14 i 15, filologia polska, Pozytywizm zagadnienia

14.Henryk Sienkiewicz

Sienkiewicz i jego pogldy

W latach 70. XIX w. pogldy Sienkiewicza na literatur i spoeczestwo byy zblione do stanowiska warszawskich „modych". Wida to ju w jego debiutanckim tendencyjnym opowiadaniu Humoreski z teki Worszyfy (1872), a p�niej m.in. w Szkicach wglem. W latach 80. pisarz zbliy si do ugrupowa konserwatywnych i podj si redagowania tygodnika „Sowo", uwaanego za pismo tzw. modych konserwatyst�w. Tutaj w 1883 r. rozpocz druk pierwszej czci Trylogii -Ogniem i mieczem. Powie t publikowa jednoczenie krakowski „Czas". Nieformalny przyw�dca staczyk�w, hr. Stanisaw Tarnowski, wychwala Sienkiewicza pod niebiosa, widzc w nim spadkobierc wielkiej polskiej literatury romantycznej. Wybory Sienkiewicza trudno byo zaakceptowa innym wybitnym tw�rcom epoki, kt�rzy wci si czuli pozytywistami - Orzeszkowej i Prusowi. Przyznawali mu wybitny talent, aujc, e zacign si pod inne sztandary. Sienkiewicz jest dla naszego kraju autorem wybitnym, a wrcz sztandarowym. By to pisarz z wielkim talentem.

0x01 graphic

Wielokrotnie wspiera swoim autorytetem akcje patriotyczne, np. protestowa przeciwko przeladowaniom dzieci polskich we Wrzeni (zab�r pruski), w okresie rewolucji 1905 w odezwach i artykuach domaga si autonomii dla Kr�lestwa Polskiego. Zwolennik Narodowej Demokracji. 1889 ufundowa stypendium im. M. Sienkiewiczowej, z kt�rego korzystali m.in. M. Konopnicka i S. Wyspiaski.

W swojej tw�rczoci nowelistycznej (nowela) porusza problemy spoeczno-obyczajowe w duchu ideologii pozytywistycznej, np. Humoreski z teki Worszyy (1872), Hania (1880), Szkice wglem (1880), Za chlebem (1880), Janko muzykant (1880), Z pamitnika poznaskiego nauczyciela (1880), Bartek Zwycizca (1882), Jamio (1882). Take nowele amerykaskie, m.in.: Orso (1880), Latarnik (1882), Sachem (1889), Wspomnienie z Maripozy (1889).

Saw przyniosy Sienkiewiczowi wielkie powieci historyczne, poprzedzone nowel Niewola tatarska (1880). Cykl nazwany Trylogi skada si z utwor�w: Ogniem i mieczem (1884), Potop (1886) i Pan Woodyjowski (1888), obejmujcych burzliwe dzieje Polski w XVII w., wojny z Tatarami, Szwedami i Turkami.

Nawizujc do romantycznej powieci historycznej W. Scotta, tw�rczoci A. Dumasa oraz literatury staropolskiej, Sienkiewicz stworzy model czcy pen przyg�d fabu z szerokim obrazem wydarze dziejowych i obyczajowoci - "dla pokrzepienia serc" rodak�w. Podobny charakter mia fresk historyczny z czas�w Wadysawa II Jagiey i Jadwigi - Krzyacy (1900).

Midzynarodowym sukcesem oraz g�wnym argumentem dla przyznania Nagrody Nobla staa si powie Quo vadis (1896) z czas�w Nerona, ukazujca mczestwo chrzecijan. Kolejne pr�by podejmowania tematyki historycznej: powie z czas�w Jana III Sobieskiego Na polu chway (1906) i nie dokoczone Legiony (1913, wydanie osobne 1918) - z epoki napoleoskiej, nie powt�rzyy poprzednich sukces�w.

Proz wsp�czesn w tw�rczoci Sienkiewicza reprezentuj: powie psychologiczna Bez dogmatu (1891), kt�rej g�wnym bohaterem jest dekadent, oraz Rodzina Poanieckich (1895). Poczytno zyskaa powie dla modziey W pustyni i w puszczy (1911).

