednostki społecznej. Indywidualizujące się myślenie, wzrost jego napięcia i natężenia, jego charakter kontemplacyjny i obiektywizujący manifestujący się przez zaangażowanie w myśleniu prowadzi do wtajemniczenia, do zrealizowania jakości ludzkiej. By jednak zgodzić się z tą częścią teorii Steinera potrzebujemy przyjąć a prori to, że sam osiągnął coś tą drogą.

Gdy zaczynamy myśleć w sposób odpowiadający "wiecznej prawdzie" i "wiecznemu pięknu" (terminy używane przez Steinera), dochodzi do pogrążania się w poznaniu tajemnym. Wieczna prawda i wieczne piękno są istotą każdej prawdy i każdego piękna, przez co magnetycznie oddziałują poprzez każdą prawdę i każde piękno. Steiner dużo miejsca poświęcał rozwojowi nauk i sztuk. Jednakże nie na tym kończy się antropozofia. Prawdziwy sukces polega na eksploracji "światów wyższych", poznanie odpowiedzi na pytania "skąd przychodzę?", "czym jestem?", "dokąd zmierzam?". Dopiero tym, którzy osiągnęli tę wiedzę antropozofia daje prawo nazywać się ludźmi. Tutaj Steiner wymienia kilka członów osobowości ludzkiej więcej, niż uczeni i artyści: ciało eteryczne, ciało astralne, jaźń czuciowa, jaźń myśląca oraz jaźń świadoma. Dopiero poznanie całego procesu powstawania osobowości, trwania i zanikania czyni z jednostki społecznej jednostkę ludzką.

• Ciało eteryczne: sobowtór energetyczny, "duch" ciała fizycznego, narzędzie życiowe sfery fizycznej, bez której powłoka fizyczna uległaby rozpadowi.

• Ciało astralne: narzędzie egzystencji tuż po śmierci fizycznej. Ten, kto poznaje swoje ciało astralne osiąga kontakt ze zmarłymi, żyjącymi w astralnym świecie.

• Jaźń czuciowa, jaźń myśląca i jaźń świadoma: narzędzia, które przeżywają śmierć ciała astralnego, i pozwalają na świadome istnienie w "świecie duchów", jak go nazywa Steiner.

• Reinkarnacja: prawo cyklicznego tworzenia nowych ciał: astralnego, eterycznego i fizycznego oraz zstępowania w nie jaźni na czas egzystencji aż do momentu oświecenia, gdy reinkarnacja nie jest potrzebna.

Pomimo wielu możliwości przeżyć w różnych światach, ostateczną dyscypliną antropozofii jest duchowość. W duchowości człowiek przeżywa to, co wieczne, doświadcza boskości, która raz na zawsze zbawia go i wyzwala. Jest to przeżycie Wyższego Ja, które kładzie kres egoizmowi. W chwili tego przeżycia człowiek staje się jak Chrystus, a właściwie jednostka społeczna staje się jednostką ludzką. Życie duchowe jest wewnętrznym aspektem wtajemniczenia; tak, jak na zewnętrznych poziomach człowiek przechodzi proces wtajemniczenia w światy coraz bardziej duchowe, wewnątrz osiąga stan czysto duchowy. Dlatego też ewolucja ludzka to raczej rozwój duchowy, niż materialny, a natura zmian antropozoficznych jest duchowa, nie-cielesna. Oczywiście, że zmiany w światach subtelnych, leżących bliżej istoty rzeczywistości, wpłyną na świat niższy, i vice versa (tak rozwija się świat, na zasadzie wibracji), to jednak nie materia, a duch stanowi istotę każdego Ja. Cała nadzieja pozytywnych zmian w świecie leży w uduchawianiu się człowieka. Lecz uczeń wiedzy tajemnej musi zdawać sobie sprawę już na początku drogi o swojej duchowej tożsamości i z tego, że powraca do ojczyzny ducha.

KULTURA ORIENTU:

Orientalizm (z łac. orientalis - "wschodni") - szczególnie utrwalona w kulturze Zachodu forma egzotyzmu polegająca na uzewnętrznieniu i akcentowaniu w tworach kultury fascynacji kulturami Wschodu, zwłaszcza hinduską, japońską, arabską, perską, chińską. Orientalizm występował czasem już w kulturze starożytnej. W kulturze średniowiecza, gdy Daleki Wschód był słabo znany, uznawano go za bajeczną krainę szczęśliwości i dostatku - w takiej postaci Wschód przedstawiony jest szczególnie często w romansie średniowiecznym, a także w epice barokowej.

Nową postać zainteresowanie Wschodem zyskało w literaturze oświecenia. Wschód służył w niej często jako "zwierciadło" cywilizacji Zachodniej - widać to np. w Listach perskich Monteskiusza, powiastkach Woltera, twórczości Jana Potockiego.

