H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1999. (tu: 3. Nowelistyka przełomu, s. 128 - 134)
Małe formy prozatorskie, jako pierwsze zaczęły ogarniać życie warstw ludowych (tzw. „przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w.”); ciężko jest rozdzielić nowele od powieści;
Małe formy prozatorskie w postaci obrazka i gawędy uprawiali m.in.: Wilczyński, Wieniawski, Bliziński, także Kraszewski („Z dziennika starego dziada” 1878);
„Młode siły” mogły w tej formie najszybciej udowodnić swą odrębność i możliwości. Tu też najszybciej nastąpiło rozluźnienie rygorów tendencyjności;
B. Prus - wczesny dorobek, jak: „Kłopoty babuni” 1874, „To i owo” 1874, „Pierwsze opowiadania” 1881, „Szkice i obrazki”1885 - dominują nowelki tendencyjne o tonacji satyrycznej lub sentymentalno-filantropijnej, też: próby reportażowej obserwacji życia Wa-wy i prowincji; (m.in. pierwszy w lit. polskiej opis strajku w „Powracającej fali” 1880); stosunkowo Prus zaczął wypracowywać swój styl w formach nowelistycznych: naturalne uszeregowanie cząstek fabularnych (odstępstwo - „kunsztowny wyjątek” - Kamizelka), oszczędność w doborze szczegółów, przewaga relacji skrótowej i dialogu nad opisami, styl neutralny, prostota składniowa;
Jednym z naczelnych motywów jest „urzeczywistnienie istoty moralnej bohatera w czynie altruistycznym np. Michałko 1880), spojrzenie na świat z perspektywy naiwnej, głównie dziecka (bohatera ludowego pokazywał zazwyczaj jednostronnie, z zewnątrz);
Sienkiewicz - u niego już niewiele tendencyjności („Dwie drogi” w „Humoreskach z teki Worszyłły” 1872), szybko jako nowelista przejawił artystyczną dojrzałość („Stary sługa” 1875, „Hania” 1876) - umiejętnie dawkując humor, sielankę i dramatyczne napięcie; późniejsza twórczość wzbogacona doświadczeniami z zagranicy („Za chlebem” 1880 - jako ostrzeżenie przed gorączką emigracyjną);
Kręgi tematyczne nowelistyki Sienkiewicza: chłopski, antyzaborczo-patriotyczny, amerykański; Najczęstsze motywy to: niezawiniona niedola bohaterów (bezradność ciemnego i oszukiwanego chłopa - „Szkice węglem” 1877; bezbronność krzywdzonego dziecka - „Janko muzykant” 1879, „Jamioł” 1880; poniewierka i nostalgia emigrantów - „Za chlebem” 1880, „Latarnik”1881);
Narracja oscyluje między ujęciem groteskowym (zwłaszcza w nowelach chłopskich) a liryczno-patetycznym. Sienkiewicz dbał jednak o powściągliwość, przejrzystość, zwartość kompozycji ale też efektowność zakończenia („Janko Muzykant”, „Latarnik”, „Sachem”);
Cykl nowel ludowych Aleksandra Świętochowskiego „O życie” 1879; tam m.in.: „Damian Capenko”, „Chawa Rubin”, „Karl Krug” - głosiły hasła tolerancji i braterstwa międzyludzkiego; filantropijny apel o pomoc dla ludności Śląska, dotkniętego klęską głodową - „Klement Boruta” 1880; Świętochowski nadawał bohaterom cechy prymitywizmu, kładł nacisk na podstawowe wyznaczniki egzystencji (nie szczędził okropności) - szybkie tempo fabularne, zneutralizowany, sprawozdawczy styl, redukcja opisów;
Orzeszkowa debiutowała już ok. 1866 trzema krótkimi, literacko naiwnymi opowiadaniami („Obrazek z lat głodowych” zapowiada skłonność autorki do zajmowania się upośledzonymi grupami społecznymi i malowania dramatycznej strony życia; powróciła do małych form prozatorskich w połowie lat 70., zainteresowała się wtedy ludem (seria trzytomowa „Z różnych sfer” 1879-1882), pojawiają się też „obrazki miejskie” - osnute przeważnie na tle życia nędzarzy, drobnych urzędników; w portretach przedstawicieli klas posiadających ujawnia egoizm, kult konwenansu, pozorów; postawie tej przeciwstawiła „prawo miłości”, etykę miłosierdzia, poświęcenia, przebaczenia;
