Czesław Tokarz
ARCHIWALIA OBRAZUJ
CE POMOC MATERIAA
OW
ZSRR
DLA LWP W LATACH 1943 1945
W kwietniu 1943 roku działający na terenie Związku Radzieckiego Związek
Patriotów Polskich wszczął, uwieńczone powodzeniem, starania o utworzenie polskich
sił zbrojnych na terytorium ZSRR. W trakcie pertraktacji pomiędzy przedstawicielami
ZPP a władzami wojskowymi Armii Czerwonej uzyskano zobowiązania od władz
radzieckich udzielenia polskim jednostkom wojskowym wszechstronnej pomocy
zarówno pod względem kadrowym, jak i materiałowym. W ten sposób począwszy od
połowy maja 1943 roku w Sielcach nad Oką w pobliżu Riazania rozpoczęto
formowanie pierwszej polskiej dywizji piechoty.
*
**
W Centralnym Archiwum Wojskowym nie zachowały się materiały
zawierające sumaryczne, pełne i ścisłe dane o pomocy Związku Radzieckiego
świadczonej na rzecz ludowego Wojska Polskiego. Przechowywane z
ródła archiwalne
z lat 1943 1945 pozwalają tylko na przeprowadzenie częściowej analizy
statystycznej dotyczącej radzieckiej pomocy dla oddziałów Wojska Polskiego zarówno
w okresie ich formowania, jak i w czasie działań bojowych. Badania nad tym
zagadnieniem opierać się muszą wyłącznie na danych mówiących o wielkości
otrzymywanych sukcesywnie dostawach podstawowych rodzajów uzbrojenia,
amunicji i wyposażenia. Poważną przeszkodą w ustalaniu wielkości materiałowej
pomocy udzielonej LWP przez władze radzieckie jest brak zestawień zbiorczych
obrazujących zużycie sprzętu i materiałów wojennych przez jednostki ludowego
Wojska Polskiego w czasie organizacji, szkolenia i działań bojowych. Mimo
ograniczonego charakteru zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym
materiały z
ródłowe ilustrują stosunkowo pełne zaopatrzenie organizowanych i szybko
wzrastających liczebnie oddziałów LWP.
Akta obrazujące wszechstronną pomoc ZSRR dla ludowego Wojska Polskiego
występują niemal we wszystkich zespołach, a zwłaszcza w dokumentacji instytucji
centralnych i dowództw związków operacyjnych1. Jednak do początkowego okresu
organizacji LWP w CAW nie zachowały się pełne informacje o ilości przekazanego
sprzętu dla nowoformujących się jednostek. Dotyczy to zwłaszcza 1 dywizji piechoty
oraz 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Dlatego też ważnym z tego okresu
jest meldunek dowódcy 1 DP, gen. Z. Berlinga z dnia 5 września 1943 roku o
podporządkowaniu się dywizji dowódcy Frontu Zachodniego, gen. W.
Sokołowskiemu2. Z meldunku tego wynika, że dywizja o stanie 11.444 ludzi,
podążając na front posiada pełne etatowe uzbrojenie oraz jest wystarczająco
zaopatrzona w żywność, furaż, medykamenty i materiały pędne.
Z chwilą przystąpienia do formowania 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w
ZSRR w ciągu sierpnia i września 1943 roku do Sielc nadeszły dalsze transporty
sprzętu radzieckiego, który przekazywano na podstawie zapotrzebowań kierowanych
przez polskie dowództwo do wojskowych władz radzieckich.
Z okresu tego zachowało się kilka z
ródeł w sprawach zaopatrzenia jednostek
polskich w broń, amunicję, materiały pędne, sprzęt kwatermistrzowski, środki
oporządzenia i umundurowanie. Są to przede wszystkim rozkazy, zapotrzebowania
1
Na uwagę zasługują przede wszystkim zespoły akt: Sztab Główny, 1 KPSZ, 1 AWP, Departament
Uzbrojenia WP, Dowództwo Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych, Główne Kwatermistrzostwo. Por. też: T.
G ę s e k i Z. H o f f m a n, Pomoc ZSRR dla narodu po1kiego w jego walce z Niemcami hitlerowskimi [w:] 20
lat ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, s. 449 i dalsze.
2
CAW, III-7-10, k. 168.
materiałowe, meldunki, sprawozdania dekadowe i miesięczne o stanie wyposażenia
jednostek oraz zestawienia statystyczne posiadanego sprzętu3.
Formowanie 1 Armii Polskiej w ZSRR, które rozpoczęto w marcu 1944 roku
oparte było także na wszechstronnej pomocy Związku Radzieckiego. Decyzję o
formowaniu dalszych jednostek zawierał rozkaz Charkowskiego Okręgu Wojennego
nr 00229 z dnia 24 marca 1944 roku4, który nakazywał całkowite zabezpieczenie i
wyposażenie ich w uzbrojenie i wszelki potrzebny sprzęt z magazynów Armii
Czerwonej. Zagadnienie to zostało rozszerzone zarządzeniem Głównego Zarządu
Organizacyjnego Sztabu Generalnego Armii Czerwonej z dnia 11 maja 1944 roku5,
zobowiązującym okręgi wojenne, na terenie których odbywało się formowanie
polskich jednostek, do wszechstronnego ich zaopatrywania. Jak wykazują zachowane
z
ródła postanowienie to było w pełni realizowane. W centralnym Archiwum
Wojskowym nie zachowały się jednak zestawienia zbiorcze obrazujące stan ilościowy
sprzętu dostarczonego w tym okresie przez stronę Armii Czerwonej. Z pojedynczych,
ale ciekawszych materiałów dotyczących tego zagadnienia, które posiada CAW
wymienić można: zawiadomienie Głównego Zarządu Sanitarnego ACz. z maja 1944
roku w sprawie przekazania do Sum medykamentów dla jednostek Armii Polskiej w
ZSRR,6 zawiadomienie szefa Sztabu Tyłów Armii Czerwonej z maja 1944 roku o
skierowaniu do AP w ZSRR samochodów i części zamiennych oraz planowaniu
dalszego uzupełnienia materiałowego dla jednostek formowanych w rejonie Sum i
Kiwerc7, postanowienie Rady Wojennej 1 Frontu Białoruskiego z czerwca 1944 roku o
przekazaniu dla potrzeb jednostek polskich produktów żywnościowych i paliwa8.
