Orzeszkowa
Życie
Urodziła się 6 czerwca 1841 w MiłkowszczyŸnie koło Grodna jako Eliza Pawłowska, córka zamożnych ziemian. Odebrała konwencjonalne wychowanie domowe, póŸniej przebywała na pensji sióstr sakramentek w Warszawie. Bardzo młodo została wydana za mąż z woli rodziców. W 1858 poœlubiła Piotra Orzeszkę, właœciciela majątku Ludwinowo pod Kobryniem.
Małżeństwo nie było udane, ale pobyt w Ludwinowie stał się dla przyszłej pisarki pierwszą okazją do zaangażowania w życie społeczne i publiczną debatę o kształt tego życia. Klęska w wojnie krymskiej i bunty ludowe były przyczyną rozpoczętej przez carat dyskusji o reformach społeczno-gospodarczych, głównie o możliwoœci i sposobie uwłaszczenia chłopów. Forum dyskusyjnym były komitety ziemiańskie. Orzeszkowa zaangażowała się po stronie rozwiązań demokratycznych przeciwko egoizmowi posiadaczy - ku niezadowoleniu męża, na którym jednak wymogła zgodę na prowadzenie szkoły dla dzieci wiejskich. Działalnoœć społeczną kontynuowała po wybuchu powstania styczniowego. Była łączniczką partyzantów, zaopatrywała ich w żywnoœć, przewoziła Romualda Traugutta. Klęska powstania zasadniczo odmieniła jej życie. Majątek męża został skonfiskowany, on sam - zesłany do guberni permskiej. Orzeszkowa wróciła do rodzinnej Miłkowszczyzny, która borykała się z takimi trudnoœciami, jak większoœć majątków na Litwie: przeœladowania, represje ekonomiczne, trudnoœci z dostosowaniem do nowej sytuacji gospodarczej po uwłaszczeniu...
Miłkowszczyzna nie wytrzymała tych obciążeń; około 1870 roku trzeba było ją sprzedać. Lecz lata spędzone w majątku rodziców były ważnym okresem w dojrzewaniu pisarki. Objęła w posiadanie bogatą bibliotekę ojca i przestudiowała literaturę XVIII i XIX wieku - nie tylko piękną, również filozofię, socjologię i ekonomię. Studiowała m.in. pisma Hyppolyte'a Taine'a, Johna Stuarta Milla, Herberta Spencera, Henry'ego Thomasa Bucle'a. Przez pryzmat zdobytej wiedzy usiłowała zrozumieć przyczyny upadku ziemiaństwa, niemożnoœć dostosowania się do nowej rzeczywistoœci ekonomicznej - przyczyny wypływające zarówno z okolicznoœci zewnętrznych, jak i immanentnych cech swojej klasy społecznej. Postrzegała też powody, dla których droga jej tradycja patriotyczna, pielęgnowana przez ziemiaństwo, była co najmniej obojętna, jeœli nie wroga dla chłopów.
W tym też czasie rozpoczęła pracę pisarską, nawiązała kontakty ze œrodowiskiem "Tygodnika Ilustrowanego" i "Przeglądu Tygodniowego" - organu warszawskich pozytywistów. Unieważniła swoje małżeństwo i związała się ze Stanisławem Nahorskim, choć oficjalnie poœlubiła go dopiero w 1894.
Od 1869 mieszkała w Grodnie. W latach 1879-82 przebywała w Wilnie, gdzie była współwłaœcicielką księgarni wydawniczej publikującej książki, kalendarze i pismo humorystyczne. Władzom carskim nie podobała się ta działalnoœć. Wydawnictwo zamknięto, a pisarkę skazano na przymusowe osiedlenie w Grodnie.
W 1905 i 1909 wysuwano kandydaturę Orzeszkowej do nagrody Nobla. W 1906 otrzymała nagrodę im. F. Kochmana.
Zmarła 18 maja 1910 w Grodnie i tam została pochowana. W Grodnie znajduje się jej muzeum i pomnik dłuta Romualda Zerycha. Pomnik autorstwa Henryka Kuny stoi również w Warszawie. Od 1920 istnieje Towarzystwo im. Elizy Orzeszkowej.
Poglądy społeczne
Przeżycie pokoleniowe, lektury oraz doœwiadczenia społeczne w naturalny sposób zbliżyły Orzeszkową do pozytywistów. Nie podzielała tylko ich serwilizmu politycznego i całe życie pielęgnowała romantyczną tradycję patriotyczną. Również jej poglądy na literaturę i ich ewolucja wpisywały się w dynamikę pozytywizmu.
