POLSKA ZA PANOWANIA KRÓLÓW ELEKCYJNYCH
Czasy Jagiellonów to okres rozkwitu kultury staropolskiej. Utworzona w 1364 r. Akademia Krakowska zreformowana w latach 1397-1400, stała się niebawem ogniskiem nauki i kultury, promieniującym także na Litwę, Ruś i Śląsk. Średniowieczne tradycje piśmiennictwa hist. (Wincenty Kadłubek, Kronika wielkopolska, Janko z Czarnkowa) rozwinął w drugiej połowie XV w. Jan Długosz, a w zakresie piśmiennictwa społeczno-politycznego w połowie XVI w. A. Frycz Modrzewski; od połowy XV w. przenikały do Polski idee włoskiego humanizmu (Kallimach); w XVI w. reformacja wpłynęła na rozwój piśmiennictwa i czytelnictwo, pojawił się i rozkrzewił polski język lit. (M. Rej, J. Kochanowski); okres rozkwitu przeżywała nauka (M. Kopernik, Maciej z Miechowa, J. Struś, B. Wapowski); dwór królewski na Wawelu, a z czasem również dwory magnatów świeckich i duchownych, stały się ośrodkami literatury, sztuki i nauki renesansowej.
Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta 1572 zakończyła rządy Jagiellonów. Wszyscy późniejsi królowie byli powoływani na tron przez ogół szlachty. Po niefortunnym epizodzie rządów Henryka Walezego (1574 r.) dziesięcioletnie panowanie Stefana Batorego wypełniły próby umocnienia władzy Królestwa wewnątrz kraju, jednak z ustępstwami na rzecz szlachty (powołanie Trybunału Koronnego w 1578 r. i Litewskiego w 1581 r.); próba podporządkowania Gdańska Rzeczypospolitej (wojna w 1577 r.) zakończyła się tylko połowicznym sukcesem, w przeciwieństwie do wojen z Rosją o Inflanty (w latach 1579-81), które przerwał pomyślny rozejm w Jamie Zapolskim w 1582 r. Następca Batorego, Zygmunt III Waza, swymi roszczeniami do tronu szwedzkiego wprowadził Rzeczpospolitą w stan długotrwałego, niepomyślnego konfliktu zbrojnego ze Szwecją w Inflantach (mimo zwycięstwa pod Kircholmem w 1605r.), a w latach 1626-29 w Prusach Królewskich (Rozejm Altmarski w 1629 r.). Nie przyniosła również sukcesu próba osiągnięcia tronu moskiewskiego (wojna w latach 1609-18), chociaż rozejm w 1618 r. w Deulinie zapewnił Polsce znaczne zdobycze terytorialne, a także wojny z Turcją (Cecora w 1620 r., Chocim w 1621 r.).
Opozycję szlachty wywołało poparcie przez króla kontrreformacji oraz jego dążenia absolutystyczne (Rokosz Zebrzydowski w latach 1606-09); wówczas też rezydencja króla została przeniesiona z Krakowa do Warszawy (ostatecznie w 1611 r.). Plany Władysława IV Wazy wznowienia wojny ze Szwecją, a pod koniec życia z Turcją, nie znalazły poparcia ani magnatów, ani szlachty. Wypełnione wojnami dwudziestoletnie panowanie Jana II Kazimierza przyniosło wyniszczenie gospodarcze i wyludnienie kraju, chaos w życiu politycznym, utratę terytoriów i istotny spadek międzynarodowego znaczenia Rzeczypospolitej (Powstanie Kozackie B. Chmielnickiego w latach 1648-54, wojna Północna w latach 1655-60 i pokój w Oliwie, traktaty welawsko-bydgoskie w 1657 r, Rokosz Lubomirski w latach 1665-66, Rozejm Andruszowski w 1667 r.). W latach rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego wzrosła samowola magnatów oraz kierowanych przez nich stronnictw politycznych. (profrancuskiego, prohabsburskiego). Chwilowo tylko sytuację poprawiły znakomite zwycięstwa Jana III Sobieskiego nad Kozakami, Tatarami i Turkami (Podhajce w 1667 r, Chocim w 1673 r, Żurawno w 1676 r, Odsiecz Wiednia w 1683 r.). Realizacji jego planów przyłączenia Prus Książęcych i umocnienia się nad Morzem Bałtyckim przeszkodziła opozycja magnacka.
