Teksty źródłowe do nauki historji^*) w szkole średniej

*) zachowana pisownia oryginału. (-) skryba

Zeszyt nr 33.

Kraków 1928 rok.

Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej

Druk W. Ł. Anczyca i Spółki w Krakowie.

Polska za pierwszych królów elekcyjnych

w świetle źródeł przedstawił

dr Henryk Barycz

asystent Uniwersytetu Jagiellońskiego

Spis treści:

I. Pierwsze bezkrólewie i wybór Henryka Walezego.

1. Nazajutrz po zgonie Zygmunta Augusta.

(J. Bielski, „Kroniki polskie” wydanie Bohomolca 1764 str. 594 - 596)

Skoro się tedy śmierć królewska rozgłosiła po Koronie, panowie niektórzy w Małej Polszce^*) do Krakowa (jako do miasta stołecznego) z trzaskiem się zjechali... także rycerstwa bardzo wiele, którzy zabiegając roztyrkom^*) domowym przodków swych, konfederacją na się przyjęli w Korczynie roku 1438 uczynioną, gdzie się przodkowie nasi sprzysięgli i pod wiara i poczciwością swą obowiązali, przeciwko każdemu takiemu na zniszczenie jego powstać, któryby, zwłaszcza pod takowym czasem, pokój pospolity targać chciał, to jest, gdyby się, kto na kogo rzucił, abo^*) w majętność cudzą tak duchownych jako i świeckich wjechał, a przeciwko każdemu takiemu powstać jako nieprzyjacielowi ojczyzny. Potym^*) miasto Kraków i zamek krakowski, także granie od Śląska i od Węgier tym sposobem opatrzyli.

Panowie też Wielkopolscy zjechali do Łowicza do księdza Jakuba Uchańskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego, jako do prymasa... Także też i rycerstwa bardzo wiele. Gdzie za spólna^*) zgodą obronę ruszeniem pospolitym uchwalili tym sposobem, aby każde województwo tam się stawiło, gzie mu miejsce wojewoda jego naznaczy, a w ciągnieniu aby żaden gwałtem żywności nikomu nie brał, ale żeby ją płacił wedle ustawy w statucie opisanej. Tamże też postanowili aby żaden pod tym czasem nie śmiał z nikim gwałtem się obchodzić, ani mu nic nie brał, a jeśliby wziął, tedy nadalej^*) za tydzień po obwołaniu postanowienie tego aby mu wszystko wrócił. A jeśliby tez już po śmierci królewskiej kto kogo ranił, abo^*) zabił, taki za membraną¹⁾ ziemie onej^*) na przyszłe sejmy walny... miał być pozwan^*) i szósty mu dzień od poczęcia sejmu na być naznaczon^*), gdzie zaraz bez odwłok żadnych, gdyby był pokonan^*), miał być karan^*). A gdyby kto przeciwko temu postanowieniu chciał co mówić, tedy nie inaczej jeno jako nieprzyjaciel ojczyzny miał być poczytan^*), przeciwko któremu wszyscy powinni powstać i onego^*) zniszczyć i na gardle karać... a potym^*) z tegoż sejmu posłali posty swe do panów litewskich, dziękując im, że przez list swój dali im poznać, iż z nimi jako z bracią pospołu do jednej kupy się znaszać muszą, w spólnej^*) zgodzie i miłości o dobrym R.P. radzić i Pana spólnie^*) obierać. A iż to starodawny zwyczaj był, że gdy król umarł, tedy się Panowie Radni zjeżdżać pospolicie do księdza arcybiskupa jako prymasa zjeżdżać zwykli, przetoby radzi byli widzieli, żeby się i i oni tamże zjechali, aby się o sprawach Rzeczypospolitej porozumieli. Przytym^*) o tych rzeczach wszystkich im oznajmili, które na tym zjeździe postanowili, a o czasie i miejscu elekcjej^*) od nich wiedzieć chcieli. Do moskiewskiego im też posłać radzili imieniem ich i mieniem swym. Rozjechali się stamtąd dnia 23 lipca.

1) membrana = pergamin, dokument

2. Kaptur po śmierci Zygmunta Augusta w Krakowie uchwalony 15 lipca 1572.

(Volumina legum II str 839 - 840).( Kaptur¹⁾.)

Gdyż już za tym przypadkiem śmierci Pana a Króla naszego prawa wszystkie ustały, a ku żadnej pociesze dobrym a spokojnym ludziom być nie mogą. Dlaczego tylko są i bywają postanawiane - abowiem^*) źli a wszeteczni ludzie, gdy nad sobą karanie nie baczą, swego swawoleństwa używać się ważą, - przeto my, tak duchowni, jako i świeccy, widząc przodków naszych to postanowienie, których takich złych a swawolnych rzeczy bronili i obmyślając potomstwo swe, i zdrowie Rzeczypospolitej po sobie, nas do tego/z swego postanowienia poczciwościami a wiarą naszą obowiązali, abyśmy przeciw takim wszyscy się ku ich wiecznej skazie podnieśli a ruszyli, którzyby^*) nieposłuszeństwo przeciw prawu ziemskiemu wszczynali, abo wojny jakie podnosili nam abo Królestwu temu, a na prawie ziemskim spólnym^*) przestawać, a nim się, kontentować²⁾ nie chcieli (jako o tym wszystkim szeroko ten przywilej, który miedzy sobą w Nowym Mieście Korczynie uczynili i postanowili w roku 1438, obmawia, który dla lepszej wszystkich ludzi wiadomości, i w statut po druk włożony, nam przez ręce podali). A tak my przyznawając^*) się radzi do tego żeśmy są właśni potomkowie onych dawnych a cnotliwych przodków naszych, toż postanowienie przed się tym teraźniejszym czasem bierzemy i obiecujemy, i przyrzekamy cnotliwemi słowy, jako uczciwi potomkowie sławnych a uczciwych przodków naszych, przeciwko taki m powstać, którzyby swawolnictwa^*), gwałty, zajazdy, łupiestwo tak majętności duchownych i świeckich osób i kościołów, abo jakieżkolwiek^*) inne, swowolności^*) czynić się ważyli, zapomniawszy cnoty a powinowactwa tego swego, które nań, kto się jedno za potomka tej zacnej Korony i przodków tych, którzy to nam włożyli, znać chce, jest włożono, a ku takiego każdego szkodzie i zniszczeniu, tak na ciele jako na majętności, ruszyć się tak wszyscy społem, jako też i jedna jakażkolwiek^*) część, do którychby^*) jedno tylko pierwej wiadomość o takim swowoleństwie^*) przyszła, (gdyż do wszystkich po tak szerokiej Koronie razem przyjść nie może). Co wszystko obiecujemy, pod wiarą i poczciwością naszą, bez fałszu i zdrady, skutkiem wypełnić, a każdemu takiemu, ani rada ani żadną przychylnością życzliwemi się okazywać, pod wiarą i poczciwością naszą nie chcemy, by też krwią i jakimkolwiek, powinowactwem nam złączeni byli, ani o żadnego takiego i słowa nikomu żadnego mówić nie będziemy, ale każdego takiego karać chcemy i obiecujemy.

1) Kaptur to związek stanów, stworzony po śmierci królewskiej w celu obrony państwa i zapewnieniu wymiaru sprawiedliwości (stąd „sąd kapturowy”).

2) zadowalniać.

3. Konfederacja generalna warszawska 28.I.1573.

(Według tekstu ogłoszonego przez Wł. Budkę: „Reformacja w Polsce I, str. 316 - 318)

My Rady Koronne duchowne i świeckie i rycerstwo wszystko^*) i stany insze jednej a niepodzielnej R.P. oznajmujemy^*) wszytkim^*) wobec komu należy ad perpetuam rei memoriam (na wieczna rzeczy pamiątkę), iż pod tym niebezpiecznym czasem bez króla pana zwierzchniego mieszkając, staraliśmy się o to pilnie na zjeździe warszawskim, jakobyśmy^*) przykładem przodków swych, sami między sobą pokój, sprawiedliwość i obronę R.P. zatrzymać i zachować mogli. Przetoż^*) statecznym i jednostajnem zezwoleniem i świętem przyrzeczeniem sobie to wszyscy spólnie^*) imieniem wszytkiej^*) R.P. obiecujemy i obowiązujemy się pod wiarą poczciwością i sumieniem naszym:

Naprzód żadnego rozerwania między sobą nie czynić, ani dysmembracyjej²⁾ żadnej dopuścić, jako w jednej nierozdzielnej R.P., ani jedna cześć bez drugiej pana sobie obierać, ani factionibus privatis (prywatnymi zabiegami) z nizkiem^*) narabiać^*), ale podług miejsca i czasu tu naznaczonego zjechać się do gromady koronnej i spólnie a spokojnie ten akt electionis (elekcji) podług woli Bożej do skutku słusznego przywieść, a inaczej na żadnego pana nie pozwalać, jedno z takową pewną a mianowitą umową: iż nam pierwej prawa, wszytkie^*) przywileje i wolności nasze, które są i które mu podamy, post electionem (po wyborze) poprzysiąc ma. A mianowicie to poprzysiąc: pokój pospolity między rozerwanemi i różnymi ludźmi w wierze i nabożeństwie zachowywać i nas zagranice koronne nigdy nie ciągnąć żadnym obyczajem, ani prośba królewska swą , ani solutione quinque marcarum super hastam (zaplata pięciu grzywien od kopji^*)), ani ruszenia pospolitego bez uchwały sejmowej czynić.

Przeto powstać przeciwko każdemu takiemu obiecujemy. Ktoby^*) abo^*) miejsca czasy inne do elekcji sobie obierał i składał, albo tumultować³⁾ na elekcjej^*) chciał, abo lud służebny privatim (prywatnie) przyjmował, abo elekcjej owej zgodnie od wszystkich conclusae (postanowionej) sprzeciwiać się śmiał. A iż w R.P. naszej jest dissidium (niezgoda) niemałe in causa religionis christianae (w sprawie religji^*) chrześcijańskiej), zabiegając temu, aby się z tej przyczyny między ludźmi seditio (rozterka) jaka szkodliwa nie wzięła, która po inszych^*) królestwach jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie spólnie^*) pro nobis et successoribus nostris in perpetuum sub vinculo iuramenti, fide, honore et conscientis nostris (za nas i potomków naszych na wieczne czasy pod rygorem przysięgi, wiarę, poczciwością i sumieniem naszem), iż którzy jesteśmy dissidentes de religione (różni w wierze), pokój między sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w kościelech^*) krwie^*) nie przelewać, ani się penować⁴⁾ confiscatione bonorum (konfiskata dóbr) , poczciwością, carceribus et exilio (więzieniem i wygnaniem) i zwierzchności żadnej ani urzędowi do takowego progressu⁵⁾ żadnem sposobem nie pomagać, i owszem gdzieby^*) ją kto przelewać chciał , ex ista causa (z tej przyczyny) zastawiać się o to wszyscy będziem powinni, choćby też za pretekstem dekretu, albo za postępkiem jakiem sądowym, kto to czynić chciał.

Wszakże przez tę konfederacją naszą zwierzchności żadnej panów nad poddanymi ich, tak panów duchownych jako i świeckich, nie derogujemy⁶⁾ i posłuszeństwa żadnego poddanych przeciwko panom ich nie psujemy i owszem jeśliby takowa licentia (samowola) była sub praetextu religionis (pod pretekstem religji^*)),tedy jako zawsze było, będzie wolno i teraz każdemu panu poddanego swego nieposłusznego tam in spiritualibus, quam in secularibus (tak w duchownych jak świeckich⁷⁾) podług rozumienia swego skarać. Aby wszystkie beneficia iuris patronatus regii prelaturarum ecclesiasticarum (beneficja patronatu królewskiego do prałactw kościelnych) jako arcybiskupstw, biskupstw i inszych wszelakich beneficyj^*), były dawne nie inszym, jeno rzymskiego kościoła klerykom, indigenis Polonis iuxta statutum (krajowcom Polakom według statutu). A beneficja kościołów greckich ludziom tejże greckiej wiary dawane być mają.

A iż to do pokoju wiele należy, aby differentiae inter status (różnice między stanami) hamowane były - a między stanem duchownym a świeckim jest niemała differentia de rebus politicis temporalibus (różnica w świeckich sprawach politycznych) - obiecujemy wszytkie^*) ty między sobą componere (ułożyć) na blisko przyszłem sejmie electionis (elekcyjnym).

Sprawiedliwości porządek taki w mocy zachowujemy, jaki sobie które województwo doma^*) spólnie^*) postanowiło, albo jeszcze postanowi zgodnie, także i około obrony potrzebnej zamków pogranicznych...

A panowie starostowie będą powinni vigore huius generalis confederationis sine omni dilatione iuxta usitatam formam (mocą tej konfederacji generalnej bez żadnej zwłoki według używanej formy) sądzić, odprawować, ekzekwowac takowe kauzy⁸⁾ oprócz tych województw, które sobie formam (sposób) sprawiedliwości i egzekucji specialem (specjalny) postanowili sub interregio (podczas bezkrólewia), abo^*) jeszcze postanowić mają...

Obiecujemy też to sobie, że na elekcją naznaczoną jadąc i na miejscu będąc i do domu się rozjeżdżając, gwałtu żadnego ludziom i sami między sobą czynić nie będziemy.

Te wszystkie rzeczy obiecujemy sobie i na potomki swe chować statecznie i trzymać sub fide, honore et conscientiis nostris (pod wiarą, poczciwością i sumieniem naszym). A ktoby^*) się temu sprzeciwić chciał i pokój a porządek pospolity psować^*), conta talem omnes consurgemus in eius destructionem (przeciw takiemu wszyscy powstaniemy w celu zniszczenia go).A dla lepszej pewności tych wszystkich opisanych rzeczy przyłożyliśmy pieczęci swe do tego i rękoma własnemi podpisali. Actum Warschoviae in convocatione Regni generali vigesima octava mensis januari Anno Domini millesimo quinqentesimo septuagesimo tertio. (Działo się w Warszawie na konwokacji generalnej Królestwa 26 stycznia R.P. 1573.)

1) Tzn. na sejmie konwokacyjnym w styczniu 1573 roku.

2) rozdziału, (dosłownie znaczy rozczłonkowania).

3) czynić zamieszanie.

4) karać.

5) postępowania.

6) umniejszamy.

7) zapewne: „bonis” to jest „w dobrach tak duchownych jak świeckich”. Niezmiernie ważny ten ustęp, regulujący stosunek panów do poddanych, tak niejasno jest wystylizowany, iż bywa interpretowany zazwyczaj jakby opuszczono tu słowa „in rebus” tj. w sprawach duchownych i świeckich, jakby szlachta chciała w tym ustępie poddać chłopa zasadzie : ciuis regio, eius religio.

8) sprawy.

