Geneza „Nad Niemnem”

Powieść Elizy Orzeszkowej: „Nad Niemnem” uważana jest za najwybitniejsze dzieło pisarki, w pełni oddające jej ideowe i artystyczne przesłanki. Utwór powstał w okresie, kiedy Orzeszkowa cieszyła się rosnącym uznaniem czytelników, a w swym dorobku literackim i publicystycznym miała między innymi: „Meira Ezofowicza”, „Niziny”, „Widma” i „Dziurdziów” - dzieła, w których poruszyła tak ważne dla narodu polskiego kwestie, jak: zagrożenia młodzieży oraz położenie Polaków w nieustannie zmieniającej się i wrogiej ich interesom rzeczywistości. Na bazie dotychczasowych doświadczeń twórczych i osobistych przeżyć pisarki zrodziło się „Nad Niemnem” - powieść realistyczna, na którą w roku 1884 złożył zamówienie Marian Gawalewicz, redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego”. Dzieło miało przede wszystkim poruszać problematykę konfliktu między przedstawicielami różnych pokoleń oraz relacji między ziemiaństwem a szlachtą zagrodową

W roku 1885 Eliza Orzeszkowa zasiadła do pisania nowej powieści, którą początkowo zatytułowała: „Mezalians”. Z czasem jednak wzbogaciła fabułę utworu, wprowadzając wątek narodowy i nadając mu formę zbliżoną do epopei. W jednym z listów tak wspominała pracę nad książką:

„Nad Niemnem” pisze się powoli. Zaczęłam dopiero tom drugi. Powieść jest trudną, trzeba pilnie trzymać się natury, aby nie popaść w sielankę i osiągnąć cel, którym jest scharakteryzowanie szlachty zagrodowej i głównych tutejszych obywatelskich typów. […] Głównym źródłem jej wątku jest powstanie 1863 roku. Obchodzenie cenzury także pisanie utrudnia, ale bez zaczerpnięcia z góry nic zupełnie jasnym być nie może. Przy tym w 1863 roku na Litwie szlachta zagrodowa odegrała rolę niezmiernie czynną, obywatelstwo żyło z nią wtedy po bratersku i zaprowadziło ją, gdzie chciało - potem puściło ją na pastwę ciemnoty i powolnego dziczenia.

Znaczący wpływ na zmianę formuły dzieła miała trudna wówczas sytuacja Polaków, żyjących pod zaborami oraz pobyt pisarki w Miniewiczach i jej znajomość z Janem Kamieńskim, który po latach zesłania za udział w powstaniu styczniowym wrócił do swego majątku. W czasie wycieczek po nadniemieńskiej okolicy Orzeszkowa poznała mieszkańców pobliskiego zaścianka Bohatyrowiczów i zebrała materiał folklorystyczny do powieści.

Ostatecznie „Nad Niemnem” zyskało charakter dzieła, w którym autorka powróciła do tragicznych wydarzeń w dziejach narodu polskiego, jakimi były walki powstańcze w 1863 roku i opisała ich wpływ na życie rodaków. Nawiązała do niezwykle ważnej kwestii wierności ziemi ojczystej i pamięci o walce o wolność oraz o tych, którzy w jej imię polegli na polu bitwy. Poruszyła również problematykę życia młodego pokolenia po klęsce powstania i jej wpływ na świadomość tych, którzy co prawda nie walczyli o niepodległość ojczyzny, lecz ponosili konsekwencje represji zaborcy.

Powieść, wzbogacona o walory etyczne, takie jak: obrona integralności ziemi ojczystej i zachowanie tożsamości narodowej, poruszyła sumienia Polaków i na nowo rozbudziła w nich świadomość narodową. Jednocześnie stała się głosem wielkiego rozczarowania Orzeszkowej ideami wczesnego pozytywizmu. „Nad Niemnem” powstało ze świadomością klęski powstania styczniowego i utraconego sojuszu społeczeństwa, a także porażki działalności pozytywistów.

W 1887 roku „Nad Niemnem” drukowane było w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” i natychmiast zyskało uznanie czytelników i krytyki literackiej. Wydanie książkowe ukazało się rok później, dzięki staraniom autorki, która chciała swoją powieścią upamiętnić dwudziestą piątą rocznicę wybuchu powstania styczniowego. W ciągu dwóch następnych lat doczekało się trzech wydań, a kolejne zostały zakazane przez cenzurę, co Orzeszkowa uznała za swój największy triumf.

„Nad Niemnem” jako epopeja

„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej często bywa określane mianem epopei narodowej. O zaliczeniu powieści do tego gatunku literackiego świadczą następujące cechy:

1. utwór ukazuje dzieje legendarnych i historycznych bohaterów - bohaterami „Nad Niemnem” są ludzie, należący do szlachty - warstwy społecznej, które przez szereg wieków odgrywała znaczącą rolę w Polsce i współtworzyła historię państwa. Autorka przytacza również autentyczną legendę o założycielach rodu Bohatyrowiczów i ich roli w dziejach nadniemeńskiej społeczności;

2. akcja dzieła nawiązuje do przełomowego wydarzenia w dziejach narodu - rozgrywa się kilkanaście lat po klęsce powstania styczniowego. Orzeszkowa wielokrotnie nawiązuje do tego ważnego wydarzenia w dziejach narodu polskiego i ukazuje jego wpływ na losy i decyzje bohaterów oraz zmiany, jakie zaszły w społeczeństwie po roku 1863.

3. powieść przybliża czytelnikowi pełen obraz środowiska szlacheckiego pod koniec XIX wieku - od arystokracji po zaścianek. Odbiorca dzieła poznaje zwyczaje i kulturę szlachty, a także postawy bohaterów wobec historii i tradycji narodu;

4. bohaterowie Orzeszkowej są silnie zindywidualizowani, każdy z nich posiada własny portret psychologiczny oraz indywidualne cechy osobowe, które determinują jego działanie i życiowe wybory;

5. postępowanie i decyzje bohaterów można ocenić pod względem moralnym - kierują się oni przede wszystkim własnymi zasadami i normami postępowania;

6. narrator powieści jest wszechobecny i wszechwiedzący, relacjonuje wydarzenia i zachowuje obiektywizm wobec świata przedstawionego;

7. liczne opisy przyrody, miejsc i precyzyjna charakterystyka postaci zatrzymują przebieg akcji i służą przybliżeniu świata przedstawionego;

8. świat przedstawiony powieści jest ukazany bardzo dokładnie, a jego opis jest realistyczny i bogaty w szczegóły;

9. język dzieła jest wzniosły i patetyczny;

10. fabuła powieści jest wielowątkowa.

