Królowie z dynastii Jagiellonów
rozpoczęli swe panowanie niedługo po śmierci Kazimierza Wielkiego,
który zmarł nie pozostawiając męskiego potomka. Za ich rządów
miało miejsce wiele wydarzeń ważnych dla Polski.
Pierwszym
posunięciem dokonanym za pośrednictwem królowej Jadwigi, która
wyszła za mąż za księcia litewskiego Jagiełłę, była unia w
Krewie (1385 r.), zwana także unią personalną. Dzięki niej Polska
i Litwa połączyły swe siły tworząc jedno państwo – księstwo
polsko – litewskie. Przynosiło to ze sobą pewne korzyści dla
Polaków. Dzięki chrystianizacji Litwy, będącej ostatnim w Europie
krajem pogańskim, nasza ojczyzna miała możliwość założenia
nowych biskupstw, a ataki wrogów zostawały coraz częściej
odpierane przez silniejszą już i liczniejszą armię.
Jedną
z najsłynniejszych walk stoczonych przez księstwo polsko –
litewskie była bitwa pod Grunwaldem (15.07.1410r.).
W jej
wyniku przegrani przeciwnicy – Krzyżacy – utracili zajęte przez
siebie ziemie litewskie, zachowując jednak Malbork, a także ziemię
chełmińską oraz Pomorze Gdańskie, które w 1466r. zostały
zwrócone Polsce na mocy zawartego w Toruniu pokoju.
Na
początku XVI w. Polska otrzymała korzystną propozycję od mistrza
krzyżackiego, Albrechta Hohenzollerna, który przedstawił ją
Zygmuntowi I Staremu. Krzyżacy mieli rozwiązać swój zakon,
przekształcając go na świeckie państwo o nazwie Prus Książęcych.
W 1525r. odbyła się ceremonia, podczas której mistrz uroczyście
złożył hołd lenny (tzw. hołd pruski) polskiemu władcy.
Historia
ze złożeniem hołdu lenny Polsce powtórzyła się. Tym razem zakon
w Inflantach przeistoczył się w księstwo Kurlandii. Jednakże
przyczyniło się to do wojny ze Szwecją i Rosją.
W
dziedzinie gospodarki zaczęła dominować tzw. pańszczyzna, czyli
przymusowa praca chłopów na polu szlachcica. Z czasem roboty
wzrosły do kilku dni w tygodniu, a szlachcice otrzymali od króla
przywilej, który zabraniał chłopom swobodnego poruszania się poza
ich gospodarstwami, pod groźbą surowej kary. Później stopniowo
odbierano im prawa ziemskie.
Odzyskanie Pomorza
Gdańskiego stworzyło w XV w. możliwość eksportu zboża z portu w
Gdańsku, gdyż było ono jednym z podstawowych produktów
spożywczych dla licznej w tym okresie ludności europejskiej, a jego
producenci mogli się wzbogacić poprzez znaczne podnoszenie cen. Do
Gdańska zboże trafiało płynąc Wisłą, co okazało się
korzystne także i dla miast położonych u jej brzegu, ponieważ
kupcy zjeżdżali się do nich w poszukiwaniu zboża po jak
najniższej cenie.
Handel we wspólnym państwie Polaków
i Litwinów znacznie się ożywił. Z porośniętej gęstymi
puszczami Litwy sprowadzano różnego rodzaju produkty leśne, w
szczególności drewno, które na zachodzie Europy przeznaczano na
budowę statków. Wszystkie te przedsięwzięcia powiększyły
majątek państwa oraz umożliwiły wyposażenie wojsk i prowadzenie
bitew bez obawy o kłopoty finansowe.
Szlachta za
panowania Jagiellonów umocniła swą pozycję w kraju. Władcy
nadawali im coraz więcej przywilejów. W 1493r. utworzony został
sejm walny, składający się z senatu i izby poselskiej. W tej
ostatniej zasiadali właśnie reprezentanci szlachty, współdecydując
o losach państwa. Ustawa z 1505r. nihil novi (nic nowego) wyrażała
rolę, jaką pełnił w życiu państwa sejm. Zakładała ona, że
król nie mógł wprowadzać nowych ustaw, nie mając na to zgody
senatu i izby poselskiej.
Ustrój Polski Jagiellonów jest
nazywany przez historyków demokracją szlachecką, bowiem chłopi i
mieszczanie mieli znacznie mniejsze możliwości i przywileje niż
wysoko postawieni szlachcice. Posłowie zasiadający w izbie
poselskiej zaczęli, wzorując się na rzymskiej republice, nazywać
nasz kraj Rzeczpospolitą.