4. Protestacja Mazurów przeciwko konfederacji generalnej warszawskiej.

( Z druku współczesnego pod tytułem: „Protestacya województwa płockiego przeciw Konfederacyjej)

My Rady duchowne i świeckie, dygnitarze, urzędnicy i wszystko rycerstwo województwa płockiego, wszystkim wobec i komu to wiedzieć należy, oznajmujemy:

Aczkolwiek nic zacniejszego, nic Rzeczy Pospolitej potrzebniejszego być rozumiemy nad pokój wnętrzny^*) i jednostajną wszystkich stanów miłość i zgodę i przy niej przeciwko każdemu, ktoby^*) ja psowac^*) i targać chciał, majętności nawet gardła nasze położyć gotowi jesteśmy, ale jako pokój miłujemy i pilnie go przestrzegamy, tak tez zmów abo^*) zjednoczenia osób, lubo^*) stanów niektórych, któreby^*) pod tytułem pokoju i zgody chwalę miłego Boga niszczyli, wolności nasze pospolite w niwecz obracali, a do burzk^*) i do zamieszania wrota otwarzali^*), i chwalić i pomagać im nie chcemy ani będziemy wiecznymi czasy. Przeto gdy do niektórych osób, tak na Konwokacjej^*) jako i na Elekcjej^*) Króla nowego pod Warszawą Konfederacja jakaś in causa religionis (w sprawie religji^*)) spisana, i ku podpisaniu albo pieczętowaniu podana była, iż jej na konwokacjej^*) posłowie naszy^*), a na elekcjej^*) ci bracia, którzy się byli zjechali, podpisać nie chcieli, z wielgąchmy^*) to od nich wdzięcznością i pochwałą przyjęli... A tak... wszyscy się teraz oświadczamy: iż na te Konfederacją nie przyzwalamy, ani jej przyjąć, ani promować¹⁾ u przyszłego pana chcemy, z przyczyn słusznych i ważnych. Bo acz się ta Konfederacja za to udawa^*), jakoby w Polszcze pokój i zgodę gruntować chciała, aleć^*) kto się jej przypatrzy dobrze, obaczy snadnie, iż pod tą piękną postawą truciznę podawa^*) srogą, która jadem swym, jeśli Pan Bóg nie postrzeże, Koronę Polska niechybnie zabije. Po naprzód obraża miłego Boga, obraża bliźniego, obraża i sumienia nasze. Nawet Koronę Polską w wielką a sromotną hańbę, prawa, przywileje i swobody nasze w niebezpieczeństwo przywodzi.

Obraża miłego Boga tym, i z nie tylko fałszywemu nabożeństwu, ale i bluźnierstwu, na ostatek pogaństwu i wszelakiemu wszeteczeństwu, drogę do Polski okazuje. Bo jeśli będzie każdemu wierzyć jako kto chce wolno - a będzie pewnie gdy żadnej peny²⁾ in haereticos (na heretyków) nie będzie - rzecze jeden, iż Chrystus nie jest prawdziwym Bogiem (jakoż i takich już nazbyt). Drugi zaś powie, iż Mahomet jest prawdziwym Bogiem. Trzeci zgoła powie, iż niemasz^*) Boga. Z tych żadnego ani duchowna ani świecka zwierzchność karać nie będzie mogła, bo go Konfederacja zastąpi we wszem... za czymby^*) Polska, ono zacne i u postronnych narodów sławne Królestwo, w jaskinią łotrowską obrócić się musiało. Jakoż już niestetyż^*) łotrostwa i niestatku³⁾ tego pełno, bo co zinąd^*) samiż heretykowie wypędzą, tu do Polski jako do własnego domu bieży:” ciż u nas apostołmi^*), ciż sumienia ludzkiego szafarzami, ci burzą, ci mieszają, ci mi lej Ojczyzny naszej (o nieszczęsne czasy!) krwią się paść chcą. A gdyby ta Konfederacja dojść miała, tymby^*) się więcej namnożyło tego.

Obraża zaś bliźniego, bo iż R.P. Polska tak stanęła, że przy Ich Mości księżej wszystkę^*) władzą in spiritualibus (w sprawach duchowych) zostawiła - o czym spólne^*) przywileje nasze a zwłaszcza Jagiellonis in Jedlna⁴⁾ (Jagiełły w Jedlnie), które dignitatum Regni (urzędów Królestwa) jako saecularium (świeckich), tak i spiritualium (duchownych) nie tylko iura (prawa) ale i consuetudines (zwyczaje) umacniają i utwierdzają, - jako bez wszystkiej krzywdy Ich Mości księżej odjąć się iudicium falsae religionis aut doctrinae (sąd w sprawie fałszywej wiary lub nauki) będzie mogło, które oni od tego czasu, jako w Polszcze^*) wiara chrystusowa nastała, całe i nienaruszone aż potąd mieli? To jedna krzywda. Druga gdy w jednej wsi kilka panów będzie, a jeden udawszy się za tą niemiecką wiarką⁵⁾ Kościół sprofanuje⁶⁾, co drudzy w tej mierze czynić będą? Prawem trudno, Konfederacja pozwala, więc abo^*) za łeb chodzić, abo oni z wielkim ukrzywdzeniem zostać muszą, Ktemu^*) do jednaj parafiej^*) wsi siła szlacheckich przysłucha⁷⁾, jako nie ku krzywdzie inszych^*) parafianów podawca⁸⁾ w różną religją^*) kościół przeinaczy? Jeśli go pozwą, nic nie wygrają, dadzą li mu też pokój, inszego^*) kościoła szukać muszą. A jeśli i tamten a potem i trzeci i czwarty, aż i dalej, jako to będzie mogło być, skażą: ażci^*) oni dobrzy ludzie, którzy po staremu Pana Boga chwalić zwykli, bez kościoła z poddanymi swymi zostać, a potym^*) w pogaństwo obrócić się muszą, i za tą Konfederacją, kto będzie dobrym, kto spokojnym, ten krzywdę cierpieć będzie, temu ani prawo, ani moc żadna przykrości nie czyni żadnej. A czemu? Konfederacja tak mówi, iż to jest grunt pokoju i zgody wnętrznej^*), aby kto krzywdę miał, milczał, a kto ja czyni, w pokoju został. Aleć^*) to omylna do pokoju nadzieja... Poczująć^*) się kiedy w tym ludzie! A jeśli tego onus (ciężaru) przez pośrodek⁹⁾ prawny złożyć z siebie nie będą mogli, do gwałtu i mocy się uciekną, ażci^*) której się strzeżemy: wojna domowa.

Pokój jest dar miłego Boga, a kto jedność rwie wiary, ten z Bogiem żadnego społku¹⁰⁾ niema^*). I owszem niech tego pewien będzie, iż nas pomiesza pan Bóg pierwej^*) między sobą, a potym, nieprzyjacielowi wiary chrześcijańskiej poda, jako Czechom, jako Węgrom naszym sąsiadom, prze^*) takowąż^*) uczynił przyczynę A więcbychmy^*) ludzie spokojni, ludzie nad dobro R.P. nic u siebie przedniejszego nie mający, na to, co Koronie Polskiej wieczną zgubę pewnie przyniesie, przyzwolić mieli? Nad to, co może być sromotniejszego, kiedy w koronie Polskiej naszej, jako to, że u nas ten, który wołu, krowę, świnię, kozę ukradnie, karan^*) będzie, a który kościół zburzy, ołtarze przewraca, kapłany wypędzi, Święte Pańskie, przeczystą i nigdy podług potrzeby niewychwaloną Pannę, Matkę Bożą zesromoci^*), chwałę miłego Boga zniszczy, Imię na ostatek Pańskie i duchom złym straszne zbluźni, zhańbi, ten - mówię - taki pokój mieć będzie! Tego, który chciał karać, jużby^*) pokój wnętrzny^*) wzruszał, miłość, zgodę targał! Przeto przeciw jemu powstać, jako nieprzyjacielowi koronnemu wszyscy powinni będą!...

Ale dziwna rzecz, jako za grzechem tuż zawżdy kaźń miłego Boga idzie. Co i w tej Konfederacjej^*) snadnie obaczyć każdy może. Bo fałszywe nabożeństwo bezpieczeństwem opatrzając, wolność naszę^*) miłą w niebezpieczeństwo przywodzi. Wiemy to wszyscy, że króle i pany wszelakie nic inszego w powinności ich nie zatrzymawa^*), jedno przysięga. Bo tej względem na prawo, na wolności poddanych oględać^*) się zawżdy musi, wiedząc, że Pan Bóg periuros (krzywoprzysięzców) srodze każe. Otóż ku podniesieniu powagi tej przysięgi i ku zniszczeniu jej tą Konfederacją droga się otwiera wielka. Bo jeśli będzie każdemu wolno, w jaką będzie chciał religją^*) się przewierzgnąć^*), a czemu też nie i królowi? A jeśli król rzecze: iż tak wierzy, że iuramentum praeter Dei praeceptum factum non tenet (nie obowiązuje go złożona przysięga, wychodząca poza przykazania boskie)? Czego mu panowie ewangelikowie bronić nie mogą, bo to w ich recta et indubitata propositio nihil esse recipiendum praeter scripturas (prosta i niewątpliwa zasada, że nic nie należy przyjmować oprócz Pisma św.). Niechże mi ukaże w św. Piśmie: gdzie król który wierności poprzysięgał żydom, albo żeby poprzysięgać je Pan Bóg przykazał? Niechże ukaże w której ewangeljej^*) to stoi: neminem captivabimus, nisi iure victum (nikogo nie uwięzimy, jak tylko przekonanego prawem)? Niech ukaże, który to prorok napisał: Nihil novi statuemus, nisi cum consensu consiliariorum et nuntiorum (nic nowego nie postanowimy, jak tylko za zgodą senatorów i posłów). Niech powie w którym psalmie król Dawid super hastam extra fines Regni nobilitati (od kopji^*) szlachcie za granicami Królestwa) pięć grzywien obiecuje, także i o inszych wolnościach? A tak król ewangelik z tych przyczyn przysięgę swoję lekce uważyć^*) a zgoła porzucić ją może.

Jeśli się tedy król na to uda, co czynić? Do mocy trudno, Konfederacja za nim, jeśli jej jemu trzymać nie będą, a czemu ją tez on komu trzymać powinien? Ażci^*) w Polszcze mieszanina, ażci jedni na tę, drudzy na ową stronę przestępują, więc albo w się uderzym^*), albo z wolnościami się swemi wiecznie pożegnać się musim^*) A ci podobno co teraz na piskorzu przestać muszą¹¹⁾, nie zaniechają pomścić się swego.

Z tych tedy przyczyn, jako każdy baczy, słusznych, na taką Konfederację nie przyzwalamy, ani przyzwolić bona conscientia (z czystym sumieniem) możem^*). Ale przy starodawnej wierze, którąchmy^*) od Kościoła Rzymskiego wzięli, mocnie^*) i statecznie stojąc i cnych przodków naszych naśladując, którzy zamieszanych onych, czeskiego kacerstwa czasów, nie pozwalanim^*) fałszywego nabożeństwa, ale zabranianim^*) pokój i zgodę w tej Koronie zachowali, przy starych konfederacjach przestawamy^*) i potomkowie naszy^*) przestawać^*) będą.

1) popierać.

2) kary.

3) niestateczności.

4) w roku 1433 (patrz volumina legum I, 90).

5) tak w kołach katolickich nazywano religię protestancką, jako zrodzoną w Niemczech.

6) zbezcześci, to w znaczeniu „zamieni na protestancki”.

7) przynależy.

8) podawca plebana, kolator

9) środek.

10) spójności

11) na niczym przestać.

5. Z publicystyki pierwszego bezkrólewia.

Kompetytorów do Korony polskiej commoda¹⁾.

(Wydał Czubek: „Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia”, 1906, str. 492 -494)

Ernest ²⁾.

Commoda (korzyści)

1. Że zacny cesarski syn.

2. Że wino z Węgier bez cła.

3. Że ma być sto ślachciców^*) w Wiedniu na nauce.

4. Że na być staranie o pokój ze strony Prus, Inflant, o Bar i nawigację narewską.

Incommoda (szkody)

1. Że pan młody, musiałby mieć gubernatory.

2. Że z narodu niemieckiego, nam zawżdy przeciwnego.

3. Że bliski naród jego, wycisnąłby nas od wszystkiego.

4. Co się inym^*) dzieje, top jest Węgrom, Ślęzakom^*), Czechom stałoby się to i Lachom.

5. Niepokój z Turkiem, z Tatary^*), z Moskwą z Wołochy.

6. Morze także niewolne, jako i teraz, bo brzegu swego nie ma cesarz ani portu, a bez tego armata³⁾ być nie może.

7. Już by się Polakom więcej nie nadziewać⁴⁾ elekcjej^*), bo by oni z nas dziedzictwo sobie uczynili.

Moskwa⁵⁾.

Commoda:

1. Pokój dożywotni z nim samym

Incommoda:

1. Wojna z Turki, z Tatary, z Niemcy, z Wołochy, boby on z pokojem nie siedział.

2. Morzabyśmy^*) oprzecie nie mieli, bo port narewski wielki jego klejnot.

3. Tyraństwo a bestialitas (okrucieństwo) wrodzona.

4. Voluntatem suam per lege didicit (wolę swą uważa za prawo).

5. Niesława a wieczna sromota nasza nadewszystko*).

Piast⁶⁾.

Commoda:

1. Język polski

2. wiadmośc rzeczy koronnych.

Incommoda:

1. Wzgarda u królów postronnych, przyjaciel i nieprzyjaciel.

2. Wielka trudność w obieraniu jego; łacniej chwalić niźli mianować.

3. Skoro sowa zjastrzębieje^*), wyżej chce latać, niż sokół.

4. Chudoba: i tak Korona ma za swe, wszak to na oko widzimy, zginęlibyśmy do gruntu poborami⁷⁾.

5. gdyby się nie oglądano, jedno na nas same, tedyby nas co żywo targało, dostałoby się nas niedługo i komu innemu.

6. Fakcja⁸⁾ familjej^*) królewskiej, taby^*) nas w niwecz obróciła, nie pomogłyby żadne przysięgi i węzły.

7. wojna zewnątrz, a doma^*) defekt⁹⁾.

Francuz ¹⁰⁾.

Commoda:

1. Zacny królewic, dorosły, ćwiczony, waleczny.

2. Obranie jego pokazałoby prawą swobodę naszą.

3. Musi być nam powolny prze dalekość przyjaciół swych.

4. Mając armatę, kosztem swym dominium maris (panowanie na morzu) nam wydźwignie i port nieprzyjacielski skazi.

5. Długów koronnych wypłacenie.

6. Prowentów¹²⁾ niemało pewnie do Korony przybędzie.

7. Sto ślachciców^*) do roku od roku w Krakowie albo w Paryżu in studiis et militia (na studiach i w wojsku) sumptem jego ćwiczyć się będzie.

8. Pokój z Turkiem, bo z nim foedera (przymierze), jako i my, z Tatary, z Wołochy, z Niemcy, bo się na Turka, na Francuza i na nas oglądać muszą.

9. Foedera (przymierza) i commertia (stosunki handlowe) wszelakie z królestwem francuskim.

10. Naród francuski, że naszemu jest podobien^*) we wszem, nemo negat (nikt nie zaprzeczy), stąd i to niemałe commodum mieć pana nam z obyczajami podob- nego i do wszystkich spraw naszych pochopnego.