Obraz powstania styczniowego w „Nad Niemnem”

Akcja powieści Elizy Orzeszkowej rozgrywa się ponad dwadzieścia lat po wybuchu i klęsce powstania styczniowego. W pamięci bohaterów, jak i samej autorki, jest to jednak wydarzenie wciąż żywe, determinujące ich świat oraz mające ogromny wpływ na ich decyzje i sposób postępowania. Pod tym względem powstanie, ukazane w retrospekcjach i poprzez symbole, odgrywa w „Nad Niemnem” znaczącą rolę.



Powstanie styczniowe było doniosłym i wstrząsającym przeżyciem dla całego pokolenia, z którego później ukształtowali się polscy pozytywiści. Ich program i twórczość literacka stały się odpowiedzią na klęskę walk niepodległościowych w 1863 roku i na późniejsze represje zaborcy. Powstanie wpłynęło również na życie i twórczość Orzeszkowej, o czym świadczą jej słowa w liście do M. Dubieckiego:

Moment ten wywarł na całą przyszłość moją wpływ decydujący. Od niego padła mi na duszę powaga i nigdy całkowicie nie wygasająca żałość, która mię na zawsze odtrąciła od świata blasku, zabaw i pustych wesołości. Ten moment wzniecił we mnie pragnienie służenia Ojczyźnie według miary sił i natury mych zdolności; od jego ognia i od jego łez powstała we mnie ambicja przyniesienia choćby małej cegiełki do tego ratunkowego mostu, po którym naród przejść miał nad szeroko rozwartą pod nim otchłanią. Przyszły potem zwątpienia różne, lecz o idei miłości Ojczyzny i o obowiązku służenia jej nie zwątpiłam nigdy; przyszły potem różne bóle, lecz żaden nie dorównał bólowi nad jej nieszczęściem; przychodziły szeregiem przydługim różne pomysły pisarskie, lecz nie było śród nich ani jednego, który by, jak z pierwszego źródła, nie wytrysnął z myśli o Ojczyźnie. To wszystko uczynił ze mną i we mnie rok 1863. Gdyby nie jego młot i dłuto, losy moje byłyby najpewniej inne i prawdopodobnie nie byłabym autorką.

W dniu wybuchu powstania styczniowego Eliza Orzeszkowa miała niespełna dwadzieścia lat. Już wówczas aktywnie interesowała się sprawami publicznymi, uczestnicząc w rozmowach i dyskusjach na tematy istotne dla narodu polskiego. Była obecna w chwili, w której Romuald Traugutt obejmował dowództwo nad oddziałami powstańczymi. W trakcie walk niepodległościowych pełniła funkcję łączniczki, przewoziła pocztę oraz pomagała w zdobywaniu żywności dla powstańców. Po upadku powstania przez pewien czas ukrywała w swym dworze Traugutta i narażając własne życie przewiozła go do Warszawy. W latach następnych była świadkiem srogich represji zaborcy. Echa tych doświadczeń i obserwacji można odnaleźć w „Nad Niemnem”.

Pamięć o powstaniu styczniowym, ze względu na cenzurę, ukryta została dzięki użyciu języka ezopowego, pełnego symbolicznych odniesień do tych ważnych wydarzeń w dziejach narodu polskiego. Akcja „Nad Niemnem” rozgrywa się w dwóch czasach. Pierwszy z nich to lata osiemdziesiąte XIX wieku, w których żyją bohaterowie dzieła. Drugi, określany mianem czasu mitycznego, jest utrwalony i wciąż żywy w pamięci tych, którzy przeżyli walki wyzwoleńcze i wyraźnie determinuje ich aktualne życie. W popowstaniowej rzeczywistości egzystują dwa pokolenia Polaków. Do pierwszego należą: Benedykt i Dominik Korczyńscy, Andrzejowa Korczyńska, Marta i Emilia, Kirłowie i Darzeccy oraz Anzelm Bohatyrowicz. Dla nich powstanie styczniowe było ważnym i przełomowym przeżyciem i na zawsze pozostało w ich wspomnieniach. Reprezentantami drugiej, młodszej, generacji są: Witold Korczyński, Jan Bohatyrowicz, Justyna Orzelska i Zygmunt. Dorastali oni w czasach represji zaborcy po klęsce powstania i choć sami nie byli świadkami krwawych walk, to również miały one wpływ na ich życiowe wybory.


Powstanie styczniowe bezpośrednio zdeterminowało życie rówieśników Benedykta. W roku 1863 Andrzej, Dominik i Benedykt Korczyńscy oraz Jerzy i Anzelm Bohatyrowiczowie brali czynny udział w przygotowaniach do walk i żywo interesowali się sprawami narodowymi. Łączyły ich wspólne idee demokratyczne, które zatarły różnice stanowe między ziemiaństwem a zaściankiem i zjednoczyły ich w dążeniu do tego samego celu. Ramię w ramię walczyli w powstaniu, w którym polegli Jerzy i Andrzej, spoczywając w jednej mogile w głębi nadniemeńskiego lasu. Obraz tragicznych walk narodowowyzwoleńczych wyłania się ze wspomnień tych, którzy je przeżyli oraz z opowiadań Anzelma Bohatyrowicza.

Klęska powstania wpłynęła na dalsze dzieje bohaterów powieści. Dominik dostał się do niewoli i z biegiem lat wyrzekł się swej narodowości i języka ojczystego, robiąc karierę w carskiej administracji. Anzelm podupadł na zdrowiu i pogrążył się w melancholii, rozpamiętując klęskę narodu i własną, ponieważ ze względu na niskie pochodzenie społeczne został odrzucony przez ukochaną kobietę. Benedykt utracił dwóch braci i to na niego spadł trudny obowiązek utrzymania rodowego majątku. Początkowo co prawda stała się szerzyć oświatę, lecz przytłoczony drastycznymi rozporządzeniami zaborcy, wycofał się ze swej działalności i popadł w stagnację. Nadrzędnym celem swojego życia uczynił zachowanie gospodarstwa, w czym widział możliwość przetrwania własnego narodu. Wraz z upływem czasu czuł się coraz bardziej osamotniony i zgorzkniały. Klęska powstania zniszczyła również nic porozumienia pomiędzy ziemiaństwem a szlachtą zagrodową, doprowadzając do konfliktu Korczyńskich z Bohatyrowiczami.