Po śmierci Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita stopniowo stawała się przedmiotem polityki mocarstw ościennych. Udział elektora saskiego, króla pol. Augusta II (Wettina) w wojnie północnej (lata 1700-21) przyniósł mu klęskę i detronizację z rąk Szwedów. Krótkotrwałe rządy Stanisława Leszczyńskiego, osadzonego przez nich na tronie, zakończyły się wraz z klęską Karola XII pod Połtawą (w 1709 r.). Dalsze rządy Augusta II zostały podporządkowane woli Rosji, Austrii i Prus, dążących do utrzymania słabości Rzeczypospolitej. Wykorzystując prywatę wielu polskich i litewskich magnatów, bezsilność zrywanych sejmów, niechęć uprzywilejowanych stanów do świadczeń finansowych na rzecz państwa, Rosja skutecznie przeciwstawiła się próbom reform ustroju, stając się gwarantem utrzymania istniejącej w Rzeczypospolitej sytuacji ( Sejm Niemy w 1717 r, traktat Loewenwolda w 1732 r.).
Próbę uniezależnienia się od mocarstw sąsiednich, z pomocą Francji, poprzez ponowną elekcję Stanisława Leszczyńskiego (w 1733 r.) udaremniła zbrojna interwencja rosyjska, w której wyniku na tron został wprowadzony August III. Nastąpiło dalsze ograniczenie suwerenności Polski, pogłębienie anarchii, wzrost znaczenia zantagonizowanych koterii magnackich, faworytów i ministrów saskich (Braniccy, H. Bruhl, A. Sułkowski). Wybór w 1764 r. na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, kandydata Familii i cesarzowej Katarzyny II, umożliwiło dokonanie (za zgodą Rosji) ograniczonych reform wewnętrznych. Odpowiedzią konserwatywnej części szlachty na reformy, a także na ingerencję Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej oraz prorosyjską politykę króla i Familii, była zbrojna konfederacja barska ( w latach 1768-72). Po jej rozbiciu w 1772 r. nastąpił I rozbiór Polski między Austrię, Prusy i Rosję. W zmniejszonej o trzecią część Rzeczypospolitej utrwalała się ingerencja Rosji w jej wewnętrzne sprawy, realizowana przede wszystkim przez powołaną w 1775 r. i uzależnioną od Rosji Radę. Nieustającą (która jednak rozwinęła pożyteczną działalność w zakresie administracji krajem). Podejmowano pewne reformy, inicjowane i wspierane przez Stanisława Augusta, a ograniczane przez Katarzynę II. W 1773 r. powstała Komisja Edukacji Narodowej, w 1780 r. odrzucono projekt reform dotyczących chłopów i mieszczan, a zawartych w Zbiorze praw sądowych A. Zamoyskiego. Dopiero na Sejmie Czteroletnim w latach 1788-92 stronnictwu patriotycznemu udało się przeprowadzić wiele ważnych reform. Uchwalono m.in. aukcję, wojska, wprowadzono komisje porządkowe cywilno-wojskowe, rozszerzono prawa miast, a przede wszystkim uchwalono Konstytucję 3 maja 1791. Dzieło wewnętrznej odbudowy kraju obaliły: Konfederacja Targowicka w 1792 r. i interwencja wojsk rosyjskich (Wojna polsko-rosyjska w 1792 r.), po której w 1793 r. nastąpił II rozbiór Polski przez Rosję i Prusy. Próba zachowania resztek bytu państwowego, którą było Powstanie Kościuszkowskie w 1794 r, zakończyła się klęską i III rozbiorem kraju w 1795 r. między 3 mocarstwa. Oznaczał on utratę państwowości na ponad stulecie.
Henryk Walezy 1573-1574
Henryk Walezy był synem Henryka II de Valois, króla Francji i Katarzyny Medycejskiej. Jego brat, Karol IX, był aktualnym królem francuskim. Matka za wszelką cenę chciała osadzić wszystkich swych synów na tronie, i gdy nie powiodły się inne plany wobec Henryka, zdecydowała się starać o egzotyczny dla Francuzów tron polski.
Henryk Walezy obejmując władzę w Polsce miał 23 lata i niewiele doświadczenia politycznego. Był wszechstronnie wykształcony, odważny i niezwykle ambitny. Henryk lubił wspaniałe, zdobione drogimi kamieniami stroje, nosił biżuterię i używał pachnideł. Miał przekłute uszy i nosił podwójne, wysadzane perłami, kolczyki z wisiorkami. W Polsce powszechnie uznano te upodobania za przejaw zniewieściałości.