Incommoda:

1. Niepokój z Moskwą samym, ale ten łacno może być uskromion^*), gdy będzie dobra głowa i swoje doma będzie.

2. język; ale łaciński i włoski umie, o polski jemu łacno, gdy uźrzy^*),że mu go będzie potrzeba.

1) ubiegających się do Korony polskiej korzyści. 2) syn Maksymiliana^*) II z domu habsburskiego. 3) flota. 4) spodziewać. 5) Iwan Groźny. 6) Taki nazywano kandydatów krajowych. 7) podatkami. 8) stronnictwo. 9) niedostatek, brak siły. 10) Henryk Walezjusz, brat króla francuskiego Karola IX. 11) przez. 12) dochodów.

6. Elekcja Henryka Walezego.

(J. Bielski, :”Kroniki polskie” w wydaniu Bohomolca 1764, str. 614 - 641)

Tegoż roku 1573 dnia 5 -go miesiąca kwietnia zjechały się wszystkie stany koronne, ta duchowne jako i świeckie, na dzień naznaczony elekcjej^*) pod Warszawą u wsi Kamienna, gdzie ludzi taka wielkość się najechała, że nie tylko w mieście, ale i po wsiach wszędzie okolicznych rozpostrzeć się nie mogli, aż polem drudzy stali. Województwa wszystkie osobno się zjeżdżały; a między niemi pośrodku rozbito namioty królewskie dla obierania przyszłego króla.

Przesłuchawszy wszystkich poselstw do elekcjej swym porządkiem przystąpili. Senatorowie pod namiotem królewskim wielkim (który w pośrodku był rozbity) wnotowali; a rycerstwo wokoło po swych województwach wszędzie się było rozeszło, gdzie także wojewodzie namioty rozbite na to były.

Wota¹⁾ wszystkich terminowano²⁾ wszędzie, a potem je przez pewne osoby do jednego Koła przed namiot królewski znaszano zewsząd i tamże je ucierali wszyscy między sobą i zgadzali; a potem je w pośrzodek^*) senatorów, którzy się też byli woty obeszli, pod namiot królewski wnieśli. Kompetytorów acz wiele było, ale ci się na placu tylko ostali: Henryk brat króla francuskiego, Ernest arcyksiążę rakuske, Jan III król szwedzki, Moskiewski. Piasta ani wspomniano więcej, jako Jan Zamojski starosta bełzki^*) podał to, aby kogokolwiek mianują królem, odjechał na naznaczone miejsce a tam czekał i do elekcji nie należał. Także gdy rycerstwo głosy swe zniosło z senatory, trzej siwe tylko kompetytorowie ostali, z których każdemu dano w senacie patrony: Ernestowi arcyksiążęciu rakuskiemu Piotra Myszkowskiego - biskupa płockiego, Henrykowi książęciu Andegaweńskiemu, bratu króla francuskiego - Stanisława Kurnkowskiego, biskupa kujawskiego, Janowi III królowi szwedzkiemu - Mikołaja Mieleckiego, wojewodę podolskiego, z których każdy swojego zalecał jako mógł najlepiej i pożytki z nim podawał. Także gdy się raz i drugi obeszli wszyscy, przyszło do tego, że i liczbą głosów i wielkością pożytków Henryk książę Andegaweński... inne wszystkie przewyższał.

Było to w sobotę, 9 maja. Cześć senatorów i szlachty różnowiercze w obawie przed Henrykiem, którego uważano za sprawcę nocy św. Bartłomieja, zrobiła secesje do pobliskiej wsi Grochowa i grożąc wyborem innego króla, starała się wymusić uznanie tolerancji religijnej. W poniedziałek 11-tego pod wieczór wśród targów między przedstawicielem secesjonistów A. Górką a arcybiskupem Uchańskim... okrzyk się wielki stał, tak od tych co w kole siedzieli jak i od tych co wokoło stali, aż i po polu wszędzie od ufca^*) o ufca^*) krzyki szły, a wszyscy: Henryka, Henryka, książę Andegaweńskie krzyczeli. A między nimi Mazurowie najwięcej, którzy się pospolitym ruszeniem ruszyli byli pod Warszawę na tę elekcją, którym (zwłaszcza tym uboższym, co to z kijem tylko przyszli) za z kuchien^*) biskupich i pańskich jeść dano, co się żywic czym nie mieli, mieszkając tam tak długi czas a przedsię^*) odejść od elekcjej^*) nie chcieli i wojewodzie swemu, gdy ich jednego czasu w tym żałował i wolnymi uczynić chciał, aby szli do domu, nałajali; a ci najwięcej głosami swemi na książę Andegaweńskie głosami swemi zagęścili, acz go i wymówić dobrze nie umieli i zwali go Gaweńskim Książęciem, a Ernest inaczej u nich nie był jak Rdest. Za tym okrzykiem powstał ksiądz arcybiskup i jął pytać obróciwszy się na tę i druga stronę, kazali mu mianować wszyscy Henryka książę Andegaweńskie królem polskim. Zawołali głosem wielkim: wszyscy, wszyscy, i tak wszyscy po wszystkim polu wołali. A zatym^*) też ks. Arcybiskup mianował go. Zaczym dopiero wrzask, trzask, na polu wszędzie bębnów, trąb słychać było, strzelanie z dział, co tak na godzinę prawie trwało. A potym^*) wszyscy do miasta wskok na koniach bieżali^*) i do kościoła św. Jana weszli i tam Te Deum laudamus śpiewali. Wszędzie gdzieś pojrzał, radość była wielka ludzi.

Dopiero po zaprzysiężeniu przez posłów francuskich paktów i konfederacji marszałek koronny Firlej, protestant, kazał obwołać Henryka królem.

1) głosy. 2) spisywano.

7. Artykuły henrycjańskie.

(Vol. legum II , str. 897 - 901)

1. Rady Koronne, Rycerstwo i Stany wszelakie Korony Polskiej i Litewskiego Narodu, także i inszych wszystkich państw do korony należących, to sobie u nas warowali. A my ustawiamy i za prawa wieczne mieć chcemy, iż za żywota naszego, My i potomkowie nasi Królowie Polscy i ciż Wielkie Książęta Litewskie, Ruskie etc... nie mamy mianować ani obierać, ani obierania jakiego składać żadnym sposobem, ani kształtem wymyślonym króla na państwo, sukcesora naszego wsadzać. A to dlatego, aby zawżdy wiecznymi czasy po ześciu^*) Naszym i potomków Naszych wolne wybieranie króla zostawało wszem Stanom Koronnym. Dlaczego i tytuł haeredis (dziedzica) używać nie mamy, ani potomkowie nasi, królowie polscy.

2. A iż w tej zacnej Koronie narodu polskiego, litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych jest niemało dissidentes in religione (różniących się w wierze), przestrzegając na potym^*) jakichś sedycyj^*) i tumultów¹⁾ z tej przyczyny rozerwania albo niezgody religji^*), warowali to sobie niektórzy obywatele koronni konfederacją osobliwą, że w tej mierze in causa religionis (w sprawie religji^*)) maja w pokoju być zachowani, którą My im obiecujemy trzymać w całe czasy wiecznemi,

3. W sprawach koronnych, które się dotykać będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, posłów do cudzych krajów wysyłania i cudzych także posłów słuchania i odprawowania, wojsk jakich abo^*) żołnierzów zbierania lub przyjmowania - My i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady Rad Koronnych obojga narodu, spraw sejmowi należących niczym nie wzruszając. A wszakoż te poselstwa, któreby^*) się Rzeczypospolitej nie dotykały a mogły być wedle ich czasu i potrzeb odprawowane: tedy te mamy i będziem mogli zawsze odprawować za wiadomością Panów Rad Koronnych obojga narodu, którzy przy nas mieszkać będą.

4. O wojnie abo^*) ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, mimo pozwolenie sejmowe wszech stanów, ani za granice koronne obojga narodowe rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzić żadnym sposobem, ani prośba Naszą królewską, ani płaceniem piąci^*) grzywien super hastam (od kopji^*)), My i potomkowie nasi, królowie polscy, nie mamy i słowem Naszym królewskim przyrzekamy. Wszakże jeślibyśmy za uchwałą sejmową ruszenie pospolite uczynili, jednak nie dłużej mamy dzierżyć poddanych naszych na miejscu, tam kędy im wiciami ostatecznemi, to jest listy wojennymi, czas i miejsce oznaczemy^*), jedno dwie niedzieli. A jeślibyśmy za pozwoleniem wszech Stanów za granice poddane swe wywieść mieli, a oni Nam tego dobrowolnie dozwolili: tedy na każdego z osobna jezdnego, żadnej osoby nie wyjmując, także i szlachcica pieszego wojnę służyć powinnego, powinniśmy im dać, niż się z granic ruszemy^*), po piąci^*) grzywien, a nie mamy ich dłużej trzymać na żołdzie tych piąci grzywien, jedno ćwierć roku, rozdziału żadnego na części wojsk, tak wielkiego jako i małego, nie czyniąc miedzy nimi. A jeśliby ich do dwu niedziel nie ruszyli za granice, tedy dłużej przy Nas trwać nie będą powinni. A czasu wojny będziemy potrzeby wszystkie kosztem swym odprawować, jako działa, prochy, puszkarze, draby i straż wszelaką.

5. Granice koronne obojga narodu i wszelkich państw do korony należących od wtargnięcia nieprzyjaciela wszelakiego obroną opatrować^*) nakładem Naszym mamy i powinni będziemy i potomkowie nasi, zostawując^*) kwartę w mocy wedle statutu polskiego.

6. Często się też to przytrafić może, iż miedzy tak wielą^*) senatorów sentencje, zdania i rozumienia mogą być rożne, a nie na wszem zawżdy zgodne w sprawach wszelakich: przeto My i potomkowie nasi władzą swa nic konkludować²⁾ nie mamy, ale się co najpilniej starać, abyśmy wszystkie do jednej sentencji przywieść mogli, uważając wszystkie wywody ich, któreby^*) się z prawem, wolnościami pospolitymi i z większym pożytkiem Rzeczypospolitej pokazywały, a któreby^*) wolnościom, prawom i swobodom, wszystkim państwom nadanym, przeciwne nie były. A jeślibyśmy ich do jednej a zgodnej sentencji przywieść nie mogli, tedy przy tych konkluzja³⁾ Nasza zostawać ma, którzyby^*) się najbliżej ku wolnościom, prawom, i zwyczajom wedle praw każdej ziemi i dobremu R.P. skłaniali, okrom^*) spraw sejmowych, które się zwykłym obyczajem z wiadomością i przyzwoleniem wszech stanów odprawować mają. Gdyż to jest rzecz pewna i doświadczona, iż sama jedna osoba królewska u tak wielkich państw tego Królestwa wszystkim sprawom zdołać nie może, zaczymby^*) i w nierząd i w niebezpieczeństwo Korona wpaść mogła. Przeto ustawiamy i za wieczne prawo mieć chcemy, aby każdego sejmu walnego naznaczeni i mianowani byli z Rad Koronnych osób szesnaście, tak z Polski jako i z Litwy i innych państw do Korony należących, z wiadomością wszech stanów ku innym urzędnikom koronnym polskim i litewskim, którzyby^*) przy Nas ustawicznie byli, przestrzegając osoby i dostojeństwa Naszego, wolności pospolitej, bez których rady i wiadomości nic My i potomkowie nasi czynić nie mamy, ani będziemy mogli w sprawach potocznych⁴⁾ (nie wzruszając nic sejmowych). A ci panowie będą powinni przestrzegać, aby we wszystkich sprawach nic się nie działo conta dignitatem nostram (przeciwko dostojeństwu naszemu) i przeciw prawu pospolitemu z czego potem będą powinni respondować⁵⁾ na sejmie walnym blizko^*) przyszłym. A wszakże każdemu z Panów Rad senatorów przyjechać do Nas, ilekroć który raczy, i obecnie wolno mieszkać na być i do tej sprawy i do każdej innej jako Rady przypuszczamy i o wszystkim radzić i wiedzieć powinni będą; także ci deputaci nic przed żadnym z nich mieć nie będą więcej, okrom^*) tego, co oni do czasu swego obecnie powinni będą mieszkać przy Nas. Nie zaniechywając^*) obyczaju starego opisowania^*) listy naszemi^*) ad consiliarios absentes (do nieobecnych senatorów), gdy się co takiego trafi, naznaczenie tych senatorów na sejmie ma być zaraz osób 16, na każde pół roku osób 4, jeden z biskupów jeden z wojewód^*), a dwa z kasztelanów, a maja iść koleją jaką w Radzie siedzą. A jeśliby który w swej kolei zostać nie chciał albo per aliquod legale impedimentum (wskutek jakiejś prawem przewidzianej przeszkody) nie mógł, aby się zaraz tamże na sejmie opowiedział a inszy ex ordine (z kolei) na jego miejsce neccessario (koniecznie) naznaczony był. A ci mają mieć opatrzenie ze skarbu Naszego i potomków Naszych; biskupi z ruskich krajów i inni świeckiego stanu senatorowie, każdy na swe pół roku po piąci^*) set złotych, a panowie duchowni krajów polskich tego nie potrzebują, gdyż są dobrze opatrzeni.

7. Sejm walny koronny we dwie lecie nadalej^*) ma być składan^*), a gdzieby^*) to była pilna a gwałtowna potrzeba Rzpiltej, tedy za radą Panów Rad obojga państwa, jak czas i potrzeba Rzplitej przynosić będzie, powinni go składać będziemy. A dłużej go dzierżyć nie mamy, nadalej^*) do sześci^*) niedziel; a przed takowemi sejmy w Polszcze^*) wedle zwyczaju, a w Litwie wedle statutu W. Ks. Litewskiego sejmiki powiatowe być mają, jako w Kole i w Korczynie sejmik główny bywa, także w Litwie w Wołkowisku^*) główny sejmik być ma. Na które sejmiki przez posły swe potrzeby przypadłe zwykłym obyczajem oznajmiać mamy.

8. Obiecujem^*) tez słowem Naszym królewskim, iż My i potomkowie nasi sygnetu żadnego używać nie mamy, ani pieczęci osobnej w sprawach Rzeczypospolitej należących tam intra quam extra Regnum (tak wewnątrz i zewnątrz Królestwa). Jedno koronnych pieczęci, które przy kanclerzach i podkanclerzach są, tak polskich jako i litewskich.

9. Urzędy koronne obojga narodu w cale zachowanie być mają, także i dworskich urzędów umniejszać i zatłumiać^*) nie mamy, ale owszem ludziom statecznym i zasłużonym obojga Narodu a nie obcym, gdybykolwiek^*) wakowały, powinni będziem dawać.

10. Aby wątpliwość żadna około gruntów szlacheckich nie była, wolne zawżdy^*) ze wszystkimi pożytkami, któreby^*) się kolwiek^*) na ich grunciech^*) pokazowały^*); też i kruszce wszelakie i okna solne zostawać mają, a My i potomkowie Nasi przekazywać⁶⁾ im nie mamy, czasy wiecznemi, wolnego używania.