Powstanie odcisnęło również piętno na życiu bohaterek powieści Elizy Orzeszkowej. Marta odrzuciła miłość Anzelma, obawiając się kpin krewnych i ciężkiej pracy na roli. Stała się przez to rozgoryczoną, nieszczęśliwą kobietą, wspierającą brata w utrzymaniu rodowej ziemi. Emilia Korczyńska odizolowała się od świata zewnętrznego i stworzyła swój własny, niezwykle hermetyczny i ograniczony do ścian salonu. Dla wdowy po Andrzeju Korczyńskim pamięć o powstaniu stała się świętą i wiązała się z bolesnymi wspomnieniami o utraconej miłości. Kobieta zawsze starała się okazywać zrozumienie dla poglądów męża, a po jego tragicznej śmierci postanowiła dochować wierności jego ideałom, przekazując je jedynemu synowi. W porę nie zauważyła jednak, że rozpieszczony i zmanierowany Zygmunt tak naprawdę nie zna historii swego narodu i gardzi powstańczą tradycją, która pozbawiła go rodowego dziedzictwa.


Młode pokolenie bohaterów „Nad Niemnem” nie uczestniczyło bezpośrednio w walce o niepodległość Polski, lecz powstanie styczniowe wywarło znaczący wpływ także na ich losy i życiowe decyzje. Jan Bohatyrowicz, syn Jerzego, w roku 1863 był małym chłopcem, żegnającym ojca odchodzącego do powstańczego oddziału. Doskonale zapamiętał serdeczną przyjaźń, łączącą jego ojca z Korczyńskimi. Po klęsce powstania był świadkiem powrotu Anzelma do domu. To on zaniósł wiadomość o tragicznych losach Andrzeja i Dominika do dworu i widział rozpacza Andrzejowej i Benedykta. Przeżycia te sprawiły, że przedwcześnie dojrzał emocjonalnie i jako jeden z nielicznych czcił pamięć o poległych, odwiedzając Mogiłę.

To właśnie Jan opowiedział Justynie o krwawych wydarzeniach, które rozegrały się w nadniemeńskim lesie. Dla Orzelskiej znajomość z mieszkańcami zaścianka stała się przełomowym momentem jej życia. Dzięki niej poznała prawdziwą wartość pracy, odnalazła sens swej egzystencji i uświadomiła sobie znaczenie spraw narodowych oraz nauczyła się szacunku wobec tradycji. Najbardziej świadomym dziedzictwa powstania był Witold Korczyński. Syn Benedykta nie potrafił zrozumieć postawy ojca, sądząc, iż zapomniał on o ideałach, w imię których polegli Andrzej i Jerzy. Doskonale znał wartość demokratyzmu, odczuwał potrzebę interesowania się sprawami ludu i szerzenia oświaty. Był gotów do poniesienia największej ofiary dla ojczyzny i jej wolności. Wyrazicielem słów potępienia dla postania był Zygmunt Korczyński, który nie odczuwał wspólnoty z własnym narodem. Pragnął wyjechać za granicę i namawiał matkę do sprzedaży majątku. Dla niego udział ojca w powstaniu był czynem szaleńca, zupełnie pozbawionym sensu, za który konsekwencje musiał ponieść on, jako syn powstańca.

Symboliczny charakter ma powstańcza Mogiła w głębi nadniemeńskiego lasu, w której spoczywają Jerzy i Andrzej wraz z czterdziestoma towarzyszami broni. Bezimienny grób, odwiedzany sporadycznie i w tajemnicy przez Benedykta i Andrzejową, jest świadectwem bohaterstwa powstańców i przypomina o ideałach, w imię których walczyli i zginęli. Jest pamięcią o takich wartościach, jak: wolność, walka, równość społeczna, demokratyzm i współpraca, które zawsze powinny być najważniejszym priorytetem dla Polaków. Wartościom tym pozostali wierni Bohatyrowiczowie, którzy bez względu na zakaz władz carskich opiekują się Mogiłą.

Eliza Orzeszkowa ukazała w „Nad Niemnem” społeczeństwo okaleczone klęską powstania styczniowego, zastraszone represjami zaborcy i pozbawione możliwości swobodnego wyrażania własnych myśli i przekonań. Liczne odwołania do czas walk narodowowyzwoleńczych i rozbudzonych nadziei, wskazują, że jest to czas nadal żywy w pamięci tych, którzy przeżyli powstanie i determinujący ich aktualne życie. Z powieści wyłania się wyidealizowany obraz powstania, którego idee powinny stanowić wzór dla tych, którym przyszło żyć w trudnej dla narodu polskiego rzeczywistości. W odczuciu większości bohaterów utworu jest to czas święty, przechowywany w pamięci jako najwyższa wartość.

Legenda o Janie i Cecylii

W życiu każdej społeczności bardzo istotny jest najdawniejszy moment w jej dziejach, w którym narodziła się jako ród, naród bądź państwo. Legenda o Janie i Cecylii to historia powstania rodu Bohatyrowiczów, przekazywana z pokolenia na pokolenia i otoczona szczególnym kultem, dawała bowiem świadectwo świetności ich rodziny i przypominała o wartościach, które przekazali swym potomkom jej założyciele.


Legenda o protoplastach rodu Bohatyrowiczów pochodzi z XVI wieku, kiedy to nad Niemen przybyła z Polski para młodych ludzi, Jan i Cecylia. Byli bardzo tajemniczy i nie chcieli wyjawić swych prawdziwych nazwisk ani pochodzenia, ale ich sposób bycia wskazywał, iż wywodzą się z różnych stanów. Jan był rosłym, silnym mężczyzną o ogorzałej twarzy i pochodził z prostego ludu. Cecylia była piękną, jasnowłosą kobietą, a jej zachowanie i sposób wysławiania się wskazywały, że wywodzi się z zamożnej rodziny. Nadniemeńska puszcza urzekła ich swoim pięknem i dała im schronienie, którego szukali. Przez wiele tygodni Jan mozolnie karczował las i wybudował pod rozłożystym dębem ubogą numę. Cecylia wspierała go, przygotowywała posiłki, a wieczorami umilała mu czas grą na harfie i śpiewem. Wkrótce dzięki uporowi Jana i ciężkiej pracy zdołali zamienić połać dzikiej puszczy w żyzne pole, na którym zaczęli uprawiać rośliny. Zawsze żyli w zgodzie i miłości, skromnie, lecz bardzo szczęśliwie. Szybko zyskali uznanie okolicznej ludności, która podziwiała ich za cierpliwość i trud oraz cenne rady, jakich udzielali. Z biegiem lat na świat przyszły ich dzieci: sześć córek i sześciu synów, który dorastali, zakładali rodziny i rozbudowywali osadę wokół prastarego dębu. Na miejscu dzikiej puszczy powstała piękna i bogata miejscowość.