Historycy literatury zgodnie dzielą twórczoœć Orzeszkowej na trzy etapy, wyznaczone jej zmieniającymi się poglądami na życie społeczne. Okres pierwszy obejmuje lata 1866-76 i stanowi totalną krytykę kultury szlacheckiej, dotychczas dominującej w życiu narodowym, oraz apoteozę rodzącego się kapitalizmu. Szlachta nie zdołała odnaleŸć się w rzeczywistoœci pouwłaszczeniowej, staje się warstwą coraz bardziej anachroniczną, pełną przesądów i dogmatów. Ani arystokracja z pustką moralną salonów, próżniaczym trybem życia i kosmopolityzmem odrywającym od życia narodu, ani zubożały dwór szlachecki, zachłanny i skłócony ze wsią, nie mają w sobie siły i motywów do podjęcia wyzwania współczesnoœci. Ratunku należy szukać w rozwoju nauki i oœwiaty, tworzeniu nowoczesnego przemysłu dającego ludowi miejsca pracy, propagowaniu zasad demokracji obejmującej również grupy dotychczas marginalizowane, takie jak kobiety i żydzi. W ten sposób może wyłonić się nowa warstwa społeczna: inżynierów, uczonych, lekarzy, a także œwiatłych ziemian, popierających nowoczesną, efektywną gospodarkę i ideę solidaryzmu. Troska o dobro publiczne i mądrze pojęta filantropia przyniosą poprawę ekonomiczną wszystkich warstw społecznych, a powszechna oœwiata wytępi kołtuństwo, podtrzymywane dotychczas przez ziemiaństwo i kler. W tych latach Orzeszkowa dysponuje potężną dawką optymizmu i nadziei na rozwiązanie problemów społecznych, korespondującej z pozytywistycznym programem pracy organicznej i pracy u podstaw.
W okresie drugim 1876-88 ten optymizm się załamuje. Kapitalizm zamiast powszechnej szczęœliwoœci przynosi nowe konflikty i krzywdy. Burżuazja nie staje się motorem rozwoju społecznego, tylko klasą wyzyskiwaczy. Proletariat w upokarzających warunkach degeneruje się fizycznie i moralnie. Kultura miejska, płytka i pozbawiona wartoœci, nie jest w niczym lepsza, a bywa nawet gorsza od wiejskiej ciemnoty. Na dodatek pojawia się socjalizm z agresywną retoryką i widmem rewolucji. Orzeszkowa nadal wierzy, że drapieżnoœć kapitalizmu można opanować œrodkami rozumowymi i moralnymi: demokracją, filantropią i oœwiatą, tylko już nie bardzo wie, jak i kto miałby to czynić. W broszurze z 1882 "O Żydach i kwestii żydowskiej" umieszcza dramatyczne wyznanie: "A jeœli ta wiara moja próżnym jest marzeniem, niech umrę wprzód, nim ją postradam".
Jednak postradała. Okres ostatni 1888-1910 jest dla pisarki, schorowanej i borykającej się z trudnoœciami życiowymi, czasem dezorientacji i bezradnoœci. Bunty społeczne i rozwijający się ruch socjalistyczny są jej obce, wręcz wrogie, choć rozumie ich przyczyny. Załamuje się też jej dotychczasowy œwiatopogląd materialistyczny, ewolucjonistyczny i laicki. Zwróciła się ku problematyce metafizycznej i etycznej, w literaturze skupiła się na życiu wewnętrznym jednostki.
Poglądy literackie
Równolegle ze zmianami w poglądach społecznych pisarki następowały zmiany w jej poglądach na literaturę. Zgodnie z tendencją pozytywistyczną ceniła głównie powieœć i przyznawała jej funkcję służebną: kształtowania œwiadomoœci społecznej. W pierwszym okresie to kształtowanie realizowało się przez jawny dydaktyzm i tendencyjnoœć, wyrażające się nie tylko w typowoœci postaci i ostroœci konfliktów, ale wręcz w komentarzu autorskim zwracającym się wprost do czytelnika ("Autor, natchnionym słowem depcący zło, a podnoszący dobro i prawdę, z ciemnoœci tworzy œwiatło, dzieci podnosi do godnoœci człowieczeństwa.").
Z czasem jednak, w drugim, najdojrzalszym okresie twórczoœci, dydaktyzm przekształcił się w dojrzały realizm. Powieœć nie powinna być ilustracją tezy, lecz przedstawieniem całej złożonoœci życia, uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych "drobinki ludzkiej", "żyjątka ludzkiego", jego przeżyć i motywów działania. Powieœć podobna jest "do szkieł jakiœ magicznych, które by odzwierciedlały w sobie nie tylko zewnętrzną postać rzeczy i widzialny wszystkim powszedni ich porządek, ale ukazywały także treœć ich najgłębszą...".