Druga połowa XVIII wieku przyniosła, szczególnie w Niemczech, szybki rozwój orientalistyki i zainteresowania Wschodem. Powstały też liczne przekłady z literatur orientalnych. Rozwój wiedzy o cywilizacjach Wschodu przyczynił się do powstania fali orientalizmu w literaturze romantycznej. Świat ten urzekał twórców romantycznych tajemniczością i barwnością, pozwalał uciec od smutnej rzeczywistości. Orientalizm przejawiał się w opisach egzotycznych krajobrazów, w akcji umieszczonej np. w haremie tureckiego baszy, w opisach wschodnich obyczajów. Często służył jako maska, ukrywająca właściwe treści przed cenzurą (np. „Burza” Mickiewicza ).

W epoce wiktoriańskiej szczególnie silne w kulturze europejskiej były motywy indyjskie - Indiami interesowali się Schopenhauer, Nietzsche, Deussen. Wzmogły się one znacznie w okresie modernizmu i symbolizmu, łącząc się ze spirytualizmem i ezoteryzmem. W tym samym okresie po raz pierwszy wielką popularność zdobyła sobie kultura japońska. W literaturze polskiej przełomu XIX i XX w. orientalizm widoczny jest szczególnie mocno w twórczości Leśmiana, Antoniego Langego, Wincentego Koraba-Brzozowskiego, Wacława Rolicz-Liedera i Micińskiego. Wielu pisarzy Młodej Polski szukało w nim literackich i filozoficznych inspiracji.

Zarówno lirykę, jak i powieść a w pewnym stopniu i dramat epoki młodopolskiej, przerasta dość widocznie, u niektórych poetów nawet bujnie, fascynująca każdy głębszy umysł myśl

staroindyjska, czerpana z ksiąg Wedy, Upaniszad, Wedanty oraz Mahabharaty i Ramajany. Z tych źródeł natchnień czerpią m.in Jan Kasprowicz , Jerzy Żuławski, Tadeusz Miciński, Kazimierz Tetmajer.

Pogoń za egzotycznością nie kończy się na Indiach. Niektórzy poeci ubierają swoje twory w szatę arabskiej ghazeli (F. Faliński)lub perskiego rubajjatu. Jednych jak np. Jana Kasprowicza zniewala i przykuwa na czas dłuższy głębią filozofii staroindyjskiej, drugich, daleko mniej licznych, zachwyca klasyczne piękno literatur i języków wschodnich. Wielu tłumaczy arcydzieła wschodnich piśmiennictw najczęściej drogą pośrednią przez przekłady w językach zachodnioeuropejskich. Rolicz-Lieder przekłada poetę perskiego z oryginału, Wacław Berent oraz Fr. MirandoIIa przekładają indyjskie upaniszady, T. Miciński później Maryla Wolska i M. Pawlikowski pięknym językiem przyswajają naszej literaturze "rubajaty" Omar Chajjama.

W tamtym okresie naszej literatury nie wrzała tak gorąco praca przekładowa, co w okresie Życia warszawskiego a potem krakowskiego oraz Chimery. Poruszono wszystkie literatury świata, sięgano nawet do najdalszych ich epok. Wśród tych, którzy prześlęczeli wiele godzin nad trudną i mało popularną pracą tłumaczy, jedno z pierwszych (o ile nie najpierwsze) miejsc należy się Antoniemu Langemu.

Zagadnienia filozoficzne ściślej metafizyczne, naukowe, literackie, językoznawcze tworzyły w jego umyśle zharmonizowaną całość.

Łatwość ta sprawiała, że w każdej niemal dziedzinie wiedzy czy sztuki czuł się wygodnie i pewnie. Rozległe studia filozoficzne, językoznawcze, a nawet przyrodnicze znalazły wyraz w jego działalności pisarskiej.

Z zamiłowania do egzotyczności tematów u poetów francuskich przede wszystkim a poniekąd angielskich zrodziło się powoli zamiłowanie do tematów orientalnych u Antoniego Langego, rozwijane z kolei samodzielnymi studiami nad językiem i literaturą indyjską. Do utworów o tematyce orientalnej należą m.in. :

• „Rzuty” - piękna, falująca lekkimi zdaniami proza, stanowi właściwy podkład dla lotnej myśli poety, rozmyślającego na temat cierpienia, śmierci i nieskończoności. I w tej barwnej tkaninie różnorodnych poglądów na wymienione sprawy przewija się myśl hinduska i staroperska. Rozważania na temat śmierci rozpoczyna autor Rzutów od wymienienia indyjskiego poety Kalidasy i objaśnienia, że imię to znaczy "sługa Śmierci". "Każdy twórca - mówi dalej poeta - jest Kalidasą czyli sługą Śmierci", bo oczy jego są ustawicznie wpatrzone w wieczność, do której idzie się przez śmierć. Z myślą hinduską spotykamy się też w następującym zdaniu: .”O ile dążysz do wyzwolenia i niezależności - to najwyższym wyzwoleniem i niezależnością jest wyjść poza granicę bytu". - Ta myśl powtarza się w lirykach refleksyjnych autora „Rozmyślań” często. W „Rzutach” znajdujemy też uwagi na temat miłości i nienawiści. I tu mamy echa lektury autora o buddyzmie w następujących zdaniach: "Budda naucza: Pamiętaj, abyś dla nikogo nie czuł ani miłości ani nienawiści". Lecz zaraz parę zdań dalej mówi poeta, że taka "nauka raczej tchnie grobowcem, niżli daje drogowskaz". Jak widzimy, buddyzm ze swoją obojętnością wobec życia nie znalazł tutaj uznania.