Minęło osiemdziesiąt lat od dnia, w którym Jan i Cecylia przybyli nad Niemen. Wieść o ich osiągnięciach dotarła do króla Zygmunta Augusta, który polował w lasach krzyszyńskich. Władca postanowił ich poznać i złożył im wizytę, zaskoczony wspaniałością i wielkością osady. Przed jego obliczem stanęła para sędziwych i dostojnych staruszków.

Zygmunt August docenił ich zasługi dla kraju i nadał im szlachectwo oraz imię Bohatyrowiczów, zwracając się do Jana takimi słowami:

„żeś był bohatyrem mężnym, który tę oto ziemię dzikiej puszczy i srogim zwierzętom odebrał, przeto dzieciom twoim, wnukom i prawnukom aż do najdalszych pokoleń i samego wygaśnięcia rodu twego nadaję nazwisko od bohatyrstwa twego wywiedzione”

. Po śmierci założycieli rodu dzieci pochowały ich pod starym dębem i postawiły nad mogiłą krzyż, który szczególną troską otaczały kolejne pokolenia Bohatyrowiczów.

Kilka wieków później miłość Jana i Justyny, którzy podobnie jak Jan i Cecylia naznaczeni zostali nierównością pochodzenia społecznego, stała się powtórzeniem dziejów założycieli rodu Bohatyrowiczów i odnowiła zamierzchłą tradycję.

„Nad Niemnem” a „Pan Tadeusz”

Powieść Elizy Orzeszkowej: „Nad Niemnem” często jest porównywana do „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Co prawda, dzieło Mickiewicza napisane jest wierszem, a „Nad Niemnem” jest powieścią, lecz oba utwory określane są jako epopeje narodowe i można w nich odnaleźć wiele cech wspólnych.


Zarówno „Nad Niemnem”, jak i „Pan Tadeusz” nawiązują do ważnych i przełomowych wydarzeń w dziejach narodu polskiego. W dziele Mickiewicza jest to próba wywołania powstania na Litwie i nadzieje niepodległościowe, związane z przemarszem wojsk napoleońskich. W „Nad Niemnem” Orzeszkowa wielokrotnie przywołuje czasy powstania styczniowego, które w świadomości Polaków stało się symbolem walk wyzwoleńczych i pomimo upływu czasu jest nadal żywe w pamięci wielu bohaterów. Bohaterowie obu utworów są przedstawicielami tej samej warstwy społecznej - szlachty, a dzieła przybliżają czytelnikowi zwyczaje, obyczaje i kulturę szlachty w epoce, w której rozgrywa się akcja. Mickiewicz przedstawia szlachtę na przykładzie rodziny Sopliców i dobrzyńskiego zaścianka, Orzeszkowa ukazuje życie ziemiańskiej rodziny Korczyńskich i mieszkających w zaścianku Bohatyrowiczów. W obu dziełach jednym z wątków jest waśń między dwoma rodami i ich pojednanie dzięki małżeństwu przedstawicieli skłóconych rodzin.

Akcja obu dzieł rozpoczyna się od opisu dworów, a fabuła obfituje w liczne, niezwykle plastyczne i drobiazgowe opisy przyrody, które podkreślają piękno ojczystej ziemi i nadają jej charakter arkadii. Przyroda staje się uczestnikiem wydarzeń i odzwierciedla stan emocjonalny bohaterów. Elementem wspólnym dla „Pana Tadeusza” i „Nad Niemnem” jest również umiłowanie tradycji i kultywowanie jej przez kolejne pokolenie. W utworze Mickiewicza strażnikami przeszłości są mieszkańcy Soplicowa. U Orzeszkowej rola ta przypadła Bohatyrowiczom, którzy są szczególnie przywiązani do rodowej legendy i pamięci o powstaniu styczniowym i przekazują ją kolejnym pokoleniom. W obu utworach można odnaleźć treści narodowe i patriotyczne.

„Pan Tadeusz” i „Nad Niemnem” napisane są z epickim rozmachem, spokojną i rozlewną narracją. Utrzymane w patetycznym i wzniosłym tonie, stanowią świadectwo polskiej tradycji i polskiej obyczajowości minionych czasów.

Kompozycja „Nad Niemnem”

Eliza Orzeszkowa, rozpoczynając pisanie „Nad Niemnem”, postawiła sobie za cel stworzenie dzieła o doskonałej kompozycji - o wnikliwie przemyślanej i zwartej fabule, w której wszystkie wydarzenia mają swoje uzasadnienie i wynikają z całościowej logiki konstrukcyjnej.

Nadrzędną zasadą kompozycyjną powieści jest schemat konfrontacji dwóch światów i schemat epizodu z życia poszczególnych bohaterów, który determinuje ich dalsze dzieje.

...
Akcja „Nad Niemnem” rozgrywa się kilkanaście lat po klęsce powstania styczniowego, które nadal pozostaje żywe w pamięci tych, którzy przeżyli ten ważny epizod w dziejach narodu polskiego i wpływa również na losy młodszego pokolenia, które dorastało w czasach popowstaniowych represji zaborcy. Bohaterowie Orzeszkowej znajdują się w przełomowym momencie życia, kiedy to muszą podjąć pewne decyzje i tym samym rozpocząć kolejny etap swej egzystencji, zamykając i podsumowując dotychczasowy. Dla Benedykta Korczyńskiego takim momentem jest pojednanie z Bohatyrowiczami i odnalezienie porozumienia z synem, Witoldem. Pani Andrzejowa Korczyńska traci wszelkie złudzenia co do wychowania jedynego syna i dostrzega jego ironiczne nastawienie do ideałów ojca i jego udziału w powstaniu. Justyna uświadamia sobie miłość do Jana, odrzuca Zygmunta i Różyca, a swe przyszłe losy wiąże z Bohatyrowiczem. Marta Korczyńska godzi się ze swym losem i po latach spotyka się z Anzelmem.

Konfrontacja dwóch światów ma charakter wieloaspektowy i wielopłaszczyznowy. Orzeszkowa zestawia ze sobą dwie warstwy społeczne - ziemiaństwo i zaścianek, uzyskując w ten sposób pełny obraz środowiska szlacheckiego i przedstawiając ich różne postawy wobec historii i tradycji narodu, wobec etosu szlacheckiego, wobec pracy i ziemi. Na plan pierwszy wysuwa się wątek Benedykta Korczyńskiego, który jest jednocześnie centralną postacią powieści. Na drugim planie rozgrywa się historia miłości Jana i Justyny. Elementem łączącym poszczególne wątki pierwszo- i drugoplanowe jest motyw powstania, ukazany w sposób symboliczny i ukryty za przesłoną języka ezopowego.