Bez dogmatu H. Sienkiewicza - dyskurs o kobiecie. W utworze, autor z niezwyk precyzj przyglda si kobietom. Pamitnikarska forma utworu pozwala pisarzowi opisywa fakty dotyczce poszczeg�lnych dam, ale take odczucia, pragnienia i spostrzeenia bohatera wzgldem nich. Leon Poszowski, autor owego pamitnika, zdaje si mie wyjtkowy dar obserwacji. Kada napotkana przez niego kobieta, wywouje w nim konkretne odczucia. Nie jest mu obojtna. Szczeg�lnie zaskakuje precyzja tego subiektywnego opisu. Kady ruch owej damy, spojrzenie, gra wiata na jej ciele, dziaa na umys narratora-bohatera i znajduje swoje odzwierciedlanie na kartach pamitnika. Autor dziennika-pamitnika analizuje zachowanie, charakter, wygld kobiet nie tylko indywidualnie. Wykazuje take zdolno grupowania pci eskiej. Opisuje je ze wzgldu na narodowo, czy pochodzenie i dostrzega wynikajce z tego konsekwencje. Najwaniejsz kobiet w yciu Leona Poszowskiego bya bez wtpienia Anielka. Bohater-narrator zna wczeniej wiele r�nych przedstawicielek pci piknej, o czym wiadcz jego refleksje z czasu poprzedzajcego stycze 1883 roku. Taka bowiem data widnieje przy pierwszym zapisie. Pisze on na przykad otwarcie, e nie lubi Polek: „… spotykaem i Polki - i z tych przyg�d, z tych zetkni, wyniosem wraenie, e to s najtrudniejsze i najbardziej mczce kobiety w wiecie”. Te spostrzeenia trac na znaczeniu, kiedy pojawia si mio. A ta nadchodzi wraz z pojawieniem si Anielki. Poszowski spotyka j na przyjciu zorganizowanym przez ciotk. Szybko orientuje si, i s to swaty. Mimo to przyglda si swojej kuzynce i opisuje j z wielk dokadnoci. Wszystko w tej kobiecie zdaje si by idealne. Jej twarz nie ma adnych lad�w pospolitoci. To, e jest ona Polk cieszy bohatera. Jej charakter zdaje si by idealnym. Z biegiem czasu okazuje si, e Anielka odwzajemnia zauroczenie Poszowskiego. Sielanka trwa jednak kr�tko. Umiera ojciec Leona i ten wyjeda. Nastpnie zwleka z powrotem. Poszowski „przefilozofowa” t mio. Gdy wraca jest ju za p�no. Jego ukochana ma ma. Anielka bya to kobieta wychowana w warunkach patriarchalnej obyczajowoci, gdzie temat pci by niedopuszczalny. Dla niej mio idealna to zwizek dusz, a nie cia. Najwaniejsz za witoci jest maestwo. Zawiera je nie z gbokiego uczucia, ale jak gdyby na zo osobie, kt�r kocha. Okazuje si jednak, i w ten spos�b najbardziej krzywdzi siebie sam. Jest bowiem zwizana z czowiekiem, kt�ry nie budzi w niej adnych pozytywnych uczu. Mimo to musi by mu posuszna. Musi, bo tak nakazuje jej wychowanie. Od chwili maestwa jej ycie ulega zmianie. Staje si gr. Anielka kocha Leona, ale wity zwizek, w kt�ry wstpia z Kromickim, nie pozwala jej uzna tej mioci. Pani Kromicka, jeli ju ni zostaa, to chce istnie tylko dla swego ma, by jak najlepsz on i matk. Pomimo bezwzgldnego podporzdkowania si mowi Aniela jest przestraszona, gdy dowiaduje si, e zostanie matk. Zaczyna chorowa z tego powodu. Erotyzm