13. Korona Królestwa Polskiego ma być w Skarbie Koronnym w Krakowie chowana przez pana podskarbiego koronnego za pieczęciami i kluczami senatorów tych, to jest: kasztelana krakowskiego, wojewodę krakowskiego, poznańskiego, wileńskiego, sandomirskiego^*), kaliskiego i trockiego; którzy jej otwarzać^*) nie mają, jedno za zezwoleniem spólnym^*) wszech Rad Koronnych i Stanów...

14. Sprawiedliwość pospolita sądową niektóre kraje Korony Polskiej sobie zwoliły^*), zdejmując ją z osoby Naszej, czego my im dozwalamy i hamować nie mamy, z tym dokładem^*), że innym, którzyby^*) chcieli także u siebie postanowić, wolno być ma zawżdy; a poprawa jej ma być wolna za wspólnym ich dozwoleniem. I jeśliby się zdało zasię^*) ja na osobę Nasza królewską włożyć, tedy ja powinni będziem na się przyjąć My i potomkowie nasi. Także tez Panowie Rady wszystkie i stany W.Ks. Litewskiego i ziem wołyńskiej, kijowskiej, bracławskiej⁷⁾, które się prawem litewskim sądzą, to tymże sposobem postanowili, iż do sejmu przyszłego na koronacje Nasza złożonego, praw swych poprawić i obyczaj sprawiedliwości między sobą postanowić mają. A jako oni między sobą postanowią i na co się większa cześć tych, którzy się prawem litewskim sądzą, zgodzi, to My wszystko przy koronacji Naszej poprzysiąc

powinni będziemy i na potym^*) także praw swych i sądów poprawować^*) im będzie wolno zawżdy.

15. Osobliwie to warujemy, iż podatków ani poborów żadnych na imionach⁸⁾ Naszych królewskich i Rad duchownych, także ceł nowych na miastach naszych w Polszcze i w Litwie i we wszystkich ziemiach do Korony należących, składać i postanawiać nie mamy, bez dozwolenia wszech stanów na sejmie walnym. Ani też monopolia rzeczy tych, które z państw koronnych, tak polskich jako litewskich pochodzą, ustawiać dopuścić nie mamy.

16. A iż na małżeństwie naszym wiele R.P. zależy, tedy obiecujemy i przyrzekamy, za się i za potomki Nasze królewskie, nigdy nic stanowić ani przed się brać (^*)) około małżeństw naszych, mimo wiadomość i przyzwolenie Rad Koronnych obojga narodu. A okrom^*) takowych przyczyn, które pismem i słowem Bożym są wyrażone, żadnych okazyj^*) do niemieszkania^*) powinnego w małżeństwie, abo^*) do rozwodu szukać sobie nie będziemy.

17. Kondycje⁹⁾ wszystkie, przez posły Nasze imieniem Naszym podane i umocnione, wypełnić wszystkie powinni będziemy i słowem Naszym przyrzekamy to wszystko i coby^*) jednokolwiek^*) jeszcze wolności praw swych Stany Koronne obojga narodu Nam przy koronacji podali, przyjmujemy i przyjąć mamy, poprzysiąc, utwierdzić i na potomne czasy mocno trzymać, wypełniać powinni jesteśmy i obiecujemy, pod wiarą i przysięga naszą, słowem Naszym przyrzekamy, utwierdzamy na wieczne czasy. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli, abo^*) czego nie wypełnili: tedy obywatele koronne obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czynimy.

18. Stanowiono i pisano to wszystko przez Rady Koronne obojga narodu, rycerstwo i stany wszech państw do korony należących, na sejmie pospolitym (elekcyjnym) pod Warszawą przy wsi Kamiennej dnia 20 maja roku Bożego 1573.

1) rozruchów i zamieszek. 2) stanowić. 3) postanowienie. 4)bieżących, codziennych. 5)odpowiadać. 6) zakazywać. 7) trzy ostatnie ziemie odłączone od Litwy w 1569 r. używały nadal prawa litewskiego. 8) majątkach, dobrach. 9) warunki.

8. Pakta konwenta.

(W przekładzie z łaciny - Plater, „Zbiór pamiętników do dziejów polskich” 1858, III, 202 - 228)

Na przód miedzy królestwami Francji i Polski, wszystkiemi^*) ich prowincjami, tudzież zamieszkującymi je ludźmi, za pośrednictwem i wdaniem się rzeczonych Najj. książąt, królów Francji i Polski,. Wieczne ma stanąć przymierze... Jeśliby kiedy jaki wróg albo nieprzyjazny naród...najść na to królestwo (to jest Polskę) zamyślał, w takowym razie król arcychrześcijański¹⁾ będzie się starał sposobem przyjaznym powstrzymać tych nieprzyjaciół od wniesienia nam wojny. Gdyby zaś tego na nim wymóc nie potrafił, przyjdzie nam na pomoc z piechotą, którą do granicy dostawi.... jeśliby zaś to im się korzystniejszym zdawało, wesprze je pieniędzmi. Wzajemnie, gdyby jazdy polskiej zapotrzebowali Francuzi, Polacy przyjąwszy od nich żołd, przyślą im takową na pomoc.

Również ci posłowie w imieniu arcychrześcijańskiego króla przyrzekają i poręczają Stanom Królestwa cztery tysiące dobranej Gaskońskiej piechoty w sześciomiesięczną zaopatrzonej płacę, do użycia na wojnie przeciw moskiewskiemu książęciu.

Dalej rzeczeni posłowie w imieniu Najj. obranego króla przyrzekają, że skoro z dozwolenie Bożego królestwo obejmuje, flotę do strzeżenia portów, panowania na morzu, tudzież brzegów królestwa i należących do niego prowincji potrzebna i dostateczną, własnym kosztem będzie żywił; którą też wedle potrzeby i okoliczności, a nadto jakoby się Stanom Królestwa zdawało, urządzi. Uważają, że owa flota wielce ma być pożyteczną do przeszkodzenia żegludze do Narwi, czyli do pozyskania także owego portu na rzecz Królestwa.

Również przyrzekają imieniem tegoż Najjaśniejszego obranego króla, że będzie się starał jak najrychlej otworzyć w jednym z portów francuskich jakie znakomite miejsce odbytu dla kupców i polskich towarów, również urządzić wzajemna zmianę handlową, używszy do tego biegłych w sztuce kupieckiej i żeglarskiej, bez których porady spraw podobnego rodzaju załatwić nie można. Od tej zaś chwili rzeczeni posłowie króla francuskiego ofiarują nam wolność znoszenia się nawzajem i załatwiania interesów handlowych we Francji, Aleksandrji^*) i krajach nowych z wszelką swobodą i prawem, jakich używają Francuzi.

Również przyrzekają i zaręczają ciż posłowie... że on każdego roku do końca życia, dopóki Królem polskim nie będzie, obowiązuje się z dochodów swoich prowincji, które posiada we Francji, 450 000 złotych do Królestwa wnosić i na użytek Rzplitej wykładać także według jej woli.

Również dowiedziawszy się, ze to Królestwo jest mocno obdłużone^*), w celu utrzymania jego powagi i znaczenia przyrzekają ciż posłowie w imieniu Najjaśniejszego Króla wybrańca, pożyczek czyli długów Rzplitej, z pozwoleniem senatu i z rozkazu świętej niegdyś pamięci zmarłego króla poczynionych, albo też po śmierci jego aż do przybycia Najj. Króla wybrańca zaciągniętych... połowę własnemi pieniędzmi spłacić, skoro tylko do Królestwa przybędzie, resztę zaś w ciągu dwu lat następnych.

Dalej przyrzekają wspomniani posłowie, że Najj. Król wybraniec Akademiję^*) krakowską na wyższej stopie naukowej postawi, zawezwawszy i sprowadziwszy w tym celu ze wszystkich stron najuczeńszych^*) mężów, profesorów we wszelkiego rodzaju naukach i wiadomościach najwyborniejszych, których tamże przy wszechnicy krakowskiej wiecznemi czasy będzie utrzymywał i żywił.

Również obiecują i zaręczają wymienieni posłowie, że najmniej stu z pomiędzy młodzieży, synów szlacheckich, w tejże krakowskiej albo też paryskiej wszechnicy, przez czas korzystania ich z nauk, własnym kosztem żywic będzie.. Gdyby zaś Stany Królestwa życzyły sobie raczej, żeby połowa onych w naukach, połowa zaś w sztuce wojennej lub na dworach postronnych książąt ćwiczonymi była, będzie to zostawione ich woli.

Również zgadzają się wspomniani posłowie... że on tu z sobą na zamieszkanie żadnych cudzoziemców sprowadzać nie będzie oprócz małej liczby do usługi domowej; lecz i tych wkrótce potem odeśle... oprócz tego żadnych onym^*) posiadłości, godności ani urzędów rozdawać nie będzie, lecz tylko urodzonym Polakom wedle ustawy.

Również ci posłowie w imieniu Najj. Króla wybrańca zgadzają się na to i przyrzekają, ze on wszystkie prawa, przywileje, wolności, swobody i prerogatywy każdemu stanowi i człowiekowi z pomiędzy mieszkańców Królestwa i W. Ks. Litewskiego, tudzież z nim połączonych prowincji w całości niepogwałcenie zachowywać będzie, tudzież przysięga swoją wedle podanej sobie formuły przed wstąpieniem na tron czyli koronacją swoją potwierdzi i pismem potrzebnym opatrzy...

Działo się i dan^*) w Warszawie na placu we wsi Kamiennej, na sejmie walnym z okazji obioru nowego króla odbytym, dnia 16 maja roku Pańskiego 1573.

1) starodawny tytuł królów francuskich.

II. Drugie bezkrólewie i wybór Stefana Batorego.

9. Ucieczka Henryka.

(J.D. Solikowski, „Krotki pamiętnik rzeczy polskich” w tłumaczeniu Wł. Syrokomli, 1855, str.14 - 15)

...Mając w nocy uciekać, dnia poprzedzającego wezwał (król) kilku senatorów, którzy po koronacyjnym sejmie jeszcze w Krakowie bawili, i miał z nimi naradę do późna. W nocy, gdy mniemano, że król spoczywa, on poślednimi drzwiami bez światła wymknąwszy się z zamku do stajni, z ośmioma towarzyszami dosiadł konia i bieżąc przez noc całą, nad rankiem był już w Oświęcimiu, skąd udał się do Pszczyny, zamku na Śląsku. Był to dzień osiemnasty czerwca. Wszyscy, co byli w Krakowie, przyjęli z przerażeniem wieść o tak niespodzianem zniknięciu króla, ale najdotkliwiej odczuł to Karnkowski biskup kujawski, na którego radach król zwykle polegał i obsypywał go dowodami swej łaski. W niemniejszym był podejrzeniu Jan hrabia Tęczyński, podkomorzy koronny, zwykły powiernik króla, lecz teraz najzupełniej nieświadom zamiaru ucieczki. Obwiniano także Piotra Zborowskiego, świeżo po Firleju mianowanego wojewodą krakowskim, o nieczujny dozór króla i zamku i słuchano go tem niechętnej, że Zborowski należał do ulubieńców króla. Słowem, im kto był bardziej zbliżony do monarchy, tem, więcej podejrzany u ludu. Biskup kujawski w takiem położeniu Rzeczypospolitej postanowił doścignąć króla i w towarzystwie Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego dziesięć mil biegł na próżno. Hrabia Tęczyński z Mikołajem Zebrzydowskim na rączych rumakach, sami zmęczeni, dopędzili znużonego króla za Pszczyną. Zaklinano go, aby nie dawał w poniewierkę swej wiary i czci, opuszczając w ten sposób to szlachetne królestwo, i zapewniali, że po dojrzalszej radzie stany państwa z godnością odejść mu dozwolą. Nie dal się król zmiękczyć prośbami Tęczyńskiego, dal mu pierścień ze swej ręki, przyrzekając nie opuszczać korony Polskiej, lecz że teraz inaczej postąpić nie może... Tak tedy wrócił Tęczyński do Krakowa.

10. Wybór Stefana Batorego.

(J. Bielski. „Kroniki polskie”. 1764 str. 664 - 666)

Tegoż roku 1575 na dzień czwarty miesiąca listopada zjechali się nasi na elekcją... Wysłuchawszy posłów wszystkich... przystąpili do elekcjej^*); lecz zgody mało było i senatorskie koło z rycerstwem daleko coś od siebie chodziło. Albowiem senatorowie domowi rakuskiemu barzo^*) przychylni byli, jako arcybiskup¹⁾ i inni duchowni i po wielkiej części Litwa; rycerstwo samo na tym było, aby z pośrodka^*) siebie Pana obrali, widząc, ze ten praw i zwyczajów ich był świadomszy^*) niż obcy. Za czym gdy kilkakroć do koła senatorskiego słali, posłali potym^*) między nie ks. biskupa płockiego⁾, żeby im osobę mianowali, na którąby^*) się zgadzali. Rycerstwo w kilka godzin na dwie osobie tylko się zgodziło: na Jana Kostkę wojewodę sendomirskiego^*) i Andrzeja z Tęczyna, wojewodę bełzkiego^*), i z tym do senatorów posłali, aby oni miedzy temi^*) dwoma jednego z nich obrali. Jednak gdy tego od nich otrzymać nie mogli, z tym jeszcze posłali, aby kogokolwiek chcieli, oprócz domu rakuskiego, za pana obrali; a rycerstwo wszystko pozwolić nań chciało. Wszakże gdy to u nich miejsca nie miało, ruszywszy się z tego miejsca niektórzy senatorowie, które było ku obieraniu Pana naznaczone, odwiedli się na stronę i strzelbą koło swe osadzili, szyki w polu poczynili. Tamże ksiądz arcybiskup gnieźnieński Maksyliljana^*) cesarza dnia 12 grudnia na króla mianował, mimo wolą wiele senatorów, którego marszałek koronny tamże zaraz publikował: a potym^*) się do miasta do kościoła śpiewać Te deum laudamus pokwapili.. Co gdy rycerstwo posłyszało, frasowali się o to wszyscy barzo^*) na pany^*) senatory^*), że bez nich król jest obran^*). Nuż Rusnacy³⁾ nawięcej^*), o które gra szła, narzekali, bo się wysiedzieć w pokoju za obraniem tego pana nie spodziewali, w gardle zwłaszcza nieprzyjacielowi będąc.. Zaczym rozruch począł się wielki...

Nazajutrz zjedzie się barzo^*) wiele rycerstwa, także i senatorowie niektórzy z nimi (którym się tak skwapliwe mianowanie przez księdza arcybiskupowe nie podobało), tamże zaraz posły swe do księdza arcybiskupa posłali, opowiedając^*) mu to, że o tej skwapliwej nominacjej^*) jego nie wiedzą i wiedzieć nie chcą, i gdyż się pokazuje być ku zgubie wolności ich, przyznawać u tej władzy nie chcą. Posłali też i do posłów cesarskich, prosząc aby rozerwanego królestwa z ubliżeniem swobód i wolności ich cesarzowi panu swemu nie odnosili. Jednak widząc, że ich to wzmóc nie mogło, znowu uciekli się do onych swych pierwszych kandydatów, prosząc ich, aby się z tego nie wymawiali. Czego gdy się żaden z nich podjąć nie chciał.. obrali sobie Annę królewnę na królową polską, pomnąc na dobrodziejstwa domu Jagiełłowego, a za małżonka przydali jej Stefana Batorego, wojewodę siedmigrodzkiego^*). A tak ich mianował wespół z rozkazania wszystkich Jan Sienieński z Gołogór, przyszły arcybiskup lwowski.