Późniejsze tomy nowelistyczne („Panna Antonina” 1888, „W zimowy wieczór” 1888) ujawniły uwrażliwienie Orzeszkowej na dwa fenomeny psychologiczno-moralne: zubożenie, zdegradowanie jednostki przez napór sił antyhumanistycznych, ale też stara się utrwalić, choćby przelotne, przejawy człowieczej godności i odruchy poświęcenia;
Utwory Orzeszkowej były bardziej obszerne niż poprzedników, narracja powolniejsza, bogatszy świat przestawiony, skrupulatność, komentarz wyjaśniający i uogólniający; lubi banalne metafory, buduje rozległe okresy retoryczne, komplikuje zdania inwersją;
ELIZA ORZESZKOWA
„Dobra Pani”
Ewelina Krzycka, Helka, Panna Czernicka, Jan, Janowa, Dzieci Jana i Janowej (Wicek, Marylka, Kasia, Kazio)
*Motywy - biedna sierota, brak perspektyw, niesprawiedliwość społeczna, ale też przyzwyczajenie do luksusów, pusta i znudzona życiem Krzycka, która wykorzystuje ludzi i bawi się nimi; ucisk niewinnych;
+ miejscowość Ongród (anagram Grodno), potem Włochy i znowu Ongród;
„A… B… C…”
Joanna Lipska i Mieczysław Lipski - rodzeństwo, Doktor Adam, Pani Rożnowska, jej dzieci, Kostuś i Mania
*Motywy - niesprawiedliwość społeczna, brak perspektyw, altruizm i poświęcenie dla nauczania dzieci („kaganek oświaty”), miłość rodzeństwa, wzajemna pomoc w nieszczęściu;
+ wielkie miasto niemieckie
„Tadeusz” (obrazek wiejski)
Tadeuszek - 2lata i 22tygodnie; jedyny syn parobka Klemensa i jego żony Chwedory; Klemens po jego narodzinach nie pije, wcześniej pił dużo, więc Chwedora dziękuje Bogu; rodzice kochają go, ciężko pracują na pańskim polu;
Matka pilnowała go, pracując jednocześnie, udało mu się jednak oddalić - zrywa kwiatki i biega za ptaszkami (sikorka z żółtym brzuszkiem, strach na wróble, niezapominajki) - tonie w stawie, nikt o tym nie wie;
Pies - stary kundel Rubin;
*Motywy: niewinności dziecka, brak opieki powodem śmierci (musieli pracować, nie miał kto się zajmować malcem), trudy życia na wsi;
+ wieś (na wchodzie)
„Gloria Victis” (r. 1863 = chwała zwyciężonym)
Wiatr słucha, drzewa opowiadające historię powstańców: ich wodzem był Romuald Traugutt, Jagmin - dowódca jazdy, jego przyjaciel - Marcyś Tarłowski (wielki umysł - przyrodnik, wątłe ciało, uratował mimo to Traugutta), miał siostrę Anielę (byli sierotami); po latach kobieta przyszła na ich grób - zostawiła mały krzyżyk;
*Motywy: walki powstańczej, poświęcenia dla ojczyzny, przyjaźni, braterstwa, ale też poświęcenia kariery naukowej dla walki (czy potrzebnie?), samotności kobiety (Anielka została bez ukochanego i brata);
+Polesie litewskie, las
MARIA KONOPNICKA
„Martwa natura”
Opowieść w pierwszej osobie, kobieta poznała mężczyznę dopiero w trumnie, w kaplicy szpitalnej, opisuje zdarzenie - 10os.: zakonnica, trójka dzieci (Kazia - 10l., Maciek i Julek < 5l.), ich matka zmarła wcześniej, zjawia się matka nieboszczyka - lament nad synem, ślepa, wydała ostatnie grosze na pochówek (szczyci się tym); narratorka podaje dziewczynce kilka groszy, bo babcia chciała zapłacić dziadowi za pacierz;
*Motywy: bezimienni bohaterowie, niesprawiedliwość społeczna, choroby, degradacja ludzkości, smutny los dzieci i starej kobiety, nie ma im kto zapewnić utrzymania, bieda, nędza, brak perspektyw)