Kolejnym elementem kompozycyjnym „Nad Niemnem” jest symetria. Każdy kolejny tom powieści rozpoczyna się od przybliżenia czytelnikowi trzech dworów: w Korczynie, Olszynce i Osowcach. Dwa pierwsze tomy kończą się w chwili, gdy Jan i Justyna odwiedzają symboliczne groby: mogiłę Jana i Cecylii oraz Mogiłę powstańców. Z kolei zakończenie trzeciego tomu przynosi rozwiązanie wszystkich wątków dzieła. Zasada symetrii wyraźna jest także w paralelizmie losów bohaterów, z których dzieje osoby, należącej do starszego pokolenia wyprzedzają analogiczne zdarzenia w życiu innego bohatera. Antycypacja losów szczególnie zauważalna jest w biografii Marty i Justyny. Obie mają podobny status społeczny i uczuciowo wiążą się z mężczyznami, pochodzącymi z niższej sfery, a ich związek postrzegany jest jako mezalians. Dzieje miłości Marty i Anzelma wyprzedzają związek Justyny i Jana, lecz ostatecznie Orzelska dokonuje zupełnie innego wyboru.

Kreacja postaci bohaterów utworu opiera się na zasadzie kontrastu. Zestawione ze sobą pary bohaterów reprezentują odmienne postawy życiowe i inne dążenia oraz aspiracje. W ten sposób bohaterowie powieści zostali podzieleni na postacie pozytywne i negatywne, bliskie i odległe systemowi wartości, głoszonemu przez autorkę. Dodatkowo zasada kontrastu pojawia się również w kreacji bohaterów, którzy są reprezentantami identycznej orientacji ideowej.

Równie istotnym elementem kompozycyjnym „Nad Niemnem” jest język ezopowy, który miał na celu zamaskowanie treści i faktów niezwykle ważnych dla wymowy ideowej dzieła. Orzeszkowa posłużyła się symbolami, które wyrażały i jednocześnie kryły treści narodowe i patriotyczne, zrozumiałe dla polskiego czytelnika. W powieści można doszukać się licznych niedomówień, przemilczeń, aluzji, elips oraz peryfraz. Wykorzystała również ocenzurowane teksty popularnych w okresie powstania styczniowego pieśni.

Głównymi środkami kompozycyjnymi powieści są narrator i narracja. Narrator jest wszechwiedzący i wszechobecny, doskonale zna świat przedstawiony, lecz jego rola sprowadza się do dyskretnej i subiektywnej relacji z przedstawianych zdarzeń na tyle, na ile pozwala mu obrany punkt widzenia. Częste są zmiany jego pola widzenia - od planu szerokiego, przybliżającego panoramę nadniemeńskiej okolicy, poprzez opis ludzi do spojrzenia na daną rzecz bądź zjawisko oczami jednego z bohaterów. Narrator nigdy nie przekracza wyznaczonej sobie granicy ekspresji, która ma charakter naśladowania rzeczywistości. Ma on status etnografa o ściśle sprecyzowanym zasobie wiedzy o świecie i wyraźnym do niego dystansie. Szczegółowa lokalizuje i opisuje miejsca, w których rozgrywa się akcja utworu, opisuje osoby i wstępnie je charakteryzuje, informując o sposobie ich bycia, mówienia, ich działaniach. Ponadto dość często referuje treść danej rozmowy. Jego wiedza o przeszłości jest ograniczona do tego, co może wywnioskować z wypowiedzi bohaterów i określonych sytuacji.

„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej uważane jest za jedno z arcydzieł powieści realistycznej XIX wieku.

Przyroda w „Nad Niemnem”

Opisy przyrody w „Nad Niemnem” są ważnym elementem znaczeniowym powieści i zajmują w niej wiele miejsca. Eliza Orzeszkowa za ich pośrednictwem stworzyła niezwykle dokładną i malarską konstrukcję świata przedstawionego, podkreśliła jego piękno i silny związek człowieka z naturą.

Akcja powieści rozpoczyna się od opisu nadniemeńskiego krajobrazu - rozległej, otwartej przestrzeni łąk i pól, przepełnionej zapachem kwiatów, śpiewem ptaków i brzęczeniem owadów. Orzeszkowa oddaje w pełni piękno natury, opisując ją precyzyjnie, z dbałością o szczegóły i wykorzystując fachowe nazewnictwo roślin. Podkreśla dzięki temu różnorodność drzew, krzewów, bujnej roślinności.


Następnie przechodzi do opisu siedzib ludzkich, które pozostają w harmonii z otaczającą je przyrodą. Zieleń osłania i ozdabia domostwa, nadając im swojski, kojący charakter. Szczególną rolę w opisach przyrody pełni Niemen, który jest motywem scalającym fabułę dzieła i łączącym wszystkie wątki. Rzeka podkreśla nieprzemijalność natury - to właśnie Niemen wraz z rozciągającą się wokół puszczą dał schronienie i wyżywienie legendarnym założycielom rodu Bohatyrowiczów, a wiele lat później był świadkiem tragicznych wydarzeń, jakie rozegrały się w czasie powstania styczniowego. Nurt rzeki prowadzi do Mogiły powstańców. Niemen zyskał charakter symboliczny, sakralny i jest utożsamiany z główną ideą utworu - wiernością ziemi ojczystej.

Nadniemeńska przyroda ma charakter Arkadii, krainy szczęśliwości, tworzy idealne miejsce życia dla ludzi i nigdy nie zagraża człowiekowi, który może, a wręcz powinien, żyć z nią w zgodzie. Stanowi również czynnik wartościujący bohaterów - ci, którzy pozostają w silnym związku z ziemią i żyją w harmonii z przyrodą, cieszą się szczególnym szacunkiem i uznaniem autorki, są zdrowi, silni i szlachetni. Z kolei brak kontaktu z naturą degeneruje osobowość ludzi, czyni ich słabymi, znużonymi życiem.

Przyroda w „Nad Niemnem” tworzy świat idealny, dzięki któremu Bohatyrowicze, Korczyn i nadniemeńskie ziemie urastają w powieści do rangi miejsc świętych. Jest mityczną Arkadią, w której prawi bohaterowie, pozostając w stałym kontakcie z naturą i współpracując z nią, mogą realizować swoje ideały szlacheckie. Jest ściśle związana z wartościami społecznymi i narodowymi, a Orzeszkowa, poprzez niezwykle plastyczne opisy natury, ukazuje jej piękno, niezmienność, siłę, żywiołowość i przychylność człowiekowi.

