Adam Asnyk- poeta czasów niepoetyckich.
"Czasami niepoetyckimi" nazywano czsto epok pozytywizmu okrelajc tym samym jej miejsce wród ówczesnych form literatury (przewaaa powie)
Wieloma nurtami rozwijaa si twórczo poetycka Asnyka (1838-97). Formuowa j wpyw wielkich romantyków, przede wszystkim Sowackiego. Na przekonania poety niemay wpyw wywaro take uczestnictwo w powstaniu styczniowym. W latach póniejszych twórczo jego zblia si do parnasizmu. Rozszerza si wachlarz podejmowanych tematów: od erotycznych i pejzaowych do refleksyjno- filozoficznych. Równoczenie obecno w jego utworach poj takich jak postp, ewolucja, demokratyzm i praca oraz ich znaczce funkcje, zblia je do zasadniczych koncepcji pozytywizmu. W wierszach o charakterze programowym Asnyk z jednej strony uznaje konieczno i nieuchronno postpu ("Daremne ale"), z drugiej- akceptuje potrzeb zachowania tradycji ("Do modych"). Ów kompromis, stale podkrelajcy dialektyczn czno przeszoci i teraniejszoci, sprzeciwiajcy si jednostronnym pogldom modych, ma w twórczoci poety kluczowe znaczenie (w formie refleksji filozoficznej pojawi si póniej w cyklu sonetów "Nad gbiami"). wiat przedstawiony w utworach Asnyka charakteryzowa si zatem dwudzielnoci: przeszoci i przyszoci, nowoci i tradycji, pokole dawnych i wspóczesnych. Ta zasada cigego stawania si wyrasta z przeszoci tego co jest teraniejsze i co tworzy przyszo, stanowi myl przewodni jego poezji. Wyraajc te idee posugiwa si Asnyk prosta symbolik i metaforyk, atwo utrwalajc si w pamici czytelnika. Sprzyjaa temu równie przejrzysto stylu i prostota skadni. Wzmacniay j narzucajce si odbiorcy formy rozkanikowe i wykrzyknikowe bdce swoistym nakazem skierowanym wprost do niego. Adresat jest zazwyczaj wyranie wskazany tytuem, zwrotem apostrof. Std wiersze poety maj czsto form liryki apelu.
Maria Konopnicka - ycie i twórczo.
Maria Konopnicka (1842-1910)
yciorys:
Maria Konopnicka z Wasiowskich, pseud. Jan Sawa - poetka i nowelistka. Od 1876 r. mieszkaa w Warszawie, zwizana ze rodowiskiem liberalnej inteligencji (1884-86 wspóredaktorka pisma dla kobiet "wit"). Od 1890 r. osiada za granic, gdzie m.in. wspó inicjowaa akcj protestacyjn przeciw pruskim gwatom we Wrzeni i ustawom wywaszczeniowym ("Rota" 1908). W 1902 r. osiada w arnowcu k. Krosna (w dworku otrzymanym w darze od narodu).
Twórczo:
Uznana za najwybitniejsz poetk swej epoki ("Poezje" t. I-IV 1881-96), zyskaa ogromn popularno i autorytet dziki liryce patriotycznej (kontynuujcej tradycje poezji romantycznej) i spoecznej, w której z gorzk ironi opisywaa jaskrawe objawy ndzy i krzywdy ludzkiej, ujawniajce sabo pozytywistycznego programu spoecznego ("Wolny najmita", "W piwnicznej izbie", "Ja nie doczeka").
Najwikszym osigniciem poetyckim Konopnickiej stay si liryki o tematyce wiejskiej i ludowej, oparte na folklorze, z wyrazist kreacj chopskiego narratora ("A jak poszed król na wojn", "Wsiaem ci ja w czarn rol").
ywotno zachoway gównie nowele Konopnickiej o tematyce spoecznej i psychologicznej ("Mendel gdaski" 1893, "Miosierdzie gminy"), wolne od powierzchownej tendencyjnoci, o precyzyjnej konstrukcji, stawiajce Konopnick w rzdzie czoowych twórców polskiej nowelistyki (zbiory: "Cztery nowele" 1888, "Na drodze" 1893, "Nowele" 1897, "Ludzie i rzeczy" 1898), oraz niektóre utwory dla dzieci, zwaszcza popularna opowie "O krasnoludkach i sierotce Marysi" (1896). Ponadto autorka liryków refleksyjno - filozoficznych i krajobrazowych (zbiory "Linie i dwiki" 1897, "Italia" 1901), poematu z dziejów emigracji chopskiej "Pan Balcer w Brazylii" (1910), cennych studiów historyczno-literackich ("Mickiewicz, jego ycie i duch" 1899, "Trzy studia" 1902) i szkiców kryt., przekadów.