Henryk nie znał polskiego, więc udział w życiu publicznym niezmiernie go nudził. Wieczory i noce spędzał na rozrywkach, za dnia najchętniej spał. Aby uniknąć przyjmowania interesantów potrafił spędzić dwa tygodnie w łóżku, pozorując chorobę. Grał w karty i przegrywał olbrzymie sumy, pobierane ze skarbu państwa. Na wydawanych przez króla ucztach występowały nagie dziewczęta. Zachowywał się jak rozkapryszone dziecko i nie traktował poważnie obowiązków królewskich.
Uzgadniając elekcję Walezego, planowano jego małżeństwo z Anną Jagiellonką, siostrą Zygmunta II Augusta. Była ona jednak starsza od Henryka prawie o 30 lat, toteż młody król nie spieszył się z małżeństwem. Otrzymawszy wiadomość o chorobie i śmierci brata, Henryk potajemnie wyjechał do Francji.
Stefan Batory
1576-1586
Stefan Batory był synem wojewody (księcia) Siedmiogrodu, Stefana. Urodził się w 1533 roku. Od 1571 roku panował w Siedmiogrodzie i walczył o władzę z rywalem popieranym przez Habsburgów.
Batory był przeciwieństwem Walezego. Pretendując do korony polskiej był mężczyzną po czterdziestce, znanym z sukcesów na polach bitew. Zamiłowanie do wojny, demonstrowane przez Batorego, wzbudzało entuzjazm szlachty. Król Stefan miał talent wojskowy, był też zdolnym strategiem. Mówił pięknie po łacinie. Lubił historię i geografię, zbierał mapy, czytał Cezara i innych dziejopisarzy. Był bardzo pracowity, oszczędny i głęboko wierzący. W odróżnieniu od swego poprzednika na tronie - mało wrażliwy na wdzięki niewieście.
Powszechnie uważano go za okrutnego, chociaż potrafił być wielkoduszny. Wiązało się to ze ścięciem głowy S. Zborowskiemu i wielu magnatom - opozycjonistom w Siedmiogrodzie. Batory był tęgim mężczyzną, nosił brodę i wąsy.
Zgodnie z decyzją szlachty na sejmie elekcyjnym poślubił starszą o 10 lat Annę Jagiellonkę. Jednak małżeństwo nie było udane. Stefan Batory unikał żony, wymykał się w nocy z sypialni, ciągle wyjeżdżał. W Grodnie miał syna. Zachowywano jednak pozory zgodnego małżeństwa. W 1586 roku w wieku 53 lat król rozchorował się nagle w trakcie polowania i zmarł.
Pochowany został w katedrze wawelskiej, ale zgodnie z wolą żony, nie w Kaplicy Zygmuntowskiej, a w specjalnie przygotowanej tzw. Mariackiej.
Zygmunt III Waza
1587-1632
Zygmunt III, syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny, córki Zygmunta I Starego, był po kądzieli Jagiellonem. Urodził się w 1566 roku w Szwecji w więzieniu, do którego wtrącił jego rodziców szalony i okrutny stryj, król Szwecji Eryk XIV.
Wychowywał się w atmosferze okropności dziejących się wokół za rządów Eryka. Matka i jezuici przebywający na dworze wpajali mu niechęć do różnowierców i fanatyzm religijny.
Zygmunt otrzymał bardzo staranne wykształcenie. Znał polski, szwedzki, włoski, niemiecki i łacinę. Interesował się złotnictwem i alchemią. Szlachta nie chciała mu wybaczyć wykonywania prac ręcznych, np. tokarstwa i złotnictwa. Wyrabiane przez siebie naczynia liturgiczne przekazywał w darze kościołom.
Był mecenasem sztuki, na jego dworze przebywali malarze, muzycy, złotnicy. Sam Zygmunt III także malował (miano mu to zresztą za złe). Jeden z jego obrazów uważano przez pewien czas za dzieło Rubensa. Król lubił też śpiewać i grał na klawicymbale. Słynna kapela na jego dworze liczyła 60 muzyków a koszt jej utrzymania był ogromny. Wzbogacił kolekcję arrasów, przebudowywał królewskie rezydencje w Warszawie, Krakowie i Łobzowie.
Zygmunt miał szereg zwyczajów, w ówczesnej Polsce uważanych za oburzające i ośmieszające. Należały do nich zainteresowania sportowe i artystyczne. Szczególnie ośmieszał króla w oczach szlachty fakt, że zajmował się ogrodnictwem i własnoręcznie szczepił melony. Król lubił uczty, polowania, teatr i grę w piłkę. Sport ten wydawał się szlachcie wielce kompromitujący. Podobnie było z puszczaniem latawców i zabawami z kartami.