1) Jakób Uchański. 2) Piotr Myszkowski. 3) szlachta województw ruskich, obawiająca się, ze w czasie wyboru Austryjaka krezy wschodnie będą narażone na napady Turcji, stałej antagonistki Habsburgów.

III. Bunt gdański.

11. Instrukcja na sejmiki o zatargu z Gdańszczanami.

(Polkowski, „Sprawy wojenne króla Stefana Batorego”, 1887 str. 67 - 72)

Włocławek 1 kwietnia 1577 r.

Z wielkim żalem Jego Królewska Mość, nasz miłościwy Pan, używać raczy tej wszystkiej sprawy, która się już od niemałego czasu wiedzie z Gdańszczanami, ludźmi zuchwałymi a wszystkiej Rzeczypospolitej, Korony i Jego K. Mości przeciwniki^*) i nieprzyjaciółmi jawnymi. Co tym więcej żałości Jego K. Mości przydawa^*), że oni złość i upór swój jako mogą pokrywając a zdobiąc swe sprawy cudnemi słowy, pod barwą ukrzywdzenia i uciążenia na prawach swych, które się mienią mieć od Korony, w inaksze^*) mniemanie przywodzą, niźli je sobie i Korona i Jego K. Mość pobożnemi a chrześcijańskiemi Pana postępki u wszech ludzi jedna. Także tez i w tej wszystkiej sprawie Gdańskiej, jako się z nimi zaczęła, nie pokaże się nic innego ze strony Jego K. Mości, jedno^*) szczera dobroć a prawie ojcowska miłość przeciwko nim, choć złym a nieposłusznym poddanym... Oni zasię^*), cokolwiek w sprawach swych zaczynali albo zamyślali, pod barwą upokorzenia i przejednania przeciwko J. K. Mości i wszystkiej Rzeczypospolitej występków swych, których dosyć zaczynili, biorąc często glejty¹⁾, podawając^*) i te i owe a wszystkie niesłuszne kondycje swe, krzywdy albo gravamina²⁾, których żadnych nie mają, przekładając, we wszystkiem obłudnie się zachowali, nie łaski albo pokoju, ale czegoś innego szukając. Bo gdy im od JKMości miejsce ku rokowaniu i posłaniu posłów pozwolone było, z temi kondycjami: deponere arma (aby złożyli broń), aby ludzie służebne wojenne rozpuścili, miasto od obcych postronnych uspokoili a skromnie z pokorą łaski JKMości szukali; oni tym więcej żołnierzy tak konnych jako pieszych, a wszystko obcych, do miasta podali, zbuntowali, wszelkimi dostatki opatrzyli, a prawie już na płacz i pokój wystawili. Jakoż nie mało majętności i dworów szlacheckich sobie przyległych splądrowali, klasztor Oliwę³⁾, jeden zacny a dawny klejnot nadania Panów Polskich, którzy i Gdańsk fundowali, do gruntu zburzyli, nie chcąc i polskiego imienia tam zostawić, pastwiąc się tam nad krwią hominum imbellium (ludzi bezbronnych). Do postronnych państw, zwłaszcza do Rzeszy, manifesta albo pisania sromotne pod swemi herby rozesłali, podawając^*) Króla JMci i ten cny nasz naród polski w sromotne a nieprzystojne mniemanie, co jako obraźliwa a nieznośna rzecz jest JKMci, Panu naszemu, królowi chrześcijańskiemu, także i narodowi naszemu, który zawsze o dobra sławę i poczciwość stał, snadnie to każdy u ciebie poważyć może. Tamże u tych panów pomocy i fołdrunku⁴⁾ swej rebelji^*5) szukali, u nieprzyjaciół nakoniec^*) starożytnych a dziedzicznych Korony tej, wszędzie praktyki⁶⁾ a bunty strojąc przeciw narodowi naszemu, a przecie oni swojej złości a upór barwiąc, wszędy się skarzą na krzywdy a uciski swe, których wielki libellus (spis) na kondycjach byli podali, a te nic innego nie są, jedno powinność ich przeciw Panu i Rzeczypospolitej, co zowiemy regalia (prawa królewskie), gdzie proszą, aby to było z nich prze^*) pieniądze, które Królowi JMci sub specie placationis (pod pozorem przebłagania) podawali, zniesiono, to jest aby wszystka zwierzchność imienia albo imperium (zwierzchnictwa) polskiego z tamtego miejsca była złożona, a miedzy niemi to mianowicie było, aby rzeczy postanowione o Gdańsku na sejmiech^*) walnych zniesione były, żadne apelacje z Gdańska nie szły, czem się pokazuje zwierzchność Korony nad tem miastem; żeby król tam nigdy nie wjeżdżał, jedno we dwuset^*) koni, żeby Król i Korona do portu nie miała nic i ludzi swych na morzu nie miewali, a inne też były trochę lżejsze , które to kondycja albo gravamina, choć wszystkie niesłuszne były, jednak JKMość wiodąc wszystko ku dobremu końcu a pokojowi pozwalał niektóre z nich, któreby były Rzeczypospolitej i dostojeństwu swemu nieobraźliwe^*), za radą Ich Mci Panów Senatorów, które koło siebie miał, znieść albo odmienić. Drugie większe na sejm walny do uznania wszystkich stanów im odkładał, konfirmacja⁷⁾ praw i warunek o religji^*8) na piśmie pozostawiał i wszelką łaskę jako i drugim poddanym ofiarował, byle powinność też Rzeczypospolitej i JKMci po ukorzeniu swym oddali, którą i inne stany koronne wszystkie uczynili.

Oni z wielkim uporem swym a już z większym zuchwalstwem odmiatając wszystko na stronę, co im pozwolono, przy swym uporze pozostali, wszystkiego zaraz prosząc, co sobie napisali, do sejmu odkładać nic nie chcieli, opowiadając a jawne przez pismo swe deklarując się w tem, że oni nic z Koroną albo Rzecząpospolitą Polską wspólnego nie mają., ani o niej i zwierzchności jej wiedzieć chcą...jawnie już to okazując, co skrytego mieli w sobie, że im idzie o to zgoła, aby władzy Korony próżni byli., i to, że nie dla pokoju, ale dla przewłoki traktowali, aby czas zwlekli, Koronę zatrudnili, pomoc sobie i obronę obmyślali, mając też tę otuchę, że nie mógł Król JMść z Korony, jako się w tem jawnie dają słyszeć, takiej potężności z którąby wedle potrzeby miasto to zadzierżane⁹⁾ przy posłuszeństwie koronnym było.

Co JKMość bacząc a uważając u siebie, co powinien Rzeczypospolitej i sumieniu swemu, które je obowiązał, przekładając jej dobre i pożyteczne nad wszystko swe własne, widział w takowych kondycjach jej wielkie niebezpieczeństwo i szkodę, bacząc tez tych ludzi wielka złość i upór niepohamowany, że trudna zmowa i próżne traktaty z nimi były, gdy z coraz trudniejsze a ku zcierpieniu^*) niesłuszne kondycje podawali, a na koniec nie tylko odpowiadali, ale już mocą obchodzić się jęli, jako się wyżej wspomniało. Zaniechawszy dalszych traktatów z nimi, uciekł się o tego remedium (środka, lekarstwa), które Stany Koronne na walnym sejmie toruńskim w potrzebie¹⁰⁾ niebezpieczeństwa Rzeczypospolitej, to jest do wojennego ruszenia, że dwoje wici kazał zaraz rozesłać, aby ludzie byli w pogotowiu... i trzecieby^*) już był wysłać rozkazał, lecz na tem jest od Ich Mciów Panów Rad Koronnych, których już był raczył do siebie do Włocławia¹¹⁾ wezwać, pohamowany, którym się to zdało... aby przed wysłaniem tych trzecich wici były jeszcze powiatowe sejmiki przetem^*) złożone, na którychby^*) o tych trudnościach i niebezpieczeństwach od WMciów panów Rad Koronnych wszystkich stanów rzeczy były dobrze uważone...

Bo widzicie WMość, że nieprzyjaciel nie próżnuje, bierze, pali, szkody czyni, a cóż wiedzieć, na co jeszcze myśli albo na co się zbiera. To pewna, że go stać było, zwłaszcza tych złych ludzi Gdańszczan, jako zdawna^*) wzięli implacabile odium (nieubłaganą nienawiść) przeciwko narodowi naszemu, radziby^*) się komu innemu w moc podali; jakoż już tego z dawniejszych czasów za poprzednich królów pokuszali^*)... Będąc pod posłuszeństwem koronnym, zbogaciwszy się, a prawie jako wieprze utuczywszy z majętności jej, pany się poczynili, a nas pomamili, a już zaledwie rzeczą samą, choć nie nazwiskiem, dowiedli tego byli praktykami swemi, że naszemi^*) pany byli, ponieważ wszystkie zboża, towary, majętności dochodów naszych w ręku swym mieli... to jako chcieli przedawali^*) do ludzi na świat, jako rozumieli, za najlepszym pożytkiem swym a szkodą i wieczną sromotą naszą.

1)listy żelazne zapewniające wolność. 2) uciążliwości. 3) niedaleko od Gdańska (ok. 8 km) leżące opactwo Cystersów. 4) pomocy. 5) buntu. 6) spiski. 7) zatwierdzenie. 8) warujący Gdańskowi wolność wyznania ewang. - augsburskiego. 9) utrzymane. 10) z końcem 1576 roku. 11) Włocławka.

12. Bitwa pod Lubieszowem.

Z listu hetmana polnego Jana Zborowskiego do króla.

(Polkowski, „Sprawy wojenne króla Stefana”. Str. 76 - 77)

Najjaśniejszy Miłościwy Królu, Panie a Panie mój miłościwy etc, ...I czasu nie mając i nie chcąc omieszkać, aby WKMość tym prędzej wiedzieć mógł, długim pisaniem WKMość bawić nie chcę. WKMci oznajmuję, że dnia wczorajszego miałem bitwę z Hans von Koln¹⁾, hetmanem gdańskim, który był wyciągnął tym umysłem, chcąc mnie z całem wojskiem WKMci zetrzeć, Tczew²⁾, miasteczko WKMci zburzyć. Ciągnął z wojski^*) dwiema drogami, Wisłą puścił dwa szyfy²⁾ z kilkąset^*) pieszych z działy wielkiemi i dwa szyfy mniejsze ludzi pełne. Pan Bóg i za sprawiedliwością i szczęściem WKMci i inaczej wszystko obrócił, bo mu dawszy bitwę wstępną, poraziłem. Sam zabity⁴⁾ i insi kapitanowie i ludzie przedniejsi. Trzy mile w pogonią aż do samego Pruszcza⁵⁾ za nimi wojsko WKMci ich biło, gdzie przez wszystką drogę trup na trupie leży. Więźniowie powiadają, że było tych ludzi samych, cośmy się z nimi bili, 14.000, drudzy 9.000, a drudzy powiadają, że 8.500 poległo ludzi, na podobieństwo przez połowę. Z wojska WKMci też pewnie jeszcze wiedzieć nie mogę, ale nie spodziewam się, żeby co przez 50, acz ludzi znacznych Polaków i Węgrów⁷⁾...Działa wszystkie wziąłem,. Które będą godne cekhauzu⁸⁾ WKMci.

Dziś znowu wyprawiłem kilkaset koni w góry, gdzieby^*) jeszcze pobłądzone imano i bito. Da Pan Bóg gdy więźnie WKMci poszlę^*), tym szerzej WKMci oznajmię. Iżbym WKMci miał zalecać teraz kogo specifice (szczególnie), WKMość jako Pan waleczny snadnie baczyć możesz, że gdy nas taka trocha⁹⁾ przeciwko tej wielkości była, żeśmy musieli sobie wiernie dopomagać. Proszę, aby WKMość nasz miłościwy Pan odemnie^*) i od wojska tego te nasze służby miłościwie przyjąć, a o nas tąż^*) łaską swą pańska obmyśliwać raczył.

Posiłków do tych czasów ni jednego człowieka od WKMości nie mam, acz słychać, że ciągną. Dla Boga proszę o jaki, owa bym za takim postrachem i miasto Gdańskie WKMości oddać mógł. Zatem wierne i uniżone służby swe zalecam...

Dan w Tczewie, dnia 18 kwietnia 1577 roku.

1) Jan Winkelbruch z Kolonii, znany z obrony Magdeburga, najęty przez Gdańszczan. 2) miasto na lewym brzegu Wisły o 31 km na południowy wschód od Gdańska.

3) okręty. 4) Jan z Kolna nie zginął w tej bitwie, lecz dopiero w kilka miesięcy później 23 sierpnia przy oblężeniu Gdańska. 5) niedaleko murów Gdańska. 6) Cyfry przesadzone. Gdańszczan było ok. 12.000 ludzi, z tego zginęło 4.500, a 1.000 dostało się do niewoli. 7) Straty polskie wynosiły 60 zabitych i 130 rannych. 8) arsenału. 9) wojska polskiego było 2.000 ludzi.

IV. Wojna moskiewska.

13. List królewski zapowiadający wojnę.

(Pawiński, „Źródła dziejowe” XI. Str. 55 - 56)

Wszem wobec i każdemu z osobna...

Za zezwoleniem wspólnym trzech stanów na przeszłym warszawskim sejmie¹⁾ i z potrzebą prawie gwałtowną Rzeczypospolitej, przychodzi nam do tego, że wojnę przeciw nieprzyjacielowi dziedzicznemu państw naszych moskiewskiemu przedsiębierzemy i acześmy^*) nie byli do końca do tak wielkiej potrzeby²⁾ sposobieni, dlaczego chcieliśmy byli za zdaniem rad naszych sejm walny w tym czasie złożyć; ale iż nas z niektórych miejsc dochodziło, ze takowe złożenie sejmu wielu się ludziom nie zdało, przeto dogadzając w tym żądaniem ludzkim, którzy od nas statecznego wojny zaczęcia rekwirują³⁾, i ktemu^*) doznawszy nie małej chęci ku Rzeczypospolitej obywatelów W. Ks. Litewskiego, którzy nam poczty na tę potrzebę każdy według przemożenia swego, jedni mniejsze, drudzy większe a drudzy po pięciuset koni i kilkuset pieszych ofiarowali, zaniechawszy sejmu, w imię pańskie, już na wojnę się imujemy^*) i już wszystkim ludziom naszym żołnierskim naznaczyliśmy czas stawienie się ku tej potrzebie: dzień czwarty miesiąca maja blisko przeszły, jednym co z Malej Polski i Rusi - w Brześciu Litewskim, a drugim zasię^*) co z Wielkiej Polski, Mazowsza i Prus - w Bielsku na Podlasiu, do tego się sposobiąc, abyśmy już na on czas ze wszystkiem gotowi byli i nie upuszczając nic czasu godnego do boju to jest letniego, żebyśmy zaraz w ziemię nieprzyjacielską ciągnęli. Na której potrzebie wzywamy też Uprzejmości i Wierności waszych obywatelów koronnych i państw do niej należących, napominając niniejszym listem naszym, abyście... dla rozmnożenie swej i Rzeczypospolitej sławy nie zaniechali jej w potrzebie teraźniejszej według tego, jako kto jest sposobion^*), służyć, nie wydalając w tym sławnych przodków swych, którzy niczym inszym, jedno uprzejmą swą ku służbie Rzeczypospolitej chęcią, a nie folgując dla niej ani wczasom ani swym własnym rzeczom, tak szeroko ją rozmnożyli i sławę po sobie wielką u wszech narodów zostawili.