+Kaplica przyszpitalna
„Banasiowa”
+Lwów, Park Łyczakowski, gorące południe;
Narracja w 1.os., Banasiowa - stara kobieta z koszem opowiada narratorce swoją historię; ma córkę Frankę, zięcia gwoździarza - Piotra, przyjechała z Wadowic umierać, ale nie może umrzeć, musi płacić za kartę pobytu, dzieci jej tego nie wypominają, ale ona sama chce już umrzeć;
*Motywy: niesprawiedliwości społecznej, nieposzanowania dla starszych przez administrację, ale też brak perspektyw - nie chce być ciężarem dla dzieci, woli umrzeć;
„Na werandzie”
Brak tekstu! (jak tylko znajdę - doślę, chyba że ktoś go ma)
„Nasz szkapa”
+Biedna cześć Warszawy
Dzieci piaskarza (Felek, Wicek - on opowiada całą historię, Piotruś) - ubóstwo, nędza, powolne umieranie matki (Anuli) i stopniowe pogrążanie się dzieci w nędzy (ojciec - Filip - stracił pracę przy żwirze, sprzedają łóżko, poduszki, stół, garnek, moździerz, żelazko, ubrania, w końcu i Szkapę, kuzynowi Łukaszowi - dorożkarzowi)
*Studium dziecięcej psychiki w obliczu nieszczęść, głodu, śmierci; dzieci bez przyszłości, skazane na marną egzystencję lub śmierć, także zachowanie handlarzy Żydowskich wobec nieszczęść ludzi - kult pieniądza, zrobią wszystko by zmniejszyć cenę przedmiotu, żerują na nieszczęściu;
BOLESŁAW PRUS
„Pod szychtami”
Ponury opis placu pod szychtami (deskami), a przy okazji całej Warszawy (ogród Saski, plac Krasińskich), pani Madejowa - krzykliwa kobieta na pierwszym planie; obraz brudu, bałaganu, uliczników - realistyczny obrazek; narracja pierwszoosobowa;
„Antek”
Wiejski chłopak zakochany w wiatrakach; jego siostra zmarła - Rozalia (włożono ją na „trzy zdrowaśki do pieca” bo była chora) - małomiasteczkowe zabobony, przesądy, ludowe pojęcie; wysłano Antka do szkoły, tam profesor uczył dzieci alfabetu, skrobania ziemniaków itp., ale matka nie miała pieniędzy na naukę syna, oddano go do kowala, ale tam zbyt szybko nauczył się zawodu i był zbyt inteligentny; po powrocie do domu rzeźbił piękne figurki za marne grosze; rzeka wylała pozbawiając rodzinę Antka pieniędzy - musiał „iść w świat”;
*Motyw ucisku najbiedniejszych warstw, wyzysku, braku perspektyw, zmarnowanych talentów biednych wiejskich dzieci;
+Wieś nad Wisłą
„Michałko”
Chłopski sierota, nazywany przez wszystkich „durnym Michałkiem”; skończono budować kolej, jedzie za pracą do Warszawy - murarka, zakochuje się w dziewusze (ona jednak odchodzi z czeladnikiem, który ją bije, bierze od Michałka pieniądze, które jej daje); Michałko pomaga rannemu - wynosi go z budowy, nie chce jednak się ujawniać (ciemnota);
*Motywy- dobry chłopak, mało inteligentny, którego wszyscy wykorzystują i oszukują, brak szans na „normalne” życie, brak solidarności społecznej, wzajemna zawiść, niechęć, fatalne warunki pracy robotników - wypadki (brak BHP);
„Kamizelka”
Narracja pierwszoosobowa - opowiadający wśród pamiątek, wierszy, posiada kamizelkę - dalej retrospekcja (historia tej kamizelki); kochające małżeństwo, biedne ale szczęśliwe, początkowo mieli jedna służącą, która pomagała Pani, ale pan zachorował - powolne staczanie się, śmierć męża, pani musi wszystko wyprzedawać, w końcu wyprowadziła się;
Nad kamizelką pracowały dwie osoby - ona i on zmniejszali ją;
*Motywy-choroba, nieszczęście, nieczułość i brak skrupułów Żyda (specyfika jego zachowania - dostosowuje się do sytuacji), osamotnienie kobiety, brak perspektyw;
+Miasto, kamienica (Warszawa?)