W ostatnim okresie twórczoœci Orzeszkowa - nie rezygnując całkiem z realizmu - przyswoiła sobie pewne elementy dominującej wówczas poetyki Młodej Polski: subiektywizm, pogłębioną analizę psychologiczną połączoną z liryzmem i poetycznoœcią języka, choć o modernistach i dekadentach miała opinię raczej niepochlebną.
witochowski, zwany równie "papieem pozytywistów" przedstawi swoje pogldy we Wskazaniach politycznych:
"Pragniemy ycia i szczcia - rzeczywistego. Otó przekonalimy si w bolesnych dowiadczeniach, e ani jednego zapewni, ani drugiego da nam nie moe gra w loteri wojenn i zagraniczne aski, lecz cika, spokojna i wytrwaa praca. [...] W dawniejszych traktatach politycznych panowaa jaka wrzawa wojenna, brzmiay bbny i trby bojowe, kade sowo byo ciciem paasza lub wistem kuli: w obecnych, o ile je posiadamy, widzimy tylko gboko w ugory rodzime zaryty pug i syszymy spokojne nawoywania spracowanych oraczów. Tam obrazy przedednia rozstrzygajcej bitwy, tu zabiegi okoo siewów i zbiorów. [...]
Jeeli przed naszymi oczyma wieci wyczekiwany, a dotd niespeniony idea spoeczestwa, nie jest on gronym, zakutym w zbroj pastwem, lecz systemem stosunków, dozwalajcych wszystkim jednostkom rozwija si naturalnie, pracowa spokojnie, ujawnia swe pragnienia wszechstronnie."
W 1871 roku opublikowa manifest My i wy, w którym mia by zawarty program modych. Niestety czytelnik nie moe dowiedzie si o nim zbyt wiele, a autor przedstawia same ogólniki. Mówi o potrzebie postpu, rozpowszechnieniu nauki w spoeczestwie.
"My jestemy modzi, nieliczni, nie rzdzcy si widokami wasnych korzyci, uwolnieni z obowizku hodowania pewnym stosunkom i znajomoci; wypowiadamy swoje przekonania otwarcie, nie lkamy si sdu i kontroli, pragniemy j rozcign na wszystkich, pragniemy pracy i nauki w spoeczestwie, pragniemy wywoa siy nowe, zuytkowa istniejce, skierowa uwag przed, a nie poza siebie - oto nasze wady. Wy jestecie starzy, liczni, krpowani midzy sob tysicem niewidzialnych nici, skradacie si ze swoimi zasadami niemiao, dacie w literaturze spokoju, nieruchomoci, kaecie wszystkim patrze w przeszo, szanowa nawet jej bdy."
Manifest ten czy si cile ze sporem "starej" i "modej" prasy, prezentujc program spoeczny "modych" oraz ich pogldy opowiadajce si za odrzuceniem przeytków szlachetczyzny oraz tradycyjnego sposobu ycia i gospodarowania. "Modzi" reprezentowani przez pozytywistów wystpowali na amach Przegldu Tygodniowego, krytykujc obóz zachowawczy i tradycjonalistyczny, atakujc konsekwencje (gównie polityczne) romantycznego sposobu mylenia. Reprezentowali idea postpowego, demokratycznego wiatopogldu mieszczaskiego.
"Starzy" reprezentowali tradycyjne, niechtne postpowi pogldy. Skupieni byli wokó "Biblioteki Warszawskiej", a take wokó konserwatywnej prasy galicyjskiej - Czas. Istniay jednak pewne paszczyzny, na których pogldy przeciwstawnych obozów byy zgodne. Bya to m.in. niech do politycznych implikacji romantyzmu lub te postaw ugodowych.
Duym utrudnieniem w polemice i przedstawieniu wasnych pogldów bya cenzura carska, zmuszajca publicystów do stosowania omówie, metafor, a take frazeologii retorycznej. Przeciwstawne pogldy obu obozów dotycz stosunku wobec tradycji, nauki, religii, oceny klas spoecznych, a take funkcji literatury i sztuki.
Aleksander witochowski jest równie autorem artykuu opublikowanego w 1873 roku - Praca u podstaw, w którym dowodzi, e idea pracy przeamie konserwatywne nawyki i bariery midzy klasami.
"U nas, pomimo e wrodzona agodno narodu nie posugiwaa si nigdy wyrafinowanym tyrastwem [...], postpowanie jednak obywateli z wocianami nie miao nic wspólnego z ojcostwem i opiek. Zawsze pojedynczymi wyrazami tych proporcji by przesd, szlachecka buta, pogarda, niedbalstwo, a czsto ekonomskie baty. I dlatego, jeeli wykadnik dzisiejszych stosunków nie ma by ujemny, powysze czynniki zmienione by winny na: szkóki, biblioteczki, moralne wpywu, opiek i tym podobne dwignie ludowej owiaty i dobrobytu."