Dan w Wilnie szóstego marca 1579 roku.

1) w 1578 r. 2) wyprawa wojenna, wojna. 3) żądają.

14. Urządzenie piechoty wybranieckiej.

(Pawiński, „Źródła dziejowe”, XI, str. 134 - 136)

Wszem wobec i każdemu z osobna starostom naszym i dzierżawcom wsi naszych królewskich...

Tak jakośmy już przed tym czyniąc dosyć konstytucji na sejmie warszawskim w roku 1578 uchwalonej, posłaliśmy byli urodzonego Antoniego Lubowickiego do województwa łęczyckiego, brzeskiego, inowłocławskiego i ziemi dobrzyńskiej na wybieranie (pieszych) według liczby pewnej łanów ze wsi wszelakich naszych królewskich, tak już teraz chcąc tych pieszych naszych użyć do tej zaczętej z Moskiewskim wojny, której według uchwały sejmu blisko przeszłego potężnie poprzeć za Bożą pomocą mamy, posyłamy tam także tegoż Antoniego Lubowickiego rotmistrza naszego dlatego, aby się pospieszał w obieraniu takowych pieszych, który to od nas ma w poruszeniu, zęby obierał ze dwudziestu łanów wedle tego, jako z nich czynsze dawne bywają... jednego pieszego niemajetniejszego^*) ale zdatniejszego, śmielszego i (z) strony wzrostu i lat do potrzeby wojennej miedzy poddanymi naszymi najpodobniejszego^*) , które tedy za rozkazaniem naszym ma koniecznie wyprawić, wywieść i postawić na dzień ostatni miesiąca maja do Milecic... w W. Ks. Litewskim ku popisu... Także rozkazujemy, aby Uprzejmości i Wierności wasze żadnemi robotami ani wyciąganiem czynszów i innych powinności, od których takowi obrani piesi wolnymi od nas są uczynieni, ani ich nie przymuszali, gdyż to wszystko drudzy ci, co na dziewiącinaście^*) łanach albo włokach są, zrobić, oddać i za tego pieszego, co z dwudziestego łanu jest obran^*), zastąpić powinni, używania też lasów, wód i inszych pożytków tym pieszym naszym, których podług zwyczaju z drugimi poddanymi naszymi zarówno używali, chcemy, aby Uprzejmości i Wierności wasze nie bronili.

Z Warszawy 16 lutego 1580.

15. Przybycie pod Psków.

Z diarjusza^*) wyprawy pod Psków ks. J. Piotrowskiego.

(Kojałowicz, Dniewnik posledniego pochoda Stefana Batorja 1867 str. 61)

24 augusti 1581. Przyciągnęliśmy milę pod Psków do rzek jakichśc^*), których się kilka schodzi i gdzieś u miasta w jedna Pskowę wpadają. Patrzemy^*) już na Psków. O Jezus! Toć wielkiego coś, by drugi Paryż... Skorośmy^*) z koni zsiedli, jeszcze namiotów nie postawiono dobrze, alić^*) P. Radomski bieży pędem do P. hetmana, dając znać, że P. wojewoda bracławski, co z Węgry tuż pod miastem leży, dał znać aby posiłek mu posłano, bo Moskwa z miasta nań wypadli i wspierają go barzo^*); beł^*) nieco tumultas (tumult) miedzy nami; Pan ode mszy się porwał, konia długo nie miał, jeszcze ufiec^*) z drogi nie nadszedł beł na stanowisko; posłał wskok naprzeciwko rotom; ze wszego skoku bieżeli tumultuarie (bezwładnie) P. Goszczyńskiego, ci najbliżsi beli^*); nuż się przez rzekę przeprawować^*); jedno, wzdam^*) chwałę Bogu, gęste są i niegłębokie brody; przybiegli tam, a nie trzeba beło^*) i koni mordować. Uczynił beł strategemma (sztuczne wojenną) P. wojewoda bracławski: z chróstu^*), który jest jakoby w trzech wierstach^*) od miasta, ukazał się z ludźmi, część z ich zostawiwszy w chróście^*) , aby jedno Moskwę z miasta wywabieł^*) i potym^*) ich na sobie ku drugim, co w chróście^*) stali, naprowadził, a tak żeby ich co beł^*) urwać mógł. Jakoż dowiodłby^*) twego beł^*), jedno Węgrowie przeszkodzili, wypadło cos z miasta Tatarów; P. wojewoda jakoby ku chróstu, a Węgrowie nie mogąc się odzierzeć, wymknęli się przede zwały, skoczeli^*) do nich, zatym^*) z murów gęsto z dział bić poczęto i Tatarowie pod strzelbą stanęli ani dalej chcieli...

16. Pośrednictwo Stolicy Apostolskiej i jej plan ligi przeciw Turcji.

(Z listu kard. Como do nuncjusza Caligariego 4. III. 1581 r)

(Boratyński, „J.A.Caligari epistolae et acta Krak.” 1915, str. 574 - 575; tłumaczenie)

Iwan Groźny, przerażony klęskami, wysłał z początkiem roku 1781 do papieża Grzegorza XIII gońca z prośbą o zapośredniczenie pokoju między Moskwą a Polską. Papież przyjął chętnie propozycje cara, spodziewając się, że uda mu się pozyskać Moskwę dla katolicyzmu.

Jego świątobliwość Ojciec św. postanowił wysłać kogoś (do Moskwy) z tym posłem, jednak nie nuncjusza, lecz pewną osobę, a będzie nią jak sądzę jakiś jezuita, zapewne O. Possewin, przedewszystkiem^*)w celu uczynienia próby wydobycia owego księcia (Iwana Groźnego)i owych ludów z błędu schizmy, w której się znajdują, i powrócenia ich do jedności Kościoła św. Lecz ponieważ nie widzi, że do wysunięcia kwestji^*) religji^*) nie można inaczej dojść, jak... przez zajęcie się sprawa pokoju, zgadza się Jego Świątobliwość na żądanie Moskwy. Dlatego tej samej osobie, która wyśle, powierzy także zlecenia zajęcia się jeszcze tem, przez ofiarowanie pośrednictwa i swego autorytetu wobec Najjaśniejszego króla polskiego, w każdym wypadku, o ile tylko zdecyduje się (Iwan) na porzucenie swego obrządku schizmatyckiego i połączenie się z resztą Kościoła katolickiego, od którego później łatwo będzie mógł uzyskać to, co proponuje: mianowicie zwrócenie razem oręża przeciwko Turkom. Lecz gdyby nie chciał słyszeć o sprawie religji^*), to Jego Świątobliwość nie zajmie się kwestją^*) pacyfikacji...

17. Zawarcie pokoju w Jamie Zapolskim.

(Heidenstein, „Pamiętniki wojny moskiewskiej”, w tłumaczeniu Czubka str.235 - 238)

Prowadzono tymczasem dalej targi o pokój... Najdłużej targowano się o Inflanty, gdy z Moskwie z taką przykrością przychodziło ustępowanie z Inflant, jakby to była własna ich ojczyzna; wszak to był kraj, który dopiero za cenę 24 - letniej wojny i obficie przelanej krwi nabyli, kraj, w którym niemało się ich porodziło, a bardzo wielu nawet na stałe osiadło. W końcu gdy już niemal wszystkich miast i zamków odstąpili, upierali się zawzięcie przy Dorpacie i Nowogródku inflanckim, gdyż w Dorpacie ich religja^*) się już przyjęła i władyka został ustanowiony. Nowogródek zaś był przeznaczony na wyposażenie klasztoru Marki Boskiej Pieczarskiej. Widząc jednak jak wbrew wszelkim ich oczekiwaniom pod Pskowem nie po ich myśli się dzieje, ze pominąwszy inne nadzwyczajne trudności, nawet mrozy naszych od oblężenia odstraszyć nie mogą, ze zima na schyłku i ma się już ku wiośnie, przystali wreszcie na wszystko. Osobliwie też Possewin, mieszkający nawet z Moskwą, żeby sobie ich zaufanie zaskarbić, całą duszą obydwie strony namawiał do pokoju, gdyż mu bardzo chodziło o to, żeby cały jego trud, w pobożnym celu podjęty, nie był daremny. Moskwa ustąpiła całych Inflant, które wielki kniaź miał w swem^*) władaniu, wymawiając tylko sobie swobodne wywiezienie naczyń kościelnych z Dorpatu i Nowogródka i należne poszanowaniem dla władyki i popów. Imieniem królewskim zwrócono im znowuż Wielkie Łuki, Zawołocie, Newel i inne zamki, w ostatnich latach zdobyte, z wyjątkiem Wieliża i całej ziemi połockiej. O Narwę i inne zamki, przez Szweda zdobyte, prowadzono długie spory... Wreszcie po długich targach stanęło na tem, że nasi posłowie zawarowali uroczyście prawa królewskie do Narwy i innych zamków zajętych przez Szweda; tylko Weissenstein, poprzednio już w warunkach podawany, przyznali moskiewscy posłowie królowi wyraźnie.

Z kolei nastąpiły układy o jeńców wojennych; a ich u nas było przednich jeńców moskiewskich niemało, Moskwa zaś z naszych nikogo niemal znaczniejszego nie miała, przeto żądano imieniem królewskim za jeńców Zawołocia, Newla i Siebieża, a w końcu spuszczono na sam Siebież. Moskiewski jednak więcej ważył sobie posadę¹⁾ niż ludzi i dlatego odłożono tę sprawę na później, do czasu, kiedy obustronnie miano wyprawić posłów do zaprzysiężenia przymierza. Co do armat i sprzętu wojennego, znajdującego się w zamkach, to zgodzono się obustronnie, że to, co było w zamku w chwili zdobycia, ma tamże pozostać, a co kto później przywiózł, wolno mu tez i wywieść. Na tych tedy warunkach doszedł pokój dziesięcioletni.

1) mieścinę.

V. Sprawy wewnętrzno - polityczne.

18. Dążenie do ulepszenie sposobu elekcji.

Z instrukcji królewskiej na sejmiki powiatowe 1582 r.

(Pawiński, „Źródła dziejowe” XI, str. 224 i nast.)

Bywały od Waszych Mościów częste usiłowania i prośby na sejmach przeszłych do JKMci, aby jako wojną i armis (bronią) Rzeczpospolitą pomnaża i czyni ja od postronnych nieprzyjaciół bezpieczną, tak, żeby rząd w niej domowy i co do postanowienia go należy, wziął przedsię^*) i obmyśliwał^*) o niem, gdyż do zachowania w całości Rzeczypospolitej i utwierdzenia jej należy na niem wiele. Dlaczego JKMość, aby non deesset ((nie uchybił) w niwczem^*) żądościam²⁾ i prośbam^*) Waszych Mościów i dobremy^*) Rzeczypospolitej, skoro tej wojny moskiewskiej dokonawszy i tę tam stronę, która prawie w paszczęce była u nieprzyjaciela, oswobodziwszy... do tego co jest zadość Waszych Mościów, do opatrzenia rządu domowego z Waszmościami na sejmie tem przystąpić chcę A mianowicie do dwóch rzeczy... to jest sposobu interregni (bezkrólewia) i obierania pana, a kompozycjej^*) między stany duchownym i świeckim²⁾.

Co siwe pierwszego dotycze^*), widzi to i sam JKMość, że należy na tem każdej rzeczypospolitej i Waszym Mościom także, aby jako insze rzeczy, tak ta, która jest ze wszech prawe nawiętsza^*), w dobrym porządku była zawsze odprawowania^*). Co sami Waszmościowie, którzyście już takiej sprawy skosztowali i fecistis earum rerum periculum (doznaliście tych rzeczy niebezpieczeństwa) możecie tem lepiej widzieć i baczyć. Raczył ci Pan Bóg sam z laski swej w przeszłe te interregna podźwignąć zaszłe rzeczy Waszych Mościów, że uszły upadku; ale strzeżcie się Waszmoście, abyście na tak niebezpieczny hak drugi raz nie przychodzili, a Pana Boga nie kusili, i konsyderujcie³⁾ i uważajcie, czego Waszym Mościom in futurum (na przyszłość) potrzeba. A przystępować trzeba WMościom do tej sprawy sercy^*) i animusmi⁴⁾ dobremi^*), szczyremi^*) i i uprzejmemi^*), w miłości i zgodzie zobopólnej^*), inacz^*) inszego^*) nie patrząc, jeno na dobro ojczyzny swej, na jej salutem (zdrowie), aby kiedy potem z tej miary nie przyszła z WMściami wszystkiemi albo potomstwem WMściów do jakiego, czego racz Panie Boże uchować, upadku. Ma w tej mierze daleko być od wszech WMościów oglądanie się na swe jakie własne rzeczy i chęć albo intencja dogadzania im, ale jednostajnie wszyscy, żebyście ten cel mieli postanowiony, który się wyżej wspomniał, dobre i całość ojczyzny... To też zachowując, żeby nie jedna drugiej ziemia osobno na swych sejmikach preskrybowała⁵⁾, coby^*) w tej mierze miało być uczuniono^*) i postanowiono, ale żeby wszystkie ziemie zniosły się o tem społem z sobą na sejmie, nie mając w tem nic zamierzonego, ale zupełną mocą stanowiąc to, co było ku dobremu Rzeczypospolitej. JKMość do wszystkiego, co się będzie z lepszem widziało WMościom, chętnym i gotowym najdziecie, gdyżby uprzejmie rad to widział i życzy, aby tę Rzeczpospolitą, która regendam suscepit (podjął się rządzić). Zostawił i na potym^*) dobrze ze wszech stron postanowioną i ugruntowaną. A iż mało na tem. Żeby zamek albo dom jaki był ugruntowany i obwarowany dobrze, gdzieby zgody w nim nie było, musiałoby tam pewnie iść wszystko opak, tak i rzeczypospolitej pogotowiu, jeśli nie będzie zgody, nic trwałego, nic pewnego być też nie może... A tak JKMość z uprzejmego afektu⁶⁾ życzy jej, aby między stany w niej będącemi, ludźmi nakoniec^*) wszystkiemi była stabilis i firma concordia (trwała i silna zgoda).