• Wiersz XXXVlII zbioru „Rozmyślań” to jakby dalekie echo indyjskiej maji i kantowskiego twierdzenia o względności ludzkiego poznania. Maja - to termin częsty w filozofii indyjskiej. W Wedancie oznaczono nim iIIuzionizm wiedzy ludzkiej, dopatrującej się wielości w budowie kosmosu zamiast bezwzględnej jedności. Leconte de lisie uważał maję za pryzmat, przez który wszystko oglądamy a iluzję za matrycę świata. Według ezoterycznej kosmologii Wedanty nie ma różnolitego świata; to co uważamy za świat jest czystą złudą, podobnie jak fata morgana; naprawdę jest tylko brahman, wieczna, jedyna, niezmienna zasada świata. Wszyscy wijemy się w splotach maji, jakby w jakiejś potwornej pajęczynie, z której tylko przez wiedzę, że jedyną rzeczywistością jest atman, uwolnić się możemy.

• „Sonety Wedyckie” - składają się z 8 sonetów. Pierwszy bez tytułu stanowi rodzaj ekspozycji, dalsze noszą dla nieobeznanego z przedmiotem czytelnika tytuły pozornie dziwaczne. Sonet Wstępny nosi tytuł `Ewolucja'. Jest to zupełnie uzasadnione, bo Sonety wedyckie przedstawiają neobuddyjską koncepcję ewolucji człowieka względnie ludzkości. Następne sonety zatytułowane są wyrazami sanskryckimi, oznaczającymi terminy, zaczerpnięte z filozofii indyjskiej, a użyte w znaczeniu jakie im nadali nowocześni teozofowie: I. Rupa (Stan kamienny), II. Jiv-atma (Stan roślinny), III. Linga sharira (Stan gwiaździsty, IV.Kama-rupa (Anima bruta), V. Manas (Duch ludzki), VI. Buddhi (Anima spiritualis ) i VII. Atma (Duch bożyS). Cóż one znaczą ? Według nauki teozofów jest to siedem stopni rozwojowych człowieka opartych na siedmiu planach. Siedem tych planów znajdujemy również w budowie kosmosu. Człowiek składa się ze siedmiu pierwiastków, czy, jak inni chcą, ciał, z których dwa najwyższe, najsubtelniejsze są jeszcze w zupełności nierozwinięte. Człowiek, który osiągnie pełny stopień rozwoju, będzie posiadał następujące pierwiastki czy ciała: l. ciało - Rupa (materia fizyczna)

2. siła witalna, życiowa - Prana albo dźiwa

3. ciało astralne - Linga Śarira

4. dusza zwierzęca - Kama rupa

5. "ludzka - Manas

6. " duchowa

7. duch czysty, jaźń

Podobne stadia rozwojowe przechodzi ludzkość a raczej całe ludzkości zdążając poprzez niezliczone wcielenia ku coraz wyższej formie bytu. Obecnie np. znajdujemy się w fazie piątej i to tylko częściowo wykształconej a szóstej fazy istnieją dopiero zarodki. Tym samym prawom ewolucji podlegają również światy czy globy planetarne, na których kolejno odbywa człowiek swoją długą niezmiernie wędrówkę. Siedem razy bowiem każda jednostka zmuszona jest wcielać się na każdej planecie, aby przejść wszystkie siedem faz rozwojowych. Ziemia jest globem, gdzie duch i materia są w równowadze. Są światy na niższym stopniu rozwoju, gdzie przeważa materia i są wyższe, gdzie góruje duch. Jak świat będzie wyglądał w 6. i 7. stopniu rozwoju, to narazie jest tajemnicą mistrzów wiedzy okultystycznej: mahatmów, którzy jej gorliwie strzegą. Rdzeniem całej doktryny teozoficznej jest podstawowy dogmat buddyzmu o samsarze czyli reinkarnacji. Zarodki nauki o "powracającym wciąż umieraniu" (punarmritiu) znajdujemy już w okresie wedyjskim a więc dużo wcześniej od buddyzmu. Buddyzm dopiero naukę o samsarze uczynił dogmatem. Naokoło tego rdzenia nagromadzono wiele elementów wszelkich innych nauk tajemnych. Dodano obcy myśleniu indyjskiemu siódemkowy system ewolucji człowieka i kosmosu. Antoni Lange w swych `Sonetach wedyckich', nazwanych od świętych ksiąg hinduskich Wed, bo należało je nazwać raczej buddyjskimi, daje poetycką interpretację poglądów teozoficznych na ewolucję. Ze stanu kamiennego poprzez stan roślinny, astralny czyli gwiaździsty, przez duszę zwierzęcą, którą określa terminem łacińskim anima bruta, i ludzką - wiedzie ducha do wyższych stadiów rozwojowych, nieznanych nam jeszcze zupełnie: duszy "duchowej", intuitywnej i ducha bożego Atmana.

---