Motyw miłości w „Nad Niemnem”

Miłość jest jednym z głównych wątków powieści Elizy Orzeszkowej: „Nad Niemnem” i należy do kanonu głównych wartości, jakie powinny być ważne w życiu każdego człowieka.

Obraz miłości szczęśliwej, spełnionej i pokonującej wszelkie trudności wyłania się z legendy o Janie i Cecylii. Założyciele rodu Bohatyrowiczów należeli do różnych stanów - on był przedstawicielem prostego ludu, ona natomiast wywodziła się z zamożnej rodziny. Pomimo dzielących ich różnic społecznych zdołali zbudować wspólną przyszłość. W poszukiwaniu szczęścia i spokoju przybyli nad Niemen, gdzie osiedlili się i dzięki wzajemnemu wsparciu, zrozumieniu i miłości założyli wspaniałą osadę i doczekali się gromadki dzieci. Historia mitycznych kochanków stała się wzorem dla kolejnych pokoleń i dowodem na to, że prawdziwa miłość, zgoda i wzajemny szacunek tworzą między ludźmi silne więzy rodzinne i przyczyniają się do pełni szczęścia.

Bohaterowie „Nad Niemnem” zdają się nie pamiętać o twórczej sile miłości. Benedykt Korczyński w małżeństwie z Emilią nie odnajduje szczęścia ani zrozumienia. Kobieta nie podziela jego przywiązania do rodowej ziemi, nie potrafi wspierać go w walce o utrzymanie ojcowizny. Jest znudzona życiem na wsi i żyje w swym własnym, wyimaginowanym świecie, który zrodził się w jej wyobraźni pod wpływem czytanych romansów. Miłość, która połączyła ich w młodości, została zagłuszona przez szarą rzeczywistość i coraz trudniejsze warunki bytowe. Benedykt, pomimo bezradności żony i jej niezdolności do pracy w gospodarstwie, nadal darzy ją szacunkiem i ciepłymi uczuciami, lecz wraz z upływem czasu oddalają się od siebie i nie potrafią zrozumieć swych potrzeb i życiowych celów. Równie nieudanym związkiem jest małżeństwo Zygmunta i Klotyldy, zawarte dzięki staraniom pani Andrzejowej, która pragnęła, aby syn poślubił wykształconą i zamożną pannę. Łagodna i subtelna Klotylda stara się robić wszystko, żeby uszczęśliwić męża, zabiega o jego względy i miłość, lecz młody Korczyński, niezdolny do prawdziwych uczuć i rozczarowany swym małżeństwem, stara się odzyskać Justynę.

Miłość, zrodzona z głębokich uczuć, łączyła w młodości Martę Korczyńską i Anzelma Bohatyrowicza, lecz uczucie to pozostało niespełnione z powodu różnic klasowych. Początkowo przyjaźń między dworem a zaściankiem sprzyjała ich spotkaniom, ale po upadku powstania styczniowego związek ten postrzegany byłby jako mezalians. Dziewczyna, w obawie przed ośmieszeniem się i ciężką pracą na roli, odrzuciła starającego się o jej rękę Anzelma. Wzgardzona miłość sprawiła, że mężczyzna popadł w melancholię, stracił zdrowie i nie potrafił zapomnieć o ukochanej. Przez wiele lat rozpamiętywał utracone szczęście, odnajdując w końcu ukojenie w wychowywaniu bratanka i w prowadzeniu gospodarstwa. Marta również nie związała się z innym i skupiła się na prowadzeniu domu Benedykta, wypełniając obowiązki, należące do Emilii. Nigdy też nie zapomniała o miłości i szczęściu, których tak bezmyślnie się wyrzekła i z nostalgią wspominała chwile spędzone z Anzelmem.

Zawód miłosny przeżyła także Justyna. Jako nastoletnia panna zakochała się w starszym od niej o sześć lat Zygmuncie Korczyńskim. Wspólne spacery i zainteresowania zrodziły między nimi wzajemną fascynację, lecz ich zażyłość nie spodobała się jego matce. Pani Andrzejowa uznała, iż Orzelska nie ma odpowiedniego majątku, pochodzenia i wykształcenia. Za jej namową młody Korczyński wyjechał na studia i po dwóch latach wrócił do domu, przywożąc ze sobą młodziutką żonę.

Justyna, która poczuła się oszukana i poniżona, odrzuciła jego propozycję romansu i zwróciła swe serce ku Jankowi Bohatyrowiczowi. Dzięki tej miłości, szczęśliwej i odwzajemnionej, Justyna odnajduje sens swego życia. Ich uczucie rodzi się powoli, dojrzewa i rozwija się w oparciu o przyjaźń i wzajemne zrozumienie. Jan uczy Orzelską poczucia jedności z otaczającą przyrodą, z pracującymi w polu ludźmi, a także wtajemnicza ją w dzieje narodu. Staje się dla niej swoistym przewodnikiem po świecie, którego do tej pory nie dostrzegała i nie znała. Dla Bohatyrowicza Justyna porzuca środowisko, w którym się wychowała i które stało się jej zupełnie obce. Dzięki przyjaźni z Janem odnalazła wspólnotę z prostym ludem i zyskała znajomość ludowej tradycji. Bohatyrowiczowie urzekli ją swoją autentycznością, siłą, zdrowiem fizycznym i moralnym, urodą i pracowitością. Justyna i Jan nie powielili błędu Marty i Anzelma - potrafili pogodzić sprzeczności, a ich miłość stała się odzwierciedleniem tego, co połączyło mitycznych założycieli rodu Bohatyrowiczów, Jana i Cecylię. Postanowili zbudować wspólną przyszłość, pomimo dzielących ich różnic społecznych.

Miłość Jana i Justyny jest doskonałym przykładem syntezy najwyższych wartości i zapowiedzią narodzin demokratyzmu nowego społeczeństwa, o które walczyli powstańcy. Połączyło ich nie tylko silne uczucie, ale również wspólne idee.

Jednym z głównych haseł pozytywizmu był utylitaryzm, postrzegany w kategoriach etycznych jako najwyższe dobro i nadrzędny cel moralnego postępowania każdego człowieka. Taką wartością w powieści Elizy Orzeszkowej jest praca, ukierunkowana na wspólne i wzajemne dobro, będąca jednocześnie miernikiem wartości bohaterów. W „Nad Niemnem” liczne są sceny, przedstawiające pracujących ludzi. Wiele jest również opisów prac i zajęć, związanych z egzystencją na wsi, uprawą roli czy też prowadzeniem gospodarstwa. Wielu bohaterów można określić mianem pracowitych, lecz nie zawsze ich pracowitość odzwierciedla to, co jednoznacznie określałoby wartości utylitarne.

