5.Program literacki młodych, proza tendencyjna\
Program młodych pozytywistów kształtował się niejako na bieżąco w trakcie toczonych na łamach prasy sporów i dyskusji. Formacja ta najpierw doszła do głosu głównie w publicystyce, polemizując z romantykami i konserwatystami, formułując swoje idee w esejach, felietonach, artykułach. Dużym źródłem inspiracji dla młodych pozytywistów byli także filozofowie europejscy ówczesnej epoki. Zachwycające były dla nich dzieła: Comte'a, Spencera, Milla czy też Taim'a. Twórcy epoki postyczniowej starali się dostosować przesłania wielkich myślicieli do realiów ówczesnej Polski. Podkreślali na każdym kroku, ze im naprawdę o cos chodzi, że mają jakieś racje, ideały, których będą bronić.
Młodzi pozytywiści wypowiedzieli
Podobna praca 100% Program pozytywistów
walkę z feudalizmem, jednocześnie wysunęli program podniesienia ekonomicznego kraju, wzywając przedsiębiorców, aby zakładali fabryki, kupców, aby rozszerzali swe sklepy, rzemieślników, aby usprawniali swe rzemiosło, właścicieli folwarków, aby unowocześniali gospodarkę rolną. Program ten określano mianem „pracy organicznej”. Nie był to nowy program. Wcześniej wcielali go w życie Józef Korzeniowski i Zygmunt Kaczkowski. Młodzi pozytywiści widzieli w „pracy organicznej” lekarstwo na wszelkie niedomagania społeczne. Urzeczeni owymi perspektywami stali się entuzjastami fabryk, maszyn, kolei żelaznej, elektryczności, wynalazków technicznych, spółek handlowych, nowoczesnych metod uprawy ziemi, czyli tego wszystkiego, co symbolizowało postęp. Wierzyli, ze kapitalizm i technika przyczynia się do zmniejszenia nędzy i cierpienia ludu, a tym samym utrwala i umocnią byt narodu
Następnym punktem programu młodych pozytywistów była „praca u podstaw”, czyli praca nad ludem i dla ludu. Żaden organizm nie może prawidłowo funkcjonować, gdy jeden z jego członów jest niedomaga. Najbardziej chorą częścią polskiego społeczeństwa były warstwy najuboższe. Aby społeczeństwo mogło wspiąć się na wyższy poziom, należało najpierw odpowiednio wykształcić i wychować lud. Przykładem zafascynowania pozytywistów „pracą organiczną” w literaturze może być postać np. Witolda w „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej.
Kolejnym ważnym punktem programowym była sytuacja kobiet. Podejmowali oni często w swych publikacjach ten problem. Uważali, że kobiety powinny mieć takie same możliwości zdobycia wykształcenia i podjęcia pracy, co mężczyźni. Występowali również z żądaniami, aby kobiety i mężczyźni mieli jednakowe warunki zatrudnienia. Chcieli umożliwić kobietom usamodzielnienie i uniezależnienie od mężczyzn. Na ten temat najwięcej do powiedzenia miały właśnie kobiety m.in. E. Orzeszkowa w felietonie „ Kilka słów o kobietach”. Jednak również mężczyźni nie stronili od tych tematów, przykładem może być artykuł A. Świętochowskiego pt. „ Nowe drogi”.
Następnym problemem podejmowanym przez pokolenie popowstaniowe była kwestia żydowska. Zarówno w pozytywistycznej publicystyce, jak i literaturze trwała walka z wszelkimi przejawami nietolerancji wyznaniowej i dyskryminacji rasowej. Pragnąc, aby ani jedna komórka społeczna nie przepadła dla dobra ogólnego, wysunęli program asymilacji społeczeństwa żydowskiego na zasadzie całkowitego równouprawnienia ze społeczeństwem polskim. Jednym z wielu utworów podejmujących ta kwestię jest nowela Marii Konopnickiej „Mendel Gdański”.
Ideolodzy pozytywizmu wysunęli hasło trzeźwości politycznej, rozumiejąc przez to rezygnację, przynajmniej na najbliższą przyszłość, z walki o niepodległość. Na miejscu romantycznego spiskowca i bojownika o wolność, jako ideał doby popowstaniowej stanął człowiek trzeźwo myślący, oddany działalności pokojowej i pracy. Przykładem takiego ideału może być Stanisław Wokulski, główny bohater „Lalki” Bolesława Prusa.