W roku 1569 Polska umocniła
swój związek z Wielkim Księstwem Litewskim uchwalając po naradach
sejmu walnego nową unię między krajami – unię lubelską
(realną). Od tej chwili łączył je nie tylko wspólny władca, ale
także: sejm, polityka zagraniczna, waluta. Państwo przyjęło nazwę
Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Ostatnim królem
pochodzącym z dynastii Jagiellonów był Zygmunt August. Zmarł on
nie pozostawiając po sobie następcy tronu. Postanowiono, że
Rzeczpospolitą nie będą już rządzić władcy z jednego rodu, ale
królowie otrzymają swój tytuł wybrani drogą głosowania, co
nazwano wolną elekcją. Zbierane zostawały sejmy elekcyjne, których
członkowie (posłowie i senatorowie) pod gołym niebem debatowali na
temat ukoronowania odpowiedniej osoby. Królowie elekcyjni panowali w
Polsce aż do końca XVIII w. Mieli oni jednak słabszą pozycję niż
przeważający w Europie władcy z tzw. monarchii dziedzicznych.
Szlachta coraz bardziej starała się ulepszyć swoją
pozycję w kraju. Udało jej się nawet wymusić na władcach
zobowiązanie, że nie będą podejmowali prób wprowadzenia
dziedziczności tronu oraz nie złamią żadnego przywileju
szlacheckiego. Zdołała także zapewnić sobie prawo wypowiedzenia
królowi posłuszeństwa, jeśli ten postąpiłby niezgodnie z tymi
warunkami.
Choć Polska połączyła się unią tylko z
jednym krajem – Litwą, to tereny ich wspólnego państwa
zamieszkiwała także ludność innego pochodzenia, jak m.in. Rusini,
Niemcy, Łotysze, Estończycy. Polacy stanowili jedynie 40%
ogromnego, bo rozciągającego się od Bałtyku aż po Morze Czarne
terytorium polsko – litewskiego. Spore zróżnicowanie było także
wśród religii – w księstwie osiedlili się m.in. chrześcijańscy
Ormianie, muzułmańscy Tatarzy oraz Żydzi. Ci ostatni nazywali
Polskę Polin, co po hebrajsku znaczy: tu zanocuj, tu odpocznij.
Obcokrajowcy obdarzani przez króla rozmaitymi przywilejami,
stworzyli nawet ogólnokrajowy samorząd, tzw. Sejm Czterech Ziem.
Większość Polaków i Litwinów przyjęło wiarę
rzymskokatolicką. Jednak protestantyzm i kalwinizm także znalazły
się wśród wyznań ludności zamieszkującej Polskę i Litwę.
Wkrótce swoich zwolenników znalazł luteranizm i grupa arian,
której członkowie (tzw. bracia polscy) byli przeciwni pańszczyźnie
chłopów, wszelkim wojnom oraz karom śmierci. Natomiast ludność
białoruska i ukraińska w większości wyznawała prawosławie.
Jednak w 1596r. biskupi prawosławni zawarli z Rzymem unię
kościelną, tworząc kościół unicki. Jego członkowie – unici
(grekokatolicy) zachowali niektóre zwyczaje, takie jak np.
małżeństwo księży, liturgię w języku starosłowiańskim.
W
przeciwieństwie do Rzeczypospolitej, w Europie Zachodniej toczonych
było wiele wojen religijnych. Wpływ na pokój w państwie miała
odpowiednia, tolerancyjna polityka sejmu i króla. Szlachty o innych
wyznaniach zgodnie ze sobą współpracowały. W roku 1573 uchwalono
akt konfederacji warszawskiej, który gwarantował pokój religijny
między różniącymi się w wierze.
XVI w. okazał się
dla Polski okresem rozwoju kultury odrodzenia. Zdobywanie wiedzy
stało się łatwiejsze, gdyż coraz częściej wznoszono
uniwersytety i uczelnie. W Polsce jednym z ważniejszych ośrodków
kulturalnych był królewski dwór w Krakowie, na którym gościło
wielu artystów (także z zagranicy). Zygmunt Stary, jego żona Bona
Sforza oraz syn Zygmunt August będący ostatnim królem z dynastii
Jagiellonów, sprowadzili do naszej ojczyzny włoskich architektów,
którzy wykonali wiele budowli w stylu renesansowym.
W tym
samym czasie swój rozkwit przeżywała polska literatura. Mikołaj
Rej jest uważany za człowieka, który dał początek jej rozwojowi.
Jest on autorem słynnych słów: „Niechaj to narodowie wżdy
postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”.