Najwięcej wysiłku w pracę, której nadrzędnym celem jest utrzymanie rodowego majątku, wkłada Benedykt Korczyński. Czytelnik często widzi go podczas wykonywania rozmaitych obowiązków, zmęczonego piętrzącymi się trudami i osamotnionego w prowadzeniu gospodarstwa. Jego trud jednak w dużej mierze idzie na marne, ponieważ nie przyczynia się do pomnażania wspólnego dobra mieszkańców nadniemeńskiej okolicy. Dodatkowo zatarg z Bohatyrowiczami niszczy demokratyczne idee wolnościowe, o które walczyli i w imię których ginęli powstańcy. Także praca Marty Korczyńskiej nie nosi znamion wartości utylitarnych. W młodości odrzuciła miłość i szansę na szczęście u boku Anzelma, w dużej mierze obawiając się ciężkiej pracy w zubożałym zaścianku. Będąc dojrzałą i zgorzkniałą kobietą uświadomiła sobie, że nie uniknęła swego losu i poświęciła się żmudnej pomocy w prowadzeniu domu Benedykta, czując się dzięki temu potrzebną i widząc w tym jakikolwiek sens życia.

Zupełnie inny charakter ma praca Bohatyrowiczów. Mieszkańcy zaścianka czerpią z niej prawdziwą radość, wykazują szczere chęci w podejmowaniu trudu życia codziennego i umiejętnie współdziałają ze sobą, okazując sobie wzajemną pomoc i wsparcie. Są zmęczeni wykonywaniem swych obowiązków, lecz żmudna praca nie stanowi dla nich przekleństwa i nie kojarzy im się z bezcelowym wysiłkiem. Dla nich praca jest najwyższą wartością i miarą człowieczeństwa, a wkładany w nią wysiłek nadaje sens ich życia i wzbogaca je.

Czytelnik często widzi ich strudzonych, ale zarazem uśmiechniętych, śpiewających, rozmawiających ze sobą i żartujących. Praca jest dla nich nie tylko wspólnym działaniem, przynoszącym pożytek wszystkim, lecz jednocześnie daje im możliwość przynależenia do wspólnoty i integrowania się z nią. Bohatyrowiczowie szczerze kochają swą mozolną pracę, która ma dla nich najwyższą wartość, ponieważ jest źródłem ich utrzymania, daje im poczucie wolności oraz godności osobistej. Poprzez pracę realizują swe życiowe ambicje i aspiracje, czują się w pełni szczęśliwi i żyją w doskonałej harmonii z naturą. Taką właśnie pracę poznaje Justyna Orzelska, kiedy to podczas żniw bierze do ręki sierp i staje w jednym szeregu z mieszkańcami zaścianka. Uświadamia sobie, że to praca właśnie czyni ją wolnym człowiekiem i nadaje sens jej egzystencji. W pracy odnajduje również prawdziwą radość i szczęście. To właśnie praca Bohatyrowiczów w pełni odzwierciedla wartości utylitarne i skierowana jest przede wszystkim na wspólne dobro.

Motyw mogiły w „Nad Niemnem”

W powieści Elizy Orzeszkowej: „Nad Niemnem” motyw mogiły ma charakter symboliczny i pełni w utworze zasadniczą rolę - jest swoistym uczestnikiem wydarzeń, spaja akcję, łączy postawy bohaterów i zaciera różnice między nimi oraz ostatecznie likwiduje konflikty.

Mogiła mitycznych założycieli rodu Bohatyrowiczów, usypana pod prastarym dębem, jest otoczona szczególnym kultem i dbałością przez kolejne pokolenia. Wiąże się z nią legenda o Janie i Cecylii, parze kochanków, którzy wywodzili się z różnych stanów i dzięki ciężkiej pracy, miłości, jaka ich łączyła oraz wzajemnemu wsparciu zdołali wybudować na miejscu dzikiej puszczy okazałą i bogatą osadę. W zamian za swoje zasługi otrzymali od króla Zygmunta Augusta tytuł szlachecki. Mogiła Jana i Cecylii przypominała ich potomkom o świetności ich rodu oraz niejako sankcjonowała i uświęcała rolę zaścianka w historii nadniemeńskiej ziemi.

Nieco inny charakter ma Mogiła powstańców, ukryta w głębi lasu, w której spoczywają wraz z towarzyszami broni Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński. Zapomniany i bezimienny grób, porośnięty dziką roślinnością i z rzadka odwiedzany przez mieszkańców dworu, utożsamia siłę spełnionego obowiązku i przypomina o ideałach oraz wartościach, w imię których polegli powstańcy. Jest symbolem świętego dla bohaterów powieści i narodu polskiego powstania styczniowego, kiedy to wspólny cel i wspólne dążenia zjednoczyły ziemiaństwo i zaścianek. Jest jednocześnie symbolem pojednania w imię wyższych wartości i dobra ojczyzny. Jest również swoistym miejscem pamięci narodowej i polskiej tradycji. Sporadycznie udają się tam ci, dla których ta tradycja jest ważna i stoją przed ważnym życiowym wyborem bądź mają chwilę zwątpienia w sens swego działania.

Mogiła powstańców w bezpośredni sposób oddziałuje na losy bohaterów dzieła i przypomina im o sprawie wspólnej dla wszystkich Polaków, niezależnie od pochodzenia - o patriotyzmie i obowiązku wobec ojczyzny. To właśnie nad nią Justyna podejmuje decyzję związania swej przyszłości z Janem. Ponadto Mogiła jest symbolem polskości i patriotyzmu, hołdem złożonym przez Orzeszkową poległym w imię niepodległości ojczyzny, o których w czasach represji zaborcy obawiano się głośno mówić.

Symbolika obu mogił ma charakter ponadczasowy i uniwersalny. Przypominają one o takich wartościach, jak: oddanie ziemi ojczystej, szacunek dla pracy i walce w imię wyższych ideałów.

Czas i miejsce akcji Nad Niemnem

Akcja powieści rozgrywa się w latach 80. XIX wieku na Grodzieńszczyźnie. Scharakteryzowane są następujące miejsca:
- Korczyn - dwór ziemiański Benedykta Korczyńskiego,
- Osowce - majątek Andrzejowej,
- Olszynka, gdzie mieszkają Kirłowie,
- Zaścianek Bohatyrowiczów,
- Włości Różyca na Wołoszczyźnie (jedynie wspomniane).

Poprzez retrospekcję ukazane są także dwie przeszłe perspektywy czasowe:

1. Przeszłość dalsza (XVI w.) - historia Jana i Cecylii.
2. Przeszłość bliższa (1863 r.) - epizody powstania styczniowego.