Głównym prekursorem i głosicielem filozofii utylitaryzmu był John Stuart Mill, który w swoim dziele pt. „Co to jest utylitaryzm?” pragnął odrzucić irracjonalizm romantyczny, na rzecz naukowej, praktycznej i racjonalnej interpretacji świata. Głosił on użyteczność wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury. Potrzeby jednostki powinny być przystosowane do potrzeb zbiorowości, pragnienia i czyny każdego człowieka powinny mieć na względzie dobro ogółu.
Przyjęcie hasła utylitaryzmu przez młodych pozytywistów miało bardzo duże odbicie w literaturze. Najwięcej powstałych w tamtej epoce nowel wywodzi się właśnie z ducha utylitaryzmu. Opisują one świat widziany oczami skrzywdzonego przez los, cierpiącego dziecka: np. „ Janko Muzykant” H. Sienkiewicza, „Dobra pani” E. Orzeszkowej. Odzwierciedleniem hasła utylitaryzmu widzimy także doskonale w „Lalce” B. Prusa. Stanisław Wokulski staje się sławnym i cenionym człowiekiem tylko i wyłącznie dzięki swojej pracy i użyteczności, a nie np. dobremu urodzeniu. Również w „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej możemy znaleźć odbicie tej filozofii. Witold ceni chłopów, zna i docenia ich wartość dzięki temu, że są użyteczni swą praca mogą wiele zrobić dla całego społeczeństwa. Twórcy pozytywistyczni np. Bolesław Prus uważali, że ich rolą (poprzez literaturę) jest kształtowanie narodu tak, aby stawał się coraz bardziej doskonały i użyteczny. Sądzili, że literatura jest jedną z najlepszych form głoszenia haseł utylitaryzmu.
Dyskusję literacką na temat pozytywizmu rozpoczęła w 1866 roku Eliza Orzeszkowa w artykule „Kilka uwag nad powieścią”, pisząc o prymacie powieści tendencyjnej nad innymi odmianami tego gatunku. Do rozwoju literatury tendencyjnej przyczynił się Piotr Chmielowski, który uważał, że utwory powinny poruszać problemy narodowe, społeczne i gospodarcze.
Między rokiem 1870 i 1880 w literaturze dominował nurt tendencyjny. Cechował go schematyzm, który najpełniej prezentują pierwsze nowele Orzeszkowej, Bałuckiego i Sienkiewicza. Pierwszoplanowym założeniem i zadaniem literatury tendencyjnej było upowszechnianie określonych idei społecznych oraz politycznych. Utwory tendencyjne oceniały przedstawianą rzeczywistość, apelowały do czytelnika i pouczały jak należy żyć i jakimi ideami się kierować. Prezentowała uproszczony obraz świata i miała nastawienie propagandowe. Na świadomość odbiorców oddziaływano poprzez rozbudowane komentarze narratora, interpretującego i oceniającego postępowanie bohaterów, wprowadzanie elementów o charakterze publicystycznym. Świat widziano w dwóch kolorach - czarnym i białym, dlatego także bohaterowie byli albo zdecydowanie dobrzy, albo źli (fabrykanci, rzemieślnicy, nauczyciele, inżynierowie byli dobrzy, zaś próżniacza szlachta i arystokracja była zła). Przesłanie poszczególnych utworów było proste w odbiorze i jednoznaczne.
Nowela była gatunkiem, który wcześniej niż inne osiągnął w literaturze polskiej poziom europejski. Noweliści polscy podjęli wówczas trud literackiego eksperymentu. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Z drugiej strony kształtowała się norma potocznego i komunikatywnego stylu. Problematyka nowel nabiera cechy tendencyjnego ujmowania problemów podjętych już wcześniej przez publicystykę - aktualność i obowiązek interwencyjności. Tendencyjność z czasem zanika, świat przedstawiony staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne.
Wartości utylitarne i dydaktyczne literatury tendencyjnej dominowały nad artystycznymi. Dopiero około roku 1880 stwierdzono, że takie przedstawianie świata służy niejednokrotnie grafomaństwu.
6.Model prozy realistycznej, jego wyznaczniki.
Realizm jako prąd artystyczny - założenia i przedstawiciele.