Zygmunt był pod silnymi wpływami niemieckimi. Niemieccy nauczyciele wychowywali jego dzieci. Szaty nosił król na wzór hiszpański.
Był obowiązkowy i pracowity. Wolno podejmował decyzję, ale był stanowczy i uparty. W trudnych sytuacjach potrafił być opanowany i odważny. Był małomówny i powściągliwy. Szlachta krytykowała jego nieprzystępność i nadmierny dystans wobec ludzi.
Zygmunt dużo uwagi poświęcał poprawnym formom zachowania i domagał się od otoczenia przestrzegania hiszpańskiej etykiety, cechującej się powagą, sztywnością i ścisłą hierarchią. Ceremoniał ten został w Polsce zmieniony, ale i tak bardzo drażnił brać szlachecką. Zygmunta cechowała monarsza godność i majestat, a także łaskawość.
Był człowiekiem głęboko religijnym i cnotliwym. Oba jego małżeństwa były udane i stanowiły wzór dla poddanych. W 1592 roku ożenił się z Anną Habsburżanką. W tym małżeństwie urodziło się pięcioro dzieci, troje z nich zmarło w niemowlęctwie. Królewicz Władysław został następcą tronu. Królowa Anna zmarła młodo po kilku latach małżeństwa, pozostawiając króla zrozpaczonego i załamanego.
W 1605 roku król Zygmunt poślubił siostrę swej pierwszej żony, arcyksiężniczkę Konstancję. Małżeństwo to także było udane i szczęśliwe. Konstancja urodziła siedmioro dzieci. Przeżyło czterech synów i córka. Królowa miała duży wpływ na męża oraz była dla niego oparciem do końca życia. Gdy zmarła, król rozchorował się ze zmartwienia. Przy łożu sparaliżowanego Zygmunta czuwała wierna ochmistrzyni Urszula Meyerin. Król zmarł w 1632 roku mając 68 lat.
Pochowano go wraz z żoną w kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.
Władysław IV
1632-1648
Władysław IV był drugim dzieckiem Zygmunta III Wazy i jego ukochanej żony, Anny. Urodził się w 1595 roku. Wydarzenie to wywołało wielkie poruszenie w kraju.
Był ulubieńcem szlachty i od początku widziano w nim dziedzica tronu (królowa Anna zmarła, gdy syn miał zaledwie trzy lata). Przyrodnie rodzeństwo chowało się zgodnie i Władysław kochał swych braci, a szczególnie najstarszego, Jana Kazimierza. Królewicz Władysław jako chłopiec miał twarz piękną i miłą, jasne włosy, żywe spojrzenie i ujmujący sposób bycia. W dojrzałym wieku bardzo utył. Od dzieciństwa znał świetnie niemiecki, nieźle włoski. Pobierał nauki z wielu dziedzin, ale głównie z historii i wojskowości.
Od małego interesował się także sztukami plastycznymi i muzyką. Był ulubieńcem Piotra Skargi. Chłopcy znajdowali się głównie pod kontrolą kobiet - matki i Urszuli. Przyrodni bracia długo mieszkali w jednym pokoju zanim otrzymali własne apartamenty.
Władysław jako najstarszy posiadał oddzielne pomieszczenia. Gdy Władysław dorósł, doszło do konfliktu między nim a macochą. Była ona niezadowolona z prowadzenia się pasierba i demonstrowania przez niego odmiennych od królewskiej pary postaw.
Udało mu się wywalczyć zgodę ojca i macochy i w latach 1624 - 25 wyruszył w podróż po dworach Europy, zapoznając się z miejscowymi zwyczajami. Władysław posiadał znaczną teoretyczną wiedzę wojskową, w podróży zapoznał się ze sztuką wojenną państw zachodnich. Interesował się artylerią i marynarką. Drugą dziedziną, która pasjonowała Władysława była sztuka. Król propagował muzykę, głównie twórczość operową. Na dworze utrzymywał orkiestrę i chór, stworzył na zamku warszawskim salę widowiskową i stały teatr dworski, opłacał szereg śpiewaków i kompozytorów. Za panowania Władysława wystawiono 10 oper, 7 komedii i 6 baletów. W niektórych przedstawieniach występowała królowa i siostra króla.