napawa Anielk strachem. Boi si kadego municia doni. Pocaunek napenia j niepokojem. Kady dotyk sprawia, i kobieta ta staje si czerwona, jej donie staj si na przemian to gorce, to lodowate. Z natury Anielka jest kobiet niezwykle wraliw. Ma trudnoci z wysawianiem si, nie wie jak si ma zachowa, rumieni si. Jej anielska natura staje si czystym zakamaniem. Cay czas musi udawa przed wszystkimi, e jest szczliw maonk. Ukrywa sw prawdziw mio, rani siebie i Leona. Dopiero w obliczu mierci wyznaje sw mio. Przeciwiestwem Anieli P. jest Pani Davis. Ta zamna kobieta nie czci witoci maeskiej. Jest szlachciank. Za m wysza jedynie dla pienidzy, mao interesuje j choroba partnera. Najwaniejsze jest dla niej pikno. Pikno wasnego ciaa. Narrator por�wnuje j do Junony, lub wiey pizaskiej. Docenia wic jej urod oraz mdro cho nie czuje sympatii. Leon stara si w pewnym czasie o rk Laury,zdawao si, e ona bya r�wnie nim zainteresowana, ale ich zwizek nie doszed do skutku. Ponownie spotaka j, gdy wyjecha do ojca w obawie o jego zdrowie. Ta Woszka podobaa si wielu mczyznom, stanowia wrcz wz�r pikna, ale nie nadawaa si na obiekt miosny. Nie zwaajc na zdrowie ma romansowaa z Poszowskim. Orodkiem przyjemnoci dla Pani Davis jest wic ciao. Wie jak ma si ubra, jak porusza, by wzbudzi zainteresowanie pci przeciwnej, a nawet podziw. Byo w niej co intrygujcego. Ta kobieta zarazem przycigaa i odpychaa Leona. Raz czu w stosunku do niej zachwyt, innym razem wstrt. Dziao si tak, gdy Laura doskonale potrafia kokietowa. Poszowski okreli jednak ten zwizek jako pocig sk�r i nic wicej, a jemu, jako dekadentowi-filozofowi, potrzebna byo duo wicej… Klara Hilst, to kolejna kobieta, kt�ra wzbudzia sympati Leona. Ta hoa Niemka, pianistka okazaa si niezwykle czu i opiekucz. Ona jako jedyna opiekowaa si bohaterem w czasie jego choroby. To wanie Klara otrzymaa od Poszowskiego pisemne owiadczyny. Mimo wielkiej mioci jak do niego czua, nie zgodzia si na nie. Bya to niezwykle inteligentna kobieta. Bardzo dobrze wiedziaa, e spenienie jej marzenia, moe rodzi nie wieczne szczcie i spenienie, a unieszczliwienie czowieka, kt�rego kocha. Klara zdawaa sobie spraw, e do mioci nie mona nikogo zmusi, e do tego nie potrzebny jest czas, a namitno. Klara bya wysok, szczup kobieta o wyranych rysach. Jej natura bya niezwykle spontaniczna. Gono miaa si, prowadzia zawsze oywione dyskusje, cho nie koniecznie byo to w dobrym tonie. Wyraz jej twarzy zmienia si jednak, gdy Klara zaczynaa gra. Sztuka stawaa si jej dopenieniem, stanowia z ni jedno. Dziki muzyce ta Niemka wyraaa swoj niezwykle wraliw dusz. Powie jest doskonaym przykadem pamitnika czas�w pozytywizmu. Bohater, „neurotyk koca wieku”, ukazuje sw�j pogld na kobiety. Robi to z niezwyk precyzj. Ukazane s tu trzy typy kobiecoci. Zakoczenie nie jest jednoznaczne, lecz czytelnik domyla si, i narrator zamierza popeni samob�jstwo.