"Praca u podstaw" miaa na celu rozszerzenie i przebudow wiadomoci spoecznej, a take wprowadzenie przekonania, e pomimo trudnej sytuacji politycznej (dziaania prowadzone przez zaborców, dcych do wynarodowienia Polaków) wiat si zmienia i tworzy si nowoczesna cywilizacja miejsko- przemysowa, a take dochodz do gosu nowe klasy i warstwy spoeczne. Warunkiem przetrwania narodu miao by uwiadomienie tych warstw poprzez szeroki program edukacyjny i reedukacyjny. Przekonanie to wizao pozytywistów z tradycj owieceniow. Zawodno rodków politycznych (wobec odsunitej nadziei na odzyskanie niepodlegoci) zostaa zastpiona przez dziaania w sferze spoecznej i ekonomicznej.
Mimo wzburzenia, jakie witochowski wywoa swym artykuem Wskazania polityczne, mia on duy wpyw na ówczesn inteligencj, szczególnie kiedy obj redakcj pisma Prawda, w którym ogasza stay felieton o znamiennym, ironicznym tytule Liberum veto.
"Przedburzowcy" skadali si z modych pisarzy galicyjskich, m.in. naleeli do nich: Micha Baucki, Edward Lubowski, Walery oziski, Mieczysaw Romanowski, Józef Szujski i Ludwig Gumplowicz. Ich nazwa pochodzi z wiersza egnaj Romanowskiego, w którym "przedburzowiec" oznacza czowieka przynalenego do "przekltego plemienia", dotknitego letargiem, oczekujcego na burz, która ocuci zmartwiae serce.
Pogldy literackie i polityczne
Jego manifest My i wy (1871) i Praca u podstaw (1873) zawieraj gówne zaoenia programowe pozytywizmu. W yciu wyznawa liberalizm, a w okresie midzywojennym by publicyst opozycyjnym wobec sanacji[potrzebne ródo].
Twórczo witochowskiego obejmuje dramaty o tematyce filozoficzno-moralnej oraz historii idei. Czesaw Miosz w swojej publikacji Historia Literatury Polskiej opisuje Aleksandra witochowskiego: Wybitnie zdolny, ostry, a nawet gwatowny polemista, wystpujcy przeciwko konserwatystom, oskarony przez przeciwników o pych i wynioso[potrzebne ródo].
Do spraw polityki zachowywa krytyczn rezerw, a wstpujc do Partii Narodowej zwalcza socjalizm, lecz panujce w partii nacjonalizm i rasizm byy mu obce[potrzebne ródo].
W roku 1927 otrzyma nagrod literack miasta odzi.
Twórczo
Wydania zbiorowe Pism (1896—1900), II. wyd. (1908—1909), 7 t. zawiera: I—II. Obrazki powieciowe, III. Bajki, IV—VI. Utwory dramatyczne, VII. Duchy, cz. I—III. (cz. IV—VI. w r. 1909 jako VIII. t. Pism, poemat dramatyczny proz, gówne dzieo witochowskiego). Pamitnik drukowany w "Wiadomociach literackich" (1931/1932). Wyda ponadto: Genealogia teraniejszoci (1935), powie Twinko (1936).
Ksika dla modziey: Czcigodni Polacy. Charaktery (1923).
Dramaty:
* 1876 - Niewinni, Niemiertelne dusze. I. Ojciec Makary
* 1878 - Pikna
* 1879 - Dramata (Antea, Na targu, Helvia, Poddanka, Bazen, Za mask)
* 1923 - Hultaj (komedia)
Utwory powieciowe:
* 1879 - O ycie (Damian Capenko, Chawa Rubin, Karl Krug)
* 1880 - Klemens Boruta
* 1885 - Aspazja
* 1888 - Aureli Wiszar
* 1889 - Regina
* 1914 - Drygaowie
* 1929 - Nacze
Studia filozoficzne:
* 1877 - O powstawaniu praw moralnych, Dumania pesymisty
* 1878 - Wolter
* 1880 - O epikureizmie
* 1896 - Poeta jako czowiek pierwotny
* 1906 - O prawach czowieka i obywatela. O prawach mniejszoci
* 1910 - Utopie w rozwoju historycznym
* 1911 - Ofiarno obywatelska
* 1912 - róda moralnoci
* 1925-1928 - Historia chopów polskich w zarysi