Maria Konopnicka “Nowele”
Maria Konopnicka ju jako sawna poetka ogosia cztery zbiory nowel. Wypeniy je gównie portrety i biografie rónych postaci ludowych. Wspóczuciu ich niedoli towarzyszy tu szacunek dla ich wraliwoci moralnej, wielkodusznoci, subtelnej nieraz kultury uczuciowej. Bohaterowie Konopnickiej nie tylko znajduj si w sytuacjach tragicznych, ale i potrafi je wiadomie, godnie, z poczuciem odpowiedzialnoci moralnej, a nieraz z heroizmem przeywa.
U Konopnickiej bohater ludowy, niegdy tylko obiekt “pracy u podstaw”, traktowany z litoci, ale i wzgard, sta si dopiero reprezentantem powszechnych prawd o kondycji ludzkiej, wzorem mstwa i godnoci wobec nieszczcia czyhajcego na czowieka.
Konopnicka z sarkastyczn dosadnoci zaatakowaa bezduszn obojtno i obud wspóczesnych instytucji spoeczestwa buruazyjnego (“Miosierdzie gminy”)
Warsztat nowelistyczny pisarki ksztatowa si w latach, gdy walczca i arogancka publicystyka pozytywizmu ustpia miejsca dojrzaej i przedmiotowej prozie realistycznej.
Dla wikszoci nowel postyczniowych materia ideowy i artystyczny stanowia publicystyka, gdy dla Konopnickiej - reporta. Praktyka w “wicie” nauczya ja gromadzi, selekcjonowa i zestawia fakty, by ich wymowy nie osabia i nie przeinacza komentarz narratora.
Trzecioosobowego narratora, który wie absolutnie wszystko o opowiadanym wiecie nieczsto dopuszcza do gosu. Zachowuje on si powcigliwie, nawet, gdy przedmiotem opowieci jest wiat wewntrzny bohatera (jego uczucia, przeycia). Czstym te chwytem jest opowiadanie z zewntrz, ale jakby z perspektywy uczestnika zdarze, z rozumiejc niby-akceptacj postaw bohaterów (czytelnik postawiony zostaje przed groza nagich faktów).
“Mendel gdaski”
Utwór drukowany po raz pierwszy w “Przegldzie Literackim” w 1890 r. Bezporedni przesank do jego napisania bya akcja podjta przez literatów w odpowiedzi na rozruchy antysemickie w Królestwie. (zainicjowaa go Eliza Orzeszkowa) Tekst przerós jednak humanitarne intencje. Mendel sta si postaci tragiczn a jego los - symbolem klski czowieka domagajcego si sprawiedliwoci nie litoci.
Tytuowy bohater to mdry, stary yd, introligator, wychowujcy samotnie wnuka sierot. Wobec pogosek o grobie pogromu w miecie Mendel tumaczy zegarmistrzowi, prymitywnemu antysemicie, jak bardzo czuje si zwizany z Polsk (przey tu lata walk powstaczych i represji zaborcy) i Warszaw (nazwisko “Gdaski” uyte zostao dla zmylenia cenzury), w której spdzi, uczciwie pracujc, cae ycie. Nastpnego ranka pijany motoch rani kamieniem maego Kubusia Gdaskiego. Wprawdzie ssiedzi staj w obronie Mendla i jego wnuka, a rana chopca nie jest grona, w starym, ydzie umiera “serce do tego miasta”.
Orodkiem ukadu dramatycznego jest posta Mendla - wydarzenia zewntrzne (m.in. przygoda wnuka) stanowi to i uzasadnienie jego przey, waciwy dramat rozgrywa si w sferze psychiki. Mendel nie cofa si lkliwie przed podoci, ufajc ludziom nie wierzy w powszechn podo, a dla tych, którzy j przejawiaj, odczuwa pogard. Wywody starego yda s niezwykle rzeczowe, uderzaj prostota rozumowania i jednoczenie wiadcz o doskonaej znajomoci rodowiska przez autork.
“Miosierdzie gminy. Kartka z H*ttingen”
Nowela ukazaa si w 1891 r. na amach “Kraju”, nastpnie wczona do zbiorku “Ludzie i rzeczy”. Pomys fabularny utworu (wraenia osobiste Konopnickiej z czstych pobytów w Szwajcarii i wspomnienia z lektury korespondencji nadsyanych do “witu” przez T. T. Jea) przedstawiony zosta w ramach bardzo silnej dyscypliny realistycznej, posiadajcej wag spoecznego dramatu budowanego na zasadzie gradacji napicia emocjonalnego.
Akcja noweli toczy si w szwajcarskim miasteczku. Tematem utworu jest licytacja, której przedmiotem staje si zbyt stary i saby, aby zarabia na ycie, mczyzna. Wemie go do siebie ten z gospodarzy potrzebujcych taniej siy roboczej, który zada od gminy najniszej dopaty. Licytacje wygrywa Probst.
W ekspozycji przywoana zostaje, bardzo sugestywnie, atmosfera dnia codziennego maej mieciny (pikna pogoda, jakby zwolniony rytm czynnoci mieszkaców). W ten sposób punktem wyjcia staje si uwydatnienie charakteru powszechnoci, przecitnego poziomu ycia, zainteresowa i reakcji psychicznych krgu ludzi spokojnych o swój byt, niechtnych wszystkiemu, co narusza uwicony rytua czynnoci i bog równowag dozna.