Wicej o: Bez dogmatu

15.Boleslaw Prus

Prus Bolesaw, waciwie Aleksander Gowacki (1847-1912), wybitny polski prozaik i publicysta. Wczenie osierocony, wychowywa si w Puawach i Lublinie u krewnych. Nauk rozpocz w Szkole Realnej w Lublinie, nastpnie przeni�s si do Siedlec i Kielc, gdzie mieszka jego brat Leon, dziaacz "czerwonych" w powstaniu styczniowym, w kt�rym Prus wzi udzia. Ranny, aresztowany, zosta osadzony w lubelskim wizieniu.

Po zwolnieniu ukoczy gimnazjum w Lublinie i rozpocz studia na wydziale matematyczno-fizycznym warszawskiej Szkoy G�wnej, nastpnie w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Lenictwa w Puawach. Powr�ciwszy do Warszawy pracowa jako robotnik. 19 V 1912 - umiera w Warszawie, zostaje pochowany na Powzkach, na grobie wystawiono pomnik duta S. Jackowskiego z napisem: Serce serc.

Tw�rczoœ�

Debiutowa jako dziennikarz w 1864 korespondencj w Kurierze Niedzielnym, w dziedzinie literatury za humoreskami w Kurierze witecznym 1866. Jako popularyzator wiedzy rozpocz dziaalno rozprawk o elektrycznoci (1872) w Niwie. W tyme roku podj pisanie cyklu felieton�w Listy ze starego obozu pod pseudonimem Bolesaw Prus w Opiekunie Domowym, a od 1874 zosta staym felietonist Niwy.

1875 rozpocz druk synnego cyklu Kronik (do 1887) w Kurierze Warszawskim, kt�re przyniosy mu rozgos wybitnego publicysty i zaliczone zostay do klasyki dziennikarstwa polskiego. 1879 zosta czonkiem Midzynarodowego Towarzystwa Literackiego, a 1882 redaktorem Nowin, kt�re w roku nastpnym zbankrutoway.

W latach 80. wypracowa swoj teori powieci (m.in. w polemice S�wko o krytyce pozytywnej, 1890), od kt�rej domaga si przede wszystkim realizowania zada poznawczych i opisywania wanych proces�w spoecznych. W pierwszym okresie formowania si jego pisarstwa, do roku ok. 1880, opublikowa pr�by powieciowe, np. Dusze w niewoli (1877), humoreski, np. Kopoty babuni (1974), opowiadania spoeczno-obyczajowe, m.in. Paac i rudera i Sieroca dola (1875).

Uwaa si, e dojrzay okres tw�rczoci Prusa rozpocz si w 1880, z chwil opublikowania nowel: Anielka, Powracajca fala, Michako, a w roku nastpnym m.in. Katarynka, Antek i w 1883 Grzechy dziecistwa. W 1884 pozna S. Witkiewicza i nawiza wsp�prac z tygodnikiem Wdrowiec propagujcym naturalizm i realizm, co wywaro wpyw na jego tw�rczo.

Na amach tego czasopisma opublikowa 1885 pierwsz w literaturze polskiej powie naturalistyczn - Plac�wk. Ukazay si te zbiory: Pierwsze opowiadania (1881) oraz Szkice i obrazki (1885).

Szczytowym okresem tw�rczoci literackiej Prusa byy lata 1885-1897, gdy ogosi wybitne utwory, uchodzce za najwiksze osignicia polskiej powieci: Plac�wk, Lalk (1890), Emancypantki (1894), Faraona (1897) - fresk historyczny staroytnego Egiptu. Na przeomie XIX i XX w.

Prus powici wiele uwagi pracy spoecznej, np. biorc udzia w zakadaniu Kasy Przezornoci i Pomocy dla Literat�w i Dziennikarzy, 1905 - zostajc czonkiem Komitetu Obywatelskiego nioscego pomoc pozbawionym pracy robotnikom, 1897 - patronujc powstaniu Towarzystwa Higieny Praktycznej im. Bolesawa Prusa.

Utwory opublikowane w tym okresie, np. Ze wspomnie cyklisty (1903), nie maj ju wikszego znaczenia. Wydarzenia 1905 znalazy wyraz w powieci Dzieci (1906). mier pisarza przerwaa prac nad powieci Przemiany.

Prus jest uwaany za jednego z najwybitniejszych prozaik�w w dziejach literatury polskiej. Wydania m.in.: Pisma (tom 1-4, 1897, wydanie 2 - 1904), Pisma (tom 1-15, 1918-1927), Pisma (tom 1-23, 1924-1927), Pisma (tom 1-29, 1948-1952), Listy (1959), Kroniki (tom 1-20, 1953-1970), Wyb�r pism (tom 1-10, 1954, wydanie ).