1) pragnieniom. 2) kompozycja między stanami duchownym i świeckim miała na celu wyrównanie zatargów między temi stanami na tle dziesięcin, sądownictwa, podatków itp. 3) rozmyślajcie. 4) umysłami. 5) przepisywała, rozkazywała. 6) miłości.

19. Sprawa Zborowskich.

(Czuczyński, „Diarjusze^*) sejmowe 1585 r.” str. 153 - 154, 273 - 277)

a. Jana Zamojskiego obrona na sejmie warszawskim.

Co się dotycze^*) sprawy około Samuela Zborowskiego, N. M. Królu, jako skoro WKMość fortunnie raczył wjechać na tę stolicę państwa tego, pokazowałem^*) to wszystkim sposobem domowi temu, żem mu chciał być przyjacielem, i każdemu z nich chciałem służyć tak, jako w rzeczy mej własnej... a mianowicie Samuelowi nieboszczykowi tak/a chęć swoją pokazowałem^*) zawsze, jakąm^*) mógł największą, pomagając mu do tego, aby to z siebie złożył¹⁾. Tak u Ciebie Pana swego częstymi prośbami, jako też i do tej strony skrzywdzonej wstawowałem^*) się, abym ją mógł ubłagać i uskromić^*), a mianowicie do Ich Mość Panami z Tęczyna jakom o tym często mawiał, jakom się u nich tegom^*) starał, aby tamtę^*) stronę JMć Panią Wapowską²⁾ ukrzywdzoną do tego, jakoby się dała ubłagać łatwiej.... Naostatek^*) i samego często upominałem, aby się o to tak pilnie starał, jakoby stronę uskromić mogli.. A w takowem^*) staraniu odniosłem i to i owo i łaskawe obietnice o przyczynę do strony pojednania, a czasem i przykrości niejakie.. od samego też ma one w tej sprawie upominanie... wdziawszy jakąś nieczułość, począłem być w tej sprawie słabszym... Przecie jednak tą jego niedbałością na upominanie moje nie takem^*) się obrażał, abym my w tym do końca pomagać nie miał; bo choć się czasami pod bokiem WKMci przesuszał³⁾... przeciem^*) na to przez szpary patrzał, póki to nie obrażało sumienia mego. A co jeszcze więtsza^*), życzyłem mu tego, aby był w Moskwie co takowego uczynił, czymby^*) i Rzpltą^*) i WKMć uskromil... Potym*) zaś, kiedy WKMć na mnie, sługę swego, włożyć raczył starostwo krakowskie⁴⁾, za moje one chęci i życzliwość pojechał z Moskwy, jechał do Krakowa lekce^*) mnie sobie uważywszy^*), mnie i urzędowi memu na despekt, ku obrażeniu sumienia mojego w Krakowie mieszał długo dosyć; i chocia^*) to sumienie moje i urząd mój obrażało, jednak cierpiałem skromnie i nie byłem w tym tak płochym, abym się miał na co skwapiać^*). I nie używszy do tego kogo mądrego, był potem na sejmie WKMci pod bokiem ,kiedy WKMć przyjechał od Pskowa do Warszawy na sejm (1582). Tamem^*) go prosił usilnie i przyjacielskom^*) napominał, aby mi nie czynił tego despektu... żeby w starostwie mojem^*) i jurysdykcji⁵⁾ mojej nie mieszkał... Raczyłeś potym^*) WKMć jechać po sejmie do Krakowa; ja też na tamten urząd wjechałem był, a on na moje upominanie przyjacielskie nic nie dbając, prośby moje lekce^*) poważywszy, jechał do Krakowa, tam mieszkał, póki chciał, w Krakowie.

Przyjechałem potym^*) do Lwowa, alić^*) on we Lwowie i zastałem go tam, czymem^*) się obraził... Dalejci^*) się stało, kiedym wedle powinności mojej jechał do Krakowa z Rusi dla sądzenie roków, miał szpiegi nademną^*), wieszał się nademną^*) ustawicznie: ja w Sandomierzu, a on w Zawichoście, ja do Opatowa, a on nademna^*) niedaleko; ja dalej do Krakowa w drogę, a on tuż nedemną^*) ustawicznie albo o mile albo i pół mile odemnie^*) nocleg miał; na ostatek ja do Proszowic, a on nademna^*) do Piekar, imienia⁶⁾ P. Włodkowej. Cóżem ja miał czynić Najj. Miłościwy Królu, iż nie tylko onego^*) mi nie ziścił, co mi brat jego zań przyobiecał, ale i owszem ku zelżywości^*) mojej nastąpił mi na przysięgę moję^*), na wiarę urzędu mojego? Pojmał urząd mój banita, zbiega a takiego, który uczynkiem onym^*) nietylko^*) na banicje był zasłużył, ale i gardło albo infamją^*); dałem go do więzienia szlacheckiego. Zjechała się niemała kupa ludzi; prawda, prosili mnie o to i dałbym się był użyć, zatrzymałbym się z ta egzekucją, ale iż powinni jego - miasto ubłagania, żebym to puścił mimo się, przeciw prawu pospolitemu, przeciw dekretowi wszystkiej Rzpltej, ku zelżywości mojej, ku obrażaniu sumienia mego, iż tak często mieszkał w jurysdykcji mojej, będąc odemnie^*) często przestrzegan^*) przez zacne ludzie - przez bracie jego, to fukali, to łajali to dziwnymi rzeczami i szkodliwymi wszystkiej Rzpltej grozili, nullus fuit, qui precaretur (nikogo nie było ktoby^*) prosił), uczyniłem, cos tez WKMć, Pan mój Mciwy, nie raz, ale kilkakroć, kiedym posłał do Ciebie, pana mego, po informacją^*) , cobym^*) miał czynić, rozkazać raczył; co z żalem mowięć^*), uczyniłem egzekucją pewną, prawna nad nim... Żem go do sejmu nie chował, jako powiadam, były pericula (niebezpieczeństwa) niemałe Rzpltej, dlaczego go nie chował, periculis tempora occurendum (niebezpieczeństwu wczas^*) należy zapobiec) i okaże się to pewne zawsze, iż to prawnie uczyniłem, non temere, non privato quodam rancore (nie lekkomyślnie, nie wskutek jakiejś prywatnej nienawiści), ale conscientia (za głosem sumienia), ale prawem pospolitym, zle za rozkazeniem Ciebie, pana mego, wzruszony^*) będąc...

1) tj. banicję, zabraniającą przebywania mu w kraju, na którą skazany był za zabójstwo Wapowskiego, kasztelana przemyskiego. 2) z wdową Wapowską z którą Tęczyńscy byli w pokrewieństwie. 3) przemykał. 4) jako starosta sprawował on sądy grodzkie i czuwał nad bezpieczeństwem w swojem starostwie. 5) w zakresie mojej władzy sądowniczej 6) majątku

b. Protestacja Kazimierskiego.

W ostatnim dniu sejmu (28 lutego 1582) poseł Kazimierski w imieniu opozycyjnej grupy posłów odczytał protestację przeciw ukrócaniu przez króla swobód szlacheckich z powodu skazania na infamie Krzysztofa Zborowskiego.

Z różnych województw różne muszą być postulata¹⁾, co się pospolicie dzieje za niezrozumieniem spólnem^*) w tak wielkich i szyrokich^*) państwach koronnych. Ale my jakie ze swego województwa mamy, takie czytamy, aby zaś nam za złe nie miano, żeśmy je opuścili albo zamilczeli... Wiemy jako dostojeństwo królewskie szanować, wiemy, jako senatorską zacność w powadze mieć; i jeśli się co rzecze non ad pacitum (niemiłego), tedy będzie z przykładu przodków naszych, którzy libere ad absque offensa(swobodnie i bez obrazy) panom swym mówić i zastawiać się nie wzdrygali się tam, gdzie było potrzeba mówić o wolność swą, bez naruszenia dostojeństwa królewskiego. Bo widzimy na oko, że za nieszczęściem jakimeś^*) naszem przyjdzie nam o tymże mówić a na inszą^*) się rzecz oględać^*), tylko na wolność pospolitą. Życzylibyśmy byli tego, aby się było dosyć stało pactis conventis, które są poprzysiężone; i pewniśmy^*) byli, że miały być we wszystkiem dotrzymane nam wolnym ludziom. Ale na czym im schodzi, każdy się palcem domacać może, taksa rzeczy jasne. Staraliśmy się po królewskim zejściu²⁾, aby gravamina i egzorbitancje³⁾ miały swą naprawę; siedziano na tym długo, prawo uczyniono⁴⁾.A cóż po tym? Przecie bodaj nie więtsze^*) teraz te rzeczy widzimy niż przedtym^*). A to pozwy są extra forum (poza sąd właściwy), a to pomieszanie spraw wielkie i niesłychane, z którymi idzie niebezpieczeństwo gardł^*) i poczciwości naszych... Prosiliśmy Króla IMci, aby takie nova et inusitata genera inqusitionum, executionum et citacionum (nowe i niezwyczajne sposoby śledztw, wykonania wyroku i pozywań) nie były wciągane przeciw prawu pospolitemu, jasnemu. Prosiliśmy o toż i Panów Rad Koronnych jako braci starszej, aby patrzyli nie tylko na praesentia (czasy teraźniejsze), ale i na futura (czasy przyszłe), a raczej stali przy prawie; a to nas zbywano aż do tej konkluzjej^*) sejmowej bonis verbis (dobremi słówkami), czyniąc nihilominus (mimo to) dosyć zawziętości prawu przeciwnej. My cośmy są tu od braci posłani, abyśmy nie zdali się na to pozwalać consensu nostro tacito, ex ea autoritate qua fungimur (milcząca naszą zgodą, mocą tej powagi, ktorą sprawujemy) protestujemy się jaśnie, że to do braci naszej odniesiemy pro fide nostra (stosownie do przysięgi naszej) exonerując⁵⁾ conscientiam nostram (sumienie nasze)...

Po tym przemówieniu... Król uniósł się i silnym głosem zawołał: „kto są ci, którzy to powiedzieli? Niech podadzą nazwiska!”.

Potym^*) JMć P. Kanclerz⁶⁾ wstał, wziąć chciał de more suo (swym zwyczajem) skrypt⁷⁾ z ręki P. Kazimierskiego; on go mocno trzymając nie chciał dać, aż go nadarto^*).

Potym^*) Kazimierski: „Czemu mnie szarpasz^*), Panie Kanclerzu?”.

Ow zaś: „Nie szarpam^*), ale daj ten skrypt, cos z niego czytał, bo to moja rzecz odbierać”.

Zatem Kasimirius heros (kazimierski bohater) zdarł on skrypt w kęsy, a murmur (pomruk) stał miedzy posły.

1)żądania. 2) Zygmunta Augusta. 3) użalanie się, wykroczenia. 4) artykuły henrycjańskie. 5) uwalniając. 6) Jan Zamojski. 7) skrypt protestu.

VI. Stosunki religijne i kulturalne.

20. Stan katolicyzmu na Litwie.

Z listu Piotra Skargi do prowincjała jezuitów Wawrzyńca Magiusa z dnia 17.VII.1573r.

(Sugański, „Listy P. Skargi,”. 1912 str. 55; w tłumaczeniu)

... Nie mogę powstrzymać się od łez, gdy rozważam, jakim nakładem głosu bożego jesteśmy codziennie wzmacniani, odkąd powołano nas na Litwę w celu utwierdzenia wiary katolickiej, która zdaniem wszystkich już tu upadła, gdy wreszcie coraz więcej dostrzegam, jakie oczekuje nas żniwo, jakie trudy, pełne bezwątpienia^*) urodzaju i błogosławieństwa pańskiego. Gdy widzę klęski tej prowincji, serce mi się kraje z żałości. Tyle tysięcy opuszczonego ludu katolickiego bez pasterzy, bez komunji^*), której maluczcy łakną, że niektórzy zmuszeni są robić 20 a nawet więcej mil, chcąc się wyspowiadać w Wilnie! Tak wielka niegodziwość tych, którzy opierają się kapłanom w niektórych parafiach, że wprost strasznie to opowiadać, takie mnóstwo herezyj^*), które ośmielają się wprowadzać ebionizm¹⁾! Tylu wątpiących, którzy natychmiast za przybyciem któregoś z naszych przeszli do Kościoła katolickiego! Cóż dalej? Nie szukajmy Indji^*) wschodnich i zachodnich, prawdziwymi Indjami^*) jest Litwa i Wschód! Dajcie nam wszelki ogień, dajcie, jakie tylko macie, żagwie, abyśmy płonąc wzniecili pożar i poszli na spotkanie całym rozpędem pod sztandarem świętego posłuszeństwa w celu zebrania krwi Chrystusa!...

1) Była to sekta w II i III w. po Chr., która odmawiała boskości Chrystusowi. W XVI wieku szerzył podobną naukę na Litwie Piotr z Goniądza.

21. Stanowisko duchowieństwa.

Postanowienia synodu piotrkowskiego 1577 r.

(Pawiński, „Źródła dziejowe”, IV, str. 191 - 196)

Synod piotrkowski pod koniec swych obrad wysłał do króla Jana Dymitra Solikowskiego i Hieronima Powodowskiego w celu poinformowania go o powziętych uchwałach i przedłożenia mu od duchowieństwa kilku dezyderatów. Oto najważniejsze z nich w streszczeniu:

1. Niechaj posłowie podziękują JKMości, że powagą swoją dopomógł do zebrania się synodu prowincjonalnego¹⁾, już od tak dawna nie odprawianego, zaszczycił; go swoim posłem²⁾, i że obiecał swa królewską pomoc do rozprowadzenia jego zbawczych postanowień...

2. W celu szybszego rozkrzewienia religji^*) katolickiej i poprawienia obyczajów kleru (o które to dwie sprawy JKMość przez swego posła ogromnie nalegał u św. synodu) nic więcej pożytecznego i zbawiennego nie mógł synod wymyśleć, jak ogłoszenie i przyjęcie kanonów świętego powszechnego synodu trydenckiego³⁾, co za wolą Bożą dokonano na tymże synodzie. Lecz ponieważ biskupi, pozbawienie swej jurysdykcji⁴⁾ i z senatorskiej powagi prawie zupełnie wyzuci, nie mogą nic przedsięwziąć nie tylko^*) przeciw stanowi świeckiemu lecz także przeciw duchownemu, jak tylko zanieść skargę o wykonanie tychże dekretów sądowych, tak jakby należało, niechaj proszą posłowie J. Król. Mość o przywrócenie, o ile to być może zawieszonej jurysdykcji...

3. Co się tyczy artykułów konfederacji religijnej⁵⁾ i kompozycji miedzy stanami⁶⁾ - to sprawa zmiany religji^*), rozluźnienia jej i wogóle^*) stanowienia czegokolwiek poza regułą Kościoła katolickiego nie może być brana w rachubę. Wiara katolicka jak jedna jest, tak też nie może być zmieniana w swej istocie żadną miarą.