Założeniem realizmu była prawdziwość i wierność odtworzenia rzeczywistości w fikcji literackiej. Do zasad realizmu należą:
-pojmowanie procesu tworzenia jako studium społeczeństwa i natury, opartego na rzetelnej wiedzy i wnikliwej obserwacji
-tworzenie świata przedstawionego według zasad prawdopodobieństwa, zgodnych z powszechnym doświadczeniem i aktualnym stanem wiedzy
-kształtowanie materiału artystycznego w całości o walorach poznawczych przez wybór zjawisk, postaci i sytuacji typowych dla danej klasy lub grupy społecznej, procesu historycznego, oraz ukazanie ich w sposób silnie zindywidualizowany i szczegółowy z zachowaniem zasady prawdopodobieństwa życiowego
- komunikatywnemu i zobiektywizowanemu przedstawieniu wiarygodnej wizji służą: forma językowa eliminująca bezpośredni komentarz autorski, zbliżenie do języka potocznego i pozaliterackie formy wypowiedzi (list)
Realizm łączy krytycyzm z przekonaniem o możliwości wszechstronnego i wiarygodnego poznania rzeczywistości.
Twórcy we Francji: H. De Balzac, Stendhal, G. Flaubert
w Anglii: Ch. Dickens, G. Meredith
w Niemczech: G. Freytag, O. Ludwig
w Rosji: N. W. Gogol, L. N. Tołstoj, F. M. Dostojewski
w Polsce: B. Prus, E. Orzeszkowa
Realizm czysty nie pojawia się w Polsce, istnieje razem z nurtem tendencyjnym, naturalistycznym, impresjonistycznym (modernistycznym). Podstawową zasadą przedstawiania świata jest iluzja rzeczywistości, oparta o odpowiedni dobór faktów, dzięki ktorym czytelnik może weryfikować prawdę. Tworzy język komunikatywny, daje język potoczny (chłopi, inteligenci). Realizm łamał konwencje artystycznego stylu. Stało się to powodem przeźroczystości, niewidoczności języka. Uwaga odbiorcy została skierowana na to, co się mówi, a nie jak się mówi. Realizm kładzie nacisk na poznawcze możliwości człowieka.
Powieść jest typowa - to najczęściej reprezentatywność zjawisk, postaci. Zakłada, że człowiekiem kierują prawa socjalne i biologiczne, w związku z tym człowiek jest pojmowany jako przedstawiciel gatunku, który realizuje w swoim życiu zbiorowe potrzeby. Ma wyraźne wnętrze, osobowość. Najczęściej pojawia się na tle środowiska.
Typowość łączyła się z panoramicznością. Świat jako panorama, co najważniejsze jest przedmiotem opisu. Narrator w prozie jest wszechwiedzący, przyjmuje postawę humanistyczną. Jego cechą jest głęboka postawa moralna obok bardzo dobrej wiedzy na tematy społeczne i przyrodnicze. Narrator próbuje być bezstronny w ocenie zjawisk, postać literacka wypowiada pewne prawdy.
Powieść realistyczna jest powieścią “wielkich pytań”, nie ujmuje rzeczywistości wycinkowo. Stawia pytanie jakie jest społeczeństwo, które nie wyzbyło się romantyzmu (Lalka), jakie jest społeczeństwo popowstaniowe. Dążenie do realizmu, do wydobycia z dzieła cech prawd socjalnych, ale też unikanie wewnętrznej prawdy psychologicznej człowieka. Oznaczało to odcięcie się od tendencyjności. Realiści próbowali odpowiedzieć na pytanie: w jakiej mierze nacisk wywiera na człowieka środowisko. Jak mówić o tym, co człowiek czuje? Stosowano mowę pozornie zależną. narracja wzbogacona o dialogowość. Postać charakteryzuje się w dialogu lub jest charakteryzowana. Świadomość historyczna polegała na tym, że pisarze umieli pokazać procesy społeczno-historyczne czasu, który opisywali.
Realizm był strukturą wielopoziomową, wieloznaczeniową. Koniec lat 80. to również zapowiedź tzw. uzewnętrznionej prozy młodopolskiej. Proza młodopolska sięga genetycznie do prozy zachodniej: francuskiej. Jej cechą będzie symbolizm, impresjonizm, dekadentyzm. Wchodzą one w obręb realizmu dojrzałego, powieść jest wielopoziomowa. Powieść dojrzałego realizmu przyjmuje cechy powieści lirycznej, ma to swoje konsekwencje: zanika klasyczna fabuła, kompetencje autora powoli się kurczą, na rzecz mowy postaci.