Retrospekcja - w utworze epickim (zwłaszcza w powieści) przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia akcji i nie ukazywanych bezpośrednio. Zdarzenia są zazwyczaj przedstawiane przez: - bohatera utworu (albo w monologu wewnętrznym, albo gdy opowiada historie innym bohaterom - w mowie niezależnej), - narratora w mowie pozornie zależnej (gdy mówi on z punktu widzenia danego bohatera)

Obrazy przeszłości w Nad Niemnem

1. Przeszłość dawna - XVI wiek, legenda o Janie i Cecylii
Historia Jana i Cecylii, założycieli rodu Bohatyrowiczów, jest legendą z przeszłości opowiadaną wśród szlachty zaściankowej, niestety nie przez wszystkich pamiętaną. Historię tę upamiętnia mogiła małżeństwa, w powieści opowiada ją Justynie Anzelm. Historia ta ma symbolizować ciężką pracę, podporządkowywanie sobie natury bez niszczenia jej, miłość, opierającą się na zaufaniu i wysiłku w budowaniu wspólnego dobra. Nagrodą za pracę jest zauważenie tych wysiłków przez króla Zygmunta Augusta przez nadanie tytułu szlacheckiego.

2. Przeszłość bliższa - powstanie styczniowe 1863 r.
Powstanie styczniowe jest jednym z ważniejszych tematów powieści. Orzeszkowa jako dwudziestoletnia dziewczyna sama brała w nim czynny udział, znała Romulda Traugutta - ukrywała go w swoim domu, a potem odwoziła chorego do granicy Królestwa Polskiego. Dla autorki Nad Niemnem powstanie było przeżyciem przełomowym, przeżyciem, które bardzo wpłynęło na jej poglądy i psychikę. Świadczy o tym także fakt, że już pod koniec życia powróciła do tematu powstania w cyklu opowiadań Gloria victis, wydanych w 1910 r.

Powstanie styczniowe nie jest opisane w utworze bezpośrednio, w toku akcji, ale pamięć o nim jest żywa wśród części bohaterów, wspominane jest bardzo często na zasadzie retrospekcji. Co ciekawe, ani razu nie padają w powieści słowa “powstanie”, “rok 1863” itp. Było to związane z cenzurą - otwarcie o powstaniu pisać w latach 80. XIX wieku nie można było, dlatego Orzeszkowa uciekła się do tzw. języka ezopowego.

Język ezopowy - sposób formułowania wypowiedzi, przy którym treści - często moralizujące lub satyryczne - nie są wysławiane bezpośrednio, lecz występują pod osłonką alegorii, symboli lub wieloznacznych fabuł. Określenie pochodzi od imienia antycznego bajkopisarza greckiego, Ezopa (VI w. p.n.e.), któremu przypisuje się autorstwo bajek wprowadzających potraktowane stereotypowo postacie zwierzęce (np. lis jako uosobienie chytrości) dla pośredniego przedstawienia wad ludzkich. Językiem ezopowym posługuje się np. publicystyka polityczna czy literatura poddana silnym ograniczeniom cenzury.

Orzeszkowa nazwała ten język “językiem więziennym” - składają się na niego bowiem niedopowiedzenia, peryfrazy, aluzje. Poza tym niemym świadkiem walk powstańczych, a zarazem ich symbolem jest Mogiła.

Powstanie jest w powieści symbolem pojednania - ponieważ był to czas, kiedy zwaśnione rody Bohatyrowiczów i Korczyńskich walczyły ramię w ramię. Symbolem powstania i pojednania rodów jest Mogiła, w której leżą pochowani razem Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz - ludzie, którzy mimo różnicy stanów społecznych zaprzyjaźnili się, razem w powstaniu walczyli, a potem razem zginęli i zostali pochowani we wspólnym grobie.

Dziedzictwo powstania można kultywować lub je zaprzepaścić - obie te postawy są przedstawione w utworze przez historię synów poległych - Zygmunta Korczyńskiego i Jana Bohatyrowicza. Ten pierwszy, mimo ogromnego szacunku matki do historii z przeszłości nie rozumie jej, a ojca uważa za awanturnika i szaleńca. Drugi ma ogromny szacunek do dziejów minionych, pamięta je dobrze i wspomina ze wzruszeniem. Podobnie rzecz się ma z innymi bohaterami - pozytywni są ci, którzy o powstaniu pamiętają, bo sami w nim uczestniczyli lub szanują jego historię: Anzelm, Jerzy, Witold Korczyński, Andrzejowa. Negatywni to ci, którzy nie chcą o powstaniu pamiętać lub go nie rozumieją - Zygmunt, Kirło, Różyc, Emilia i inni. Postaci, które sens walki powstańców sobie uświadamiają, to Justyna, Marta i Benedykt - przechodzący w powieści swego rodzaju przemianę.

Konflikty pokoleń w Nad Niemnem, ideowa wymowa utworu

Można mówić o dwóch rodzajach konfliktów w Nad Niemnem:

1. Konflikt na tle ekonomicznym między dworem w Korczynie a zaściankiem Bohatyrowiczów.
2. Spór toczący się między dwoma przedstawicielami rodu Korczyńskich - ojcem steranym i zgorzkniałym w coraz trudniejszej walce o utrzymanie ziemi, a synem - przedstawicielem “powracającej fali” entuzjazmu patriotycznego i społecznictwa.



- klp.pl bez reklam, 30 dni tylko 1,23 zł. Zamów teraz!

Oba wątki mają optymistyczne zakończenie - dwór i zaścianek ponownie zbliżają się do siebie za sprawą miłości Jana i Justyny, a między ojcem a synem zostaje odnowiona więź duchowa.

Poprzez ukazanie drugiego konfliktu Orzeszkowa chciała z jednej strony pokazać niebezpieczeństwa jednostronnie pojętego organicznikowstwa (Witold) oraz dowartościować tradycje niepodległościowe romantyzmu (którego reprezentantem jest Benedykt, mimo że o dawnych wartościach zapomniał). Autorka chciała pokazać, że połączenie dobrych stron obu tych postaw jest możliwe i pożyteczne. Orzeszkowa w swojej powieści chciała także w sposób patetyczny wezwać do wierności wobec ziemi i przeszłości, apoteozuje bezkompromisową idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne dziedzictwo ideowe roku 1863 oraz kult pracy.

Symbolem zgody i powrotu do tradycji solidaryzmu są dwie mogiły - grób Jana i Cecylii oraz Mogiła powstańców.

---