„Grzechy dzieciństwa”
Narrator - młody Kazio Leśniewski („urwis” w domu, „osioł” w szkole), jego ojciec zwany plenipotentem, dziedziczka zwana hrabiną (młoda wdowa), jej córka Lonia (Lorda), jego siostra - Zosia, guwernantka Klementyna, gospodyni Salusia, służba pałacowa, Walek - syn dworskiej pomywaczki, opis dzieciństwa, wychowany bez matki, posłany do szkoły do Siedlec; w szkole zaprzyjaźnił się z „garbuskiem” Józiem (zmarł po potrąceniu na ulicy), który miał ojca alkoholika - Kazio był przy jego śmierci; opis powrotu do domu na wakacje, nuda, brak przyjaciół, pierwsza miłość - uczucie do Loni, jej wyjazd i rozpacz (odchodzi też Walek - wyrusza w świat);
*Opis doznań młodzieńca, pierwsze decyzje, zauroczenie, przyjaźń…
+ Wiejski dworek, Siedlce;
„Pleśń świata”
Narrator spotyka botanika, dziwi się, czemu przypatruje się pleśniom na kamieniu, zmianom jakie zachodzą na tym „obiekcie obserwacji”. Porównanie do ludzkich dążeń, zasad rządzących społeczeństwem. Botanik zaprzecza jednak temu domysłowi - mówi, że ludzie odznaczają się mową, rozumiem, kulturą, dorobkiem cywilizacyjnym etc. Natura zaś jest instynktowna. Następne spotkanie, w nocy, tajemnicze, kamień przypomina teraz globus - mikrokosmos, narrator odnajduje paralele do świata, botanik śmieje się tylko i znika…
+Puławy
„Cienie”
Najpierw poetycka narracja o nocy, ciemnościach spływających na ziemię każdego dnia, potem o latarniku, który rozjaśnia mroki ulicy; narrator chce go poznać - idzie do niego do domu raz - nie ma go, idzie znów za pół roku, ale już go nie zastaje (pochowali go poprzedniego dnia), idzie na cmentarz, ale takich jak on biednych, w niemalowanych trumnach pochowano wczoraj wielu; nie dowie się kim był ten człowiek, jaką miał twarz; „Każdy niesie drobny płomyk nad głową, każdy na swojej ścieżce roznieca światło, żyje niepoznany, trudzi się nieoceniony, a potem znika, jak cień...”
„Z legend dawnego Egiptu”
„Każdy niesie drobny płomyk nad głową, każdy na swojej ścieżce roznieca światło, żyje niepoznany, trudzi się nieoceniony, a potem znika, jak cień...”; historia dzieje się w Egipcie faraonów, Ramzes, ponad stuletni władca ma umrzeć - decyduje się na mocne lekarstwo (wyzdrowieje albo umrze), on jest tyranem, ale nie martwi się o losy kraju, ma po nim przejąć władzę Horus - mądry, dobry, 30letni wnuk; astrologowie przepowiadają śmierć kogoś z rodu Ramzesów - zamiast starca umiera Horus, ugryziony przez pająka, a stary odzyskuje siły… niezbadane są wyroki boskie, podsumowuje narrator;
Berenika - ukochana Horusa zamknięta przez Ramzesa w klasztorze, Jetron - nauczyciel Horusa, wygnany przez starego faraona za poglądy (dobry dla ludu, pacyfista);
*Horus chciał poprawić życie ludu, zapewnić spokój i dobrobyt, brak wojen, ugody, nie dane mu było jednak przeżyć;
HENRYK SIENKIEWICZ
„Nikt nie jest prorokiem między swymi”
Worszyłło - narrator
Wilk Grabowiecki - 27l., kupuje dworek w Mżynku (niedaleko Chłodnicy); ginie w pojedynku ze Strączkiem - sprawy nie było bo stwierdzono, że to samobójstwo, bo był dziwakiem i pochowano go za murem cmentarnym; Pan Ludwik - miał zarządzać czytelnią; Państwo Chłodno, dwie córki (Lucy - Wilk się w niej zakochuje, a ona z nudów udaje uczucie - i Bogunia), bracia Hoszyńscy, pan Strączek;
*Brak możliwości wprowadzenia zmian na wsi, niechęć arystokracji, a z drugiej strony przyzwyczajenia chłopów (por. Lewin w „Annie Kareninie”), Wilk nie może „znaleźć swojego miejsca”, dla ludzi jest tylko „dziwakiem”;
„Stary sługa”
Opowieść o słudze, „jakich już nie ma”, Mikołaju Suchowolskim, narratorem jest „panicz” Henryk, u którego rodziców służył Mikołaj; wymienia jego wady i zalety, historię życia; Hania- córka Mikołaja;
+Rzecz dzieje się na wsi, w majątku rodziców narratora (opowieść z perspektywy lat, wspomnienia, sentyment);
„Szkice węglem”
Franciszek Burak - wójt Baraniej Głowy, Zołzikiewicz - pisarz gminny, Rzepowie - Maria (20l.) i jej mąż - Wawrzon, Jadwiga Skorabiewska - córka właściciela ziemskiego, ją chce poślubić Zołzikiewicz, Ksiądz Czyżyk, Ławnik Gomuła, Ościerzyński - młody pan zamiast pomóc Rzepowej na drodze wykpił ją; Żyd Herszek - pomógł jej jako jedyny;
*Motyw: prosta, naiwna chłopka wykorzystana przez pisarza, niesprawiedliwość społeczna, pijaństwo, degrengolada, brak perspektyw, pomocy, także od instytucji, które powinny jej udzielać (sąd, ksiądz, ziemianie, powiat);
+Wieś Barania Głowa; dwór Skorabiewskiego; Osłowice - miasteczko;
„Jamioł”
Kalikstowa - jej pogrzeb, córka Marysia, zostaje sama na świecie, baby (Kulikowa, Kapuścińska), które modliły się w kościele, a potem upiły w karczmie wysyłają ją przez Wojtka Margulę do Leszczyńców (tam jest dwór); on jednak także się upija, przewraca sanie, na których jadą i zasypia (umiera?, no nie wiem, na pewno zasypia, ale czy to sen wieczny…?), dziewczyna idzie sama przez śnieg, zna drogę, ale w końcu przystaje ze zmęczenia pod drzewem, chce jej się spać. Ktoś się zbliża, myśli, że to Jamioł (anioł), o którym mówiły jej kobiety, ale to wilk.