Władysław IV gromadził też obrazy, rzeźby i kobierce, interesował się architekturą. Podarował Warszawie jeden z najpiękniejszych pomników, kolumnę Zygmunta III, która z czasem stała się jednym z symboli stolicy. Władysław lubił czytać dzieła historyczne, poezje, interesował się dysputami naukowymi. Mimo swych wojskowych upodobań, król Władysław IV był bardzo chorowity. Przypuszczalnie cierpiał na reumatyzm i podagrę, miał w każdym razie silne bóle. Przy ich nawrotach jego zachowanie mocno odbiegało od rycerskiego. Podobno jęczał i krzyczał tak głośno, że słychać go było w całym zamku. W czasie porodu królowej, król miał atak choroby i krzyczał głośniej niż rodząca królowa. Władysław całymi tygodniami leżał w łóżku lub był noszony w lektyce, był niecierpliwy i dokuczliwy wobec otoczenia, obnosił się ze swą chorobą, każąc nosić się z łóżkiem na posiedzenia senatu.
W 1638 roku król Władysław z żoną Cecylią Renatą odbyli podróż leczniczą do uzdrowiska w Baden. Towarzyszył im orszak 1300 osób. Przy okazji odwiedzono Wiedeń i nastąpiło spotkanie z cesarzem. W wyniku leczenia u wód stan zdrowia króla poprawił się, ale tylko na krótko. Całą powrotną drogę spędził już w lektyce. Szukając sprzymierzeńca przeciwko Szwecji król Władysław IV zwrócił swe oczy ku Habsburgom.
Małżeństwo króla z córką cesarza Ferdynanda II, Cecylią Renatą (rok 1637) miało przypieczętować sojusz Habsburgów z Wazami. Władysław nie znalazł jednak szczęścia w związku z nieładną Habsburżanką. Urodził im się syn, ale był słabego zdrowia i zmarł w wieku 7 lat.
Także drugie małżeństwo króla, zawarte po śmierci pierwszej żony, miało podtekst polityczny. Król podjął próbę zbliżenia z Francją i w 1646 roku pojął za żonę księżniczkę Ludwikę Marię Gonzagę de Nevers, córkę księcia Mantui. Żona rozczarowała go i stosunki między małżonkami układały się źle.
W czasach kawalerskich i potem w trakcie trwania obu niezbyt szczęśliwych małżeństw, Władysław miał liczne przygody miłosne. Wydaje się, że silniejszym uczuciem związany był jedynie ze swą kochanką, Jadwigą Łuszkowską, mieszczanką lwowską. Ich związek trwał wiele lat, a Jadwiszka mieszkała na Zamku, choć rzadko pokazywała się publicznie. Król musiał wydalić ją ze dworu i uczynił to dosłownie w przeddzień przybycia pierwszej żony do Warszawy. Przeniósł Jadwiszkę do Pałacu Ujazdowskiego. Po tym jak okazało się, że faworyta królewska zaszła w ciążę, wskutek nalegań żony, król wydał ją za mąż za dworzanina Jana Wypyskiego. Wraz z mężem opuściła ona Warszawę.
Odtąd Władysław szukał pociechy i zapomnienia w przelotnych romansach. Spotykał się również od czasu do czasu z Łuszkowską. Syn królewski przewędrował całą Europę używając nazwiska hrabiego Wazy (Wasenau, Wasenhof).
Jan Kazimierz
1648-1668
Jan Kazimierz był najstarszym synem Zygmunta III Wazy i jego drugiej żony, Konstancji Austriaczki. Urodził się w 1609 roku. Uczył się długo (do 23 roku życia), ale bez określonego planu. Interesował się teologią, znał dobrze łacinę i niemiecki, gorzej włoski i francuski. Był dość zdolny. Podobno królowa Konstancja rozpuszczała dzieci, ale wychowawcy traktowali je surowo.
Jan Kazimierz przez wiele lat mieszkał w jednym pokoju z braćmi i nie miał oddzielnej służby. Jan Kazimierz od dziecka miał niezrównoważony charakter, był znerwicowany, brak mu było równowagi emocjonalnej. Okresowo popadał w apatię, depresję, którą przeplatały okresy aktywności i przypływu energii. Szczególnie uwidoczniło się to w czasie potopu szwedzkiego, kiedy w pewnym okresie król był kompletnie bierny, zniechęcony, myślał o abdykacji, a innym razem świetnie dowodził wojskiem i organizował opór społeczeństwa przeciw Szwedom.