Następnym wybitnym literatem był Jan Kochanowski.
W XVI
i XVII w. czasy w Europie były niespokojne. Liczne wojny stały się
sposobem rozwiązywania problemów między państwami. Często walki
toczyły tzw. wojska najemne, a rycerze do nich należący pobierali
ze skarbu państwa pieniądze za udział w bitwach. Posługiwali się
dominującą wtedy bronią palną.
Za panowania Zygmunta
III Wazy miało miejsce mnóstwo walk między Polską i Litwą a
Rosją. W ich wyniku posiadające już tytuł mocarstwa państwo
polsko – litewskie przyłączyło do swego terytorium ważne miasto
– Smoleńsko wraz z otaczającymi je terenami.
Rzeczpospolita
mimo wygranych bitew z Rosją nie zdołała odeprzeć ataków Szwecji
i Turcji, co wyczerpało jej siły finansowe. Trudna sytuacja kraju
wyszła na jaw podczas wielkiego powstania Kozaków na Ukrainie
(1648r.). Zostało ono odparte przez Rosję, która najechała także
na ziemie polsko – litewskie, odbierając utracone wcześniej
tereny i dużą część Ukrainy z Kijowem.
Polska i Litwa
nie zaznały spokoju po kozackim powstaniu. Tym razem najechały na
nie wojska szwedzkie. Straty, jakie poniosły w wojnie ze Szwedami
były tak wielkie, że okres ten nazwano potopem szwedzkim.
Polskę
znów zaczęły nękać najazdy Rosjan, co zostało wykorzystane
ponownie przez Szwedów. Ich silna armia pod dowództwem króla
Karola Gustawa bez problemu pokonała Polaków. Szlachta polska
wysyłała do szwedzkiego króla listy z prośbą o ukoronowanie go
na króla Rzeczypospolitej, a także nietykalność majątków
szlacheckich i katolickiej wiary. Zaś Litwa szybko poddała się
nękającym ją Rosjanom i połączyła się unią ze Szwecją.
Karol
Gustaw nie dotrzymawszy obietnicy ukoronowania się na króla
polskiego zrujnował całkowicie kraj, nakładając wysokie podatki
na Polaków. Ważnym wydarzeniem była obrona klasztoru na Jasnej
Górze (1655r.). Szwedzi po czterdziestu dniach wycofali swe
wojska.
Latem 1656r. Polska zdołała odzyskać Warszawę
utraconą po szwedzkich najazdach. Wojna ze Szwecją zakończyła się
jednak dopiero w momencie podpisania pokoju w Oliwie (1660r.). Utrata
większej części Inflant została wtedy uznana przez
Rzeczpospolitą.
Na bardzo osłabioną już Polskę
napadli Turcy. Zdecydowano, że królem zostanie Jan Sobieski, który
miał już zasługi w walkach z Turcją. Rzeczypospolitej udało się
pokonać armię turecką, ale kłopoty finansowe uniemożliwiły
dalsze prowadzenie wojny.
Ostatnim zwycięstwem, jakie
odniosły wspólnie Polska i Litwa była bitwa wiedeńska. Kiedy
Turcy oblężyli Wiedeń, z pomocą Austrii ruszyła armia polska.
Jan III Sobieski zbudował sojusz państw chrześcijańskich. Licząca
ponad siedemdziesiąt tysięcy rycerzy armia złożona z Polaków,
Austriaków, Niemców odparła w końcu najazdy Turków.
Królowie
polscy: August II Mocny i August III pochodzili z rodu Wettinów
panującego w Saksonii. Dzięki temu, że wybrani zostali oni na
władców Rzeczypospolitej, połączono ją z Saksonią unią
personalną.
Problem polityczny naszej ojczyzny polegał
na przyjętym przez posłów zwyczaju zrywania sejmów. Każdy z nich
wypowiedziawszy łacińskie słowa: liberum veto (wolne nie pozwalam)
mógł przeciwstawić się uchwaleniu jakiejś ustawy. Szlachta
uważała liberum veto za najważniejszy element tzw. złotej
wolności, czyli należnych im przywilejów. Wyższe podatki, których
potrzebowano na wzmocnienie armii były konieczne, ale niemożliwe z
powodu ciągłych sprzeciwień posłów.
Rządzący
Polską Jagiellonowie oraz pierwsi królowie elekcyjni odnieśli
wiele zwycięstw, ale równie często ponosili klęski. Zdolni byli
podpisać pokój z najgorszymi wrogami. Mimo to rzadko się
poddawali, bo wiedzieli, że naród polski stać na wiele.