*Motyw: sieroty, nędzy, opuszczenia, nieszczęsny los dzieci; ale też degeneracja społeczeństwa, powszechne pijaństwo;
+Miasteczko Łupiskórki, droga do Leszczyńców;
„Za chlebem”
Wawrzyn Toporek, jego córka Marysia, pochodzą z Lipiniec; statek Blucher (z Hamburga do N.Y.); Pan Złotopolski, syn Wiliam i córka Joanna; Jasiek Smolak, ukochany dziewczyny; Czarny Orlik - zakochany w Marysi, ratuje ją, sam ginie;
*Motywy: emigracja, chęć poprawienia bytu, wykorzystanie prostych chłopów, brak skrupułów przed oszukiwaniem wieśniaków - opowiadanie o „Amerykańskim śnie”; tułaczka, nędza, tęsknota za Ojczyzną, nieszczęście;
+Lipińce, Hamburg, Nowy Jork, osada w głębi Ameryki;
„Latarnik”
Izaak Falconbridge, szuka latarnika w Aspinwall, niedaleko Panamy;
Skawiński - ok. 70 lat, siwy, ciemna skóra, zmęczony tułaczką; kopacz złota w Australii, poszukiwacz diamentów w Afryce, farmer w Ameryce, miał fabrykę cygar w Havanie, był w rękach Indian, statki na których pływał zawsze tonęły, a on przeżywał… Dostał od Tow. Polskiego paczkę z polskimi książkami - m.in. „Pan Tadeusz” - czytając zapomniał o zapaleniu latarni na noc;
*Tułaczka człowieka „bez Ojczyzny”, brak szczęścia, miejsca, brak spokoju; kojące działanie patriotycznej poezji, tęsknota za Ojczyzną;
„Sachem”
Sachem(wódz), Czerwony Sęp - ostatni z pokolenia Czarnych Węży, niemieccy kolonizatorzy obawiają się jego zemsty podczas występu, on jednak „gra” pieśń wojenną, to tylko program występu;
*Sprawa eksterminacji Indian w Ameryce, a także utraty złudzeń, zapomnienia o korzeniach, zwycięstwa zysku nad poczuciem przywiązania do ziemi i plemienia (po występie błagalnie prosi o datki);
+Miasteczko Antylopa (Teksas); dawna osada Chiavatta - stolica plemienia Czarnych Węży;
„Legenda żeglarska”
Okręt „Purpura”, narrator opowiada jedną z typowych legend żeglarskich; załodze okrętu świetnie się powodziło przez wiele lat, odwykli od trudów żeglugi, przyzwyczaili się do szczęścia i sprzyjających wiatrów (zniewieścieli, nie dbali o statek, nie słuchali ostrzeżeń), tak, że kiedy nadeszła ogromna burza chcąc bronić okrętu wszyscy zginęli; okręt symbolem Ojczyzny?
„Organista z Ponikły”
Antoni Kleń - idzie z Zagrabia do Ponikły, ma być tam organistą, nobilitacja; talent do gry, samouk; zamarza po drodze śpiewając „Mój zielony dzban”; Stary Mielnicki - były organista; Panna Olka - córka ceglarza, ukochana Klenia, teraz będzie mógł się z nią ożenić;
*Motyw zamarznięcia w polu, zmarnowanego długo oczekiwanego szczęścia;