4. Także w sprawie dziesięcin i tym podobnych dochodów kościelnych, które tylko wywodzą się z prawa bożego i które przez swoich fundatorów zostały nadane prawem wieczystem^*) na rzecz kultu bożego i służebników Kościoła, nie mogą osoby duchowne, jako tylko ich czasowi gospodarze a nie pełni panowie, żadnej kompozycji czynić.

5. Podobne w sprawie świątyń sprofanowanych, zajętych i gwałtem przez różnowierców złupionych, święty synod nie widzi żadnego powodu do układu, skoro te krzywdy dotyczą nie tylko osób duchownych, ale raczej godzą swym bluźnierstwem w sam boski majestat...

6. Niechaj posłowie proszą i napomną JKMość, żeby odzyskał prawa patronatu do beneficjów kościelnych w swych dobrach królewskich i poważnie podjął się przywrócenia świątyń sprofanowanych i dochodów do nich należących, aby wszyscy poznali, że nie tylko z imienia lecz istotnie jest królem prawdziwie katolickim i w sprawie Boga i jego katolickiej religji^*) nie mniej czynnym, jak w innych sprawach Rzeczypospolitej.

1) Z terytorium Polski i Litwy. 2) Był nim Szymon Szczawiński, kasztelan inowłodzki. 3) Duchowieństwo polskie nie chciało dotąd przyjąć uchwal soboru trydenckiego (1545 -1563), gdyż zabraniały one posiadać kilku naraz beneficjów. 4) Sądownictwo duchowne nad świeckimi zniesione zostało formalnie na sejmie piotrkowskim 1563 roku przez zabronienie starostom wykonywania wyroków tych sądów. 5) z 1573 r. 6) Kompozycja między stanem duchownym a świeckim miała na celu wyrównanie zatargów obu temi stronami na tle dziesięcin, sądownictwa, podatków itp.

22. Założenie Uniwersytetu w Wilnie.

Akt erekcyjny Stefana Batorego z 7.VII.1578r.

(Józef Bieliński, „Uniwersytet Wileński”, I, 1899 - 1900, str. 32 - 34; w tłumaczeniu)

Na wieczna rzeczy pamiątkę My Stefan z łaski bożej Król polski etc. oznajmujemy, że skoro nam przedłożono w imieniu Walerjana^*1) biskupa wileńskiego i Jerzego Radziwiłła, księcia na Ołyce, koadjutora^*) biskupstwa wileńskiego, iż wieleby^*) przybyło ozdoby i użyteczności Wielkiemu Księstwu Litewskiemu, jeśliby przywileje uniwersyteckie zostały udzielone przez Stolicę Apostolską i przez nas kollegjum^*) Towarzystwa Jezusowego w Wilnie²⁾, założonemu przez wspomnianego biskupa wileńskiego Walerjana^*), przedewszystkiem^*) aby w tym kollegjum^*) bakałarze i magistrzy³⁾ sztuk wyzwolonych⁴⁾ i filozofji^*) oraz licencjaci³⁾ i doktorzy w teologji^*) mogli być ustanawiani, izby w ten sposób nie tylko krajowcy z mniejszym kosztem odbywali pełny kurs studjów^*), lecz także aby tam przebywała młodzież z sąsiednich heretyckich i schizmatyckich prowincji, zazwyczaj nasiąknięta fałszywymi naukami, i jakby ono było punktem centralnych na Wschodzie, do któregoby^*) jakby na targowisko umiejętności i dla zaczerpnięcia wiary katolickiej przybywali chciwi wiedzy z otaczających okolic. My, którzyśmy to zbadali, jak wielkie wspomniany zakon przyniósł korzyści dla Rzeczypospolitej chrześcijańskiej przez wychowanie młodzieży w naukach i pobożności, a ponieważ niczego więcej nie życzymy sobie, jak żeby w czasie naszego królowania zakwitło to, co przyczynia się do wspierania Kościoła i do poprawy stanu Rzeczypospolitej, chętnie do tego daliśmy się nakłonić, abyśmy nadali wspomnianemu kollegjum^*), o ile to jest w naszej mocy, przywileje uniwersyteckie, jako w innych królestwach lub prowincjach chrześcijańskich niektórym kollegjom^*) tegoż Towarzystwa (Jezusowego) są udzielone, a mianowicie.. aby w kollegjum^*) wileńskim nie promowano ani w medycynie ani w prawie cywilnym, lecz w sztukach wyzwolonych i teologji^*). Ponadto dodajemy wspomnianemu kolegjum^*) wileńskiemu Towarzystwa Jezusowego wszystkie swobody ii prerogatywy, jakiemi^*) cieszą się inne uniwersytety i akademje^*), a specjalnie, któremi^*) obdarzony został w naszem^*) królestwie Uniwersytet krakowski przez naszych poprzedników, królów polskich. (tu następuje bliższe określenie tych swobód)

1) Protasewicza. 2) założone w 1570 roku. 3) dawniejsze stopnie naukowe w uniwersytetach. 4) wydział sztuk wyzwolonych odpowiadał dzisiejszemu wydziałowi filozoficznemu.

23. Batory wobec zaburzeń religijnych.

(„Pamiętnik sandomierski”. II, 1830, str. 204 - 2060

Stefan z łaski Bożej Król Polski, W. Książę Litewski itd.

Dali nam sprawę Imć panowie Rady naszej w. Ks. Litewskiego, przy nas w wojsku natenczas będący, religjej^*) ewangelickiej, ze w tych niedawnych czasiech^*1) niemały rozruch się stal w tem mieście naszem stołecznem Wilnie, od tych, którzy są katolickiej rzymskiej wiary, przeciw ludziom i ministrom ewangelickiego i saskiego²⁾ zboru. Naprzód, że u drukarza księgi ewangelickiej nauki z rozkazania księdza biskupa wileńskiego³⁾ pobrane, przed kościołem św. Jana⁴⁾ popalone są, ciała zmarłych ludzi ku pogrzebu do miejsc ich, gdzie się chowają, przez ulicę, zwłaszcza mimo kościół św. Jana nosić i śpiewać przy ciele zmarłego katolicy zakazują, lżąc, smromocąc^*) i wołając za nimi na ulicy, a toby^*) snadź z podusczenia^*) kaznodziejów katolickich czynić mieli. Zaczym i dwu ministrów żacy ze szkoły św. Jana i inszych gmin na ulicy z pogrzebu idących mało nie kamieniowali, a nadto pogróżki czynią, jakoby zbory spustoszyć i zburzyć gwałtem chcieli. Co wszystko od jednaj strony słysząc, musimy też i drugiej ucho zostawić i jeśliby tak było, tedybychmy^*) to z niełaską przyjmowali, dobrze to bacząc, iż w tych państwach i królestwach, gdzie gwałtem, ogniem i mieczem a nie nauką i dobrymi obyczajami wiarę gruntować chcą, wielkie rozlanie krwie^*) i zniszczenie zewnętrznej wojny dzieją się, czego my niejedno (uchowaj Boże) w pospolitym zapaleniu, ale też i między osobami privatim (prywatnie), nieradzibyśmy^*) widzieli i postrzegaciechmy^*) powinni, i jako o wszystko dobre i rozmnożenie Królestwa Polskiego i tego państwa W.Ks. Litewskiego od Pana Boga nam zwierzonego z największym usiłowaniem i wystawieniem zdrowia przeciw nieprzyjacielowi staramy się, takbyśmy^*) to owszem uprzejmie żądali, aby wszyscy obywatele wszelakiego stanu, jednego Pana Boga chwaląc, jednostajnej starożytnej wiary katolickiej byli. Lecz iż Pan Bóg to przepowiedział, że pogorszenia być muszą wieku ostatniego tego świata, przeto my nikogo do wiary gwałtem cisnąc nie chcemy, ale wedle poprzysiężenia naszego wszem stanom tak Korony Polskiej jako i W.Ks. Litewskiego, na koronacji naszej szczęśliwie uczynionego: Pacem inter dissidentes de religione tueri et manutenere, to jest pokój między różnymi w wierze chcąc zachować i onego^*) bronić i tę powinność przysięgi naszej chcąc zawsze przed oczyma mieć, a sumienie w wierze każdego spuszczając na sąd Pana Boga wszechmogącego, gdyż niejedno za takim obowiązkiem naszym zachowanie i obrony pokoju w religji^*), na osobę nasza królewska od wszystkich stanów obojga państwa włożonego, ale też za starodawnym zwyczajem tego państwa, różnych wierze ludzi w ich nabożeństwach cierpimy. Rozkazujemy tedy wam, abyście zarazem, skoro ten list nasz was dojdzie, jawnie w mieście na rynku i po ulicach w tem mieście naszym wileńskim obwołać dali, aby we wszystkiem^*) wedle sposobu i obyczaju, zdawna^*), aż do tych czasów panowania naszego zachowałego, spokojnie siwe zachowali i żadnych przyczyn do rozruchów nie dawali/. A jeśliby kto pokój pospolity wzruszając, upornie^*) a swawolnie rozruchy jakie wszczynał, tedy abyście takowego każdego, jurysdykcji⁵⁾ waszej podległego, z powinności urzędu waszego do nauki naszej na urzędzie zatrzymawszy, nam o tem znać dawali koniecznie, inaczej pod łaską nasza nie czyniąc.

Dan z obozu naszego pod Pskowem 30.IX.1581.

1) w sierpniu i wrześniu 1581 r. 2) saski tyle co luterski. Luteranizm bowiem powstał w Saksonii, gdzie działał jego twórca Marcin Luter. 3) Jerzego Radziwiłła. 4) Kościół św. Jana należał w tym czasie do Jezuitów. 5) sądownictwu.

24. Skrajne kierunki w reformacji polskiej

(Szymon Budny, „O urzędzie miecza używającem”. Łask, 1583)

Roku przeto... 1578. gdy tu w Litwie za pomocą Bożą a za czystemi i statecznemi namowami umyśliliśmy nas kilkanaście święte ponurzenie¹⁾ przyjąć... chcieliśmy tak między nami samymi szafarza tego sakramentu obrać i jemu tę sprawę zlecić, a zwłaszcza mając już miedzy sobą niektóre braty^*) ponurzone*). Lecz jeden z ministrów w Polszcze przed tem ponurzony... starał się o to, jakoby tu do onej sprawy

świętej kilku bratów^*)z Polski przybyć mogło, jakoż przybyli i przedsię^*) wdzięcznie od nas wszystkich przyjęci. Krotko mówiąc, oni bracia (a zwłaszcza dwa) mając od nas to zlecenie, pilno się o wszystkiem, to jest o nauce i o obyczajach przed usługowaniem^*) ponurzenia^*) świętego przypatywali^*). Dowiedzieli się tez tego, że z nas niektórzy mieli domki ślacheckie^*); pytali: jakobychmy^*) do tego sakramentu szli, mając takie domy? Powiedzieliśmy, że ... gotowiśmy i te domy i cobykolwiek^*) szkodziło, niejedno przedać^*), ale też i porzucić, skoroby^*) to nam słowem Bożym pokazano, że się takich domów trzymać nie godzi. Przestali na tem oni. Doszło święte ponurzenie^*).

Tegoż dnia ozwał się we zborze jeden ślachcic^*), a przy niem i innych kilka, że to nie jest przeciw nauce ewangelickiej urząd mieczowy²⁾ trzymać, także imienie³⁾ ślacheckie^*) trzymać, na wojnę jechać, praw używać etc. Sparli^*) się z niem bracia polscy, ale iż wieczór był, dali sobie pokój. Nazajutrz też nic o tem więcej nie mówiwszy, różno^*) się rozjechali. Wszakże ten kamyk u mnogich został w sercu, że nie wiedzieli, na którąby^*) się stronę chylić mieli, acz więcej za urzędem mnodzy trzymali.

1) chodziło to o przyjęcie zwyczajem anabaptystów powtórnego chrztu polegającego na całkowitym zanurzeniu w wodzie. 2) tj. urząd który używa przymusu i stosuje kary. 3) majątki, dobra.

VII. Charakterystyka króla Stefana.

(Reinhold Heidenstein, „Dzieje Polski” w tłumaczeniu M.Gliszczyńskiego II, str. 203 -205)

Natura obdarzyła Stefana najświetniejszymi przymiotami umysłu i ciała, jakby w jednaj jego osobie pokazać chciała całą doskonałość ludzką. Miał on w twarzy, w postawie i mowie dziwną powagę, a obok tego jakąś dziewiczą powściągliwość i lubość. Łagodny nadzwyczaj, obok wrodzonej powagi i majestatyczności, która go nigdy prawie nie odstępowała,. Często z bliskimi sobie poufale obcował i bojaźliwych ośmielał. Toteż nie wiadomo, czy się go więcej bano, czy go więcej kochano. Przepisy religji^*) katolickiej ściśle wypełniał, widać to z testamentu jego, w którym synowcowi swemu Zygmuntowi księciu siedmiogrodzkiemu wyraźnie zaleca, aby bronił religji^*) katolickiej i jezuitów przeciw arjanom^*) węgierskim, zastrzegając sobie jednak, żeby żadnych gwałtów ani prześladowań nie używał.

Roztropność jego była zadziwiająca, nabył jej czytaniem i rozważaniem historyków węgierskich, tureckich i włoskich. Lubił najbardziej Cezara i ciągle miał go pod ręką. Po łacinie mówił doskonale, a wszystkie jego słowa nosiły na sobie niezaprzeczone piętno mądrości, tak dalece, że za wyrocznie prawie uchodziły. Gdzie wiedział, że ma prawo i słuszność za sobą, nigdy nie ustąpił. Prawda u niego była najwyższą cnotą... Utrzymywali niektórzy, że kiedy jeszcze był księciem Siedmiogrodu, do gniewu i okrucieństwa był bardzo pochopny. Ale ja przekonany jestem, że nikt prędzej nad niego krzywd wyrządzonych nie przebaczał i nie zapominał, za to najmniejsza usługę dla siebie długo pamiętał i hojnie ja wynagradzał... Za złe mu poczytywali niektórzy, że Węgrom bardzo był życzliwy i że Węgrzy w obcym państwie chciwymi się pokazywali. Może być, ale tez zasługi jego dla Polski są nieocenione Sławę wojenna Polaków podźwignął, broń i sposób wojowanie zmienił lub polepszył... Inflanty i Połock odzyskał, granice Litwie rozszerzył przez zdobycie zamku i ziemi wieliskiej, cło portowe w Gdańsku, Elblągu i Rydze korzystnie urządził, i innymi dochodami skarb wzbogacił, bo był dobrym gospodarzem i dla siebie i dla Rzplitej. Słowem, sławą swoich świetnych czynów cala prawie kulę ziemską napełnił i gdyby go była tak prędko śmierć nie zaskoczyła, byłby daleko większych rzeczy dokonał, które już w myśli przygotowywał¹⁾.

1) Ma tu na myśli Heidenstein plan Batorego przyłączenie do Polski państwa moskiewskiego, pozostającego po śmierci Iwana Groźnego (zmarł 1584) pod niedołężnymi rządami jego syna Fiodora, a następnie podjęcie przy pieniężnej pomocy papieża i innych władców chrześcijańskich decydującej rozprawy z Turkami.

======================================================================================

---