W dalszej czci utworu narrator nie okrela dokadnie celu zebrania, zamiast tego stopniowo odsania brutalne reakcje uczestniczcych w nim osób, wywoane pojawieniem si gównego aktora dramatu - tragarza Kuntza Wunderli. Opis zachowania starca, jego ogldziny i próba si dokonane zostaj w stylu groteskowej pantomimy, której towarzyszy komentarz narratora, bezlitonie taksujcego reakcj sali.
W pewnym momencie znika groteska, wzmaga si ton tragizmu w wyniku nieoczekiwanego przejcia od wieloznacznej poetyki do zupenie odmiennej stylowo introspekcji przey wewntrznych bohatera, w wyniku której przesunita zostaje hierarchia nastrojów i emocji (przyczyna jest pojawienie si na licytacji syna starca).
Jednak to przelotne zamieszanie, wywoane wród zgromadzonych widokiem syna, ustpuje miejsca rzeczowym rozrachunkom. W wyniku wstrzsu, jakiego dozna Kuntz, nastpuje gwatowny spadek jego wartoci nabywczej (wulgarne i prymitywne objawy zaniku rozrónie midzy stosunkiem do przedmiotu i do czowieka).
Pojawienie si w kocu utworu “znawcy przedmiotu” - znanego z bezwzgldnoci wobec pracowników Probsta, powoduje, e po raz ostatni powraca, uwydatniony w tytule i rozwijany w caym przebiegu akcji, motyw miosierdzia - tym razem nie w tonie szyderstwa, lecz grozy.
“Obrazki wizienne”.
Utwory powstay w efekcie osobistych obserwacji autorki. Maj cechy reportau, których autorka nie kryje swego zaangaowania emocjonalnego i bliskiego kontaktu z bohaterami.
“Podug ksigi”. Historia Cygana, który po kilkuletnim pobycie w wizieniu podj prób ucieczki. Schwytany zostaje oddany pod osd wspówiniów, którym przewodzi Wiewióra (nadzorca czyni to w imi “humanistycznych” idei, wzorujc si na prawie amerykaskim, czujc si “inicjatorem nowych idei w spoeczestwie”). Egzekucja doprowadzia jednak do mierci nieszcznika. W trakcie spisywania raportu okazuje si, e jego wyrok skoczy si na 2 tygodnie przed ucieczk. O sprawie dowiaduj si pozostali winiowie i odtd systematycznie nachodz nadzorc, by upewni si o dacie uwolnienia. Nowelk koczy konkluzja: “O biedny Cyganie! To bya twoja pomsta”
“Jeszcze jeden numer”. Narrator, wyranie jednoznaczny z autork, przede wszystkim dzieli si swoimi dowiadczeniami z licznych “inspekcji”, wskazuje jak traktowa “umizgi” wadz wiziennych i rozmawia z osadzonymi, by pozna prawd o ich losach i móc przynie ulg cierpieniom. Po miesicu od pierwszej wizyty stranik Jakub zaprowadzi swobodnie ju poruszajca si po wizieniu dziennikark do “nowego numeru”. W ten sposób poznaa losy egzotycznej cudzoziemki (“Dzikiej”) przywiezionej z wojny tureckiej przez oficera, który doprowadzi do jej aresztowania, gdy mu si znudzia. Pikna i nieszczliwa dziewczyna nie potrafi zrozumie, dlaczego tak j skrzywdzono i powtarza z rozpaczliwym kaniem “ w imi Boga, pani”.
“Onufer”
(1)Utwór rozpoczyna relacja z dziwacznej sceny w kancelarii wiziennej. Jeden z wezwanych do naczelnika winiów, recydywista Osmólec, usprawiedliwia wszczt bójk prowokujcym zachowaniem wspówinia, Onufrego Ska. Potny, ale dziwnie przeraony parobek, którego naczelnik skazuje go na dob pobytu w ciemnicy, baga o darowanie winy: “Nie sadcie do ciemnej, panie miosierdny, bo tam z kadego kta na mnie patrzy...”. (2) Z akt osadzonego wynika, e w ataku wciekoci zabi swego pracodawc. Okrutny kupiec od duszego czasu obchodzi si z nim wyjtkowo okrutnie. Parobek nie porzuca jednak suby, poniewa przywiza si do dwunastoletniego sieroty, Julka, który nie móg odej ze suby oddany kupcowi na nauk przez opiekuna. Zbieg okolicznoci sprawi, e na scen zabójstwa wszed chopczyk. Nieprzytomny Onufer zabi go równie. Sd skaza parobka na 25 lat wizienia. (3) W czasie kolejnej wizyty w wizieniu okazuje si, e Onufer nie yje. Nkany wyrzutami sumienia, obkany rozpacza.