Brak mu było wytrwałości. Zarzucano mu, że w życiu nie zdobył się na przeczytanie do końca ani jednej książki. Podobnie nużyło go rządzenie. Przez kilkanaście lat marzył o porzuceniu Rzeczypospolitej i życiu na obczyźnie z dala od swoich. Jednocześnie potrafił wysiedzieć po 34 godziny jednym ciągiem w sali sejmowej aby nie dopuścić do zerwania sesji parlamentu. Charakter miał więc chwiejny i kapryśny, usposobienie dziwaczne i drażliwe. Często zmieniał zdanie.
Kochał teatralne sytuacje, a będąc bardzo religijnym uwielbiał składać uroczyste śluby. W czasie swego panowania Jan Kazimierz odbył co najmniej dziewięć pielgrzymek do samej tylko Częstochowy. Podobne zachowanie w dobie kontrreformacji nie było niczym niezwykłym. Mając tak chwiejny charakter, łatwo ulegał wpływom.
Był szczególnie psychicznie uzależniony od żony, kobiety o silnej osobowości.
Był też inteligentny, odważny, miał talent wojskowy i miał uzdolnienie dowódcze. Lubił malarstwo i muzykę, otaczał się chętnie karłami, psami, małymi ptaszkami i małpami. Lubił samotność. Jan Kazimierz sprawiał rodzinie wiele kłopotów. Jego sytuacja w Rzeczypospolitej była zupełnie nieokreślona, co sprzyjało powstawaniu u niezrównoważonego królewicza nieodpowiedzialnych reakcji.
Zakochał się w dwórce swej siostry i, ku przerażeniu Władysława IV, chciał się z nią żenić. Brat uniemożliwił to małżeństwo i zawiedziony Jan Kazimierz pokłócił się z nim i wkrótce opuścił Polskę.
Wyruszył w podróż do Wiednia, potem do Hiszpanii, gdzie spodziewał się dostać atrakcyjne stanowisko wicekróla Portugalii. W drodze został aresztowany przez Francuzów (miało to dotknąć, związanego z Habsburgami, Władysława IV). Pobyt na dworze francuskim nie był przyjemny. Nie traktowano go jak równego sobie.
W Paryżu Jan Kazimierz poznał swoją późniejszą bratową i żonę - Ludwikę Marię. W pewnym momencie swego życia Jan Kazimierz powziął myśl zostania jezuitą. Władysław IV odmówił wydania na to zgody, więc w 1643 roku królewicz wyjechał do Rzymu, gdzie wstąpił do nowicjatu. Wkrótce otrzymał kapelusz kardynalski, mimo że nie posiadał jeszcze święceń kapłańskich.
W 1646 roku wrócił do Warszawy, występując nieoczekiwanie z zakonu. Godności kardynalskiej nie lubił i nosił się po świecku, wreszcie na żądanie brata zrzekł się kapelusza kardynalskiego. Królowa zyskała ogromny wpływ na Jana Kazimierza i wytypowała go na swego następnego męża. Po śmierci brata został wybrany królem. Uzyskawszy dyspensę, ożenił się z wdową po bracie, Ludwiką Marią (rok 1649). Miał wtedy 41 lat, królowa zaś 38.
Jan Kazimierz był z żoną bardzo związany, odnosił się do niej dobrze, mimo częstych kłótni. Niektórzy historycy uważają, że był bezwolnym narzędziem w rękach swej małżonki. Z pewnością stanowiła dla niego oparcie. Dwoje dzieci, które urodziło się w tym małżeństwie, zmarło w niemowlęctwie. Przez cały okres trwania tego małżeństwa Jan Kazimierz zdradzał żonę.
Gdy król dowiedział się o śmierci żony, zareagował bardzo gwałtownie i zdecydował się na abdykację (miał na to ochotę już wcześniej) (rok 1668) Jan Kazimierz wyjechał do Francji, gdzie, zgodnie z wcześniej zawartą umową, otrzymał od króla Ludwika XIV siedem opactw. Zamieszkał w Nevers. Podobno ożenił się z Marią Mignot, wdową po marszałku Francji, dawną praczką z Grenoble. Przed śmiercią zamierzał wrócić do Polski.
W 1672 roku, na wieść o upadku Kamieńca Podolskiego, zachorował. Prosił papieża o udzielenie Polsce pomocy przeciw Turkom.
Zmarł w 1672 roku w wieku 63 lat w Nevers. Jego ciało przewieziono do Polski i złożono na Wawelu. Serce króla znajduje się do dziś w kościele Saint - Germain des Pres w Paryżu.