Podobnego typu materiały zachowały się także w innych zespołach akt
przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. I tak np.: w zespole akt
Sztabu Głównego WP znajdują się wykazy uzbrojenia, sprzętu i kompletów
3
Najwięcej tego rodzaju materiału zachowało się w zespole 1 KPSZ (III-3).
4
CAW, III-139-1, k. 99.
5
CAW, III-368-7, k. 1.
6
Zawiadomienie zawiera wykaz 449 pozycji medykamentów i instrumentów lekarskich. CAW, III-4-
882, k. 5 i dalsze.
7
Do dyspozycji 1 AWP skierowano m.in. 335 samochodów oraz 4 wagony części zamiennych i opon.
CAW, III-4-793, k. 13 16.
8
Informuje ono, że przekazano m.in. 250 t. mąki, 500 t. sucharów, 450 t. żyta i pszenicy oraz
dodatkowo 1.018 t. benzyny CAW, III-4-794, k 8.
szpitalnych przekazanych przez władze radzieckie jednostkom polskim, a także
zestawienia stanu ilościowego pojazdów mechanicznych i uzbrojenia,
zapotrzebowania skierowane do władz radzieckich oraz korespondencja NDWP w
sprawie sprzętu dla nowoformowanych jednostek, Dowództwa Frontu i jednostek
podleglych9. Do ciekawszych z
ródeł znajdujących się w tym zespole należy plan
zamierzeń organizacyjnych LWP na rok 1945, który wobec braku zbiorczych
materiałów dotyczących pomocy radzieckiej pozwala na przybliżone określenie
zamierzeń w tym kierunku10. Z podsumowania dokonanego przez II Wiceministerstwo
Obrony Narodowej w grudniu 1945 roku wynika, że LWP otrzymało od Związku
Radzieckiego m.in.: 289.100 karabinów i karabinków, 104.018 automatów PPSz i
PPS, 18.652 rkm, 3.644 ckmów, 4.522 moz
dzierzy i 3.404 różnych kalibrów, 2.680
radiostacji, 13.000 aparatów telefonicznych, 20.000 km kabla telefonicznego, 1.019
samolotów bojowych, 110 samolotów dla lotnictwa cywilnego  LOT , 738 czołgów
oraz 70 transporterów opancerzonych i 81 samochodów pancernych (Prot. 8/52, t.
2866, k. 211).
O pomocy ZSRR dla formujących się oddziałów polskich informują również
akta Departamentu Uzbrojenia WP11. Na uwagę badacza zasługują przede wszystkim
zapotrzebowania na uzbrojenie dla nowoformowanych jednostek LWP, plany dostaw
sprzętu i uzbrojenia z Głównego Zarządu Artylerii ACz., meldunki i sprawozdania o
stanie uzbrojenia i amunicji oraz jej zużyciu.
W innym zespole akt Oddziału Chemicznego WP12 znajdują się plany
zaopatrzenia jednostek LWP w sprzęt chemiczny, sprawozdania o ilości i ruchu
sprzętu chemicznego przekazanego ze składów Armii Czerwonej. Podobnego typu
materiały zachowały się w Dowództwie Wojsk Inżynieryjno-Saperskich WP13. Są to
plany uzupełnienia jednostek LWP w sprzęt saperski, zapotrzebowania na sprzęt i
sprawozdania z zaopatrzenia jednostek w sprzęt inż.-sap. W Dowództwie Wojsk
9
Najwięcej tego rodzaju informacji znajduje się w teczkach III-1-20, III-1-53, III-1-146, III-1-158,
III-1-347, III-1-411.
10
CAW, III-1-217.
11
CAW, III-447.
12
CAW, III-327.
13
CAW, III-299.
Pancernych i Zmotoryzowanych14 do ciekawszych z
ródeł zaliczyć należy:
zapotrzebowania na czołgi, samochody pancerne i inny sprzęt pomocniczy dla
formującego się Korpusu Pancernego oraz na artylerię rakietową (III-232-47),
zawiadomienia o skierowaniu sprzętu do Korpusu Pancernego (III-232-39) oraz
sprawozdania o stanie ilościowym sprzętu pancernego (III-232-50). Stosunkowo dużo
materiału dotyczącego tego zagadnienia znajdzie badacz w zespole Głównego
Kwatermistrzostwa WP15. Tam właśnie zachowały się zapotrzebowania na sprzęt
taborowy, samochody i umundurowanie. O ilości napływającego sprzętu radzieckiego
do magazynów LWP świadczą sprawozdania o zabezpieczeniu materiałowym
jednostek 1 Armii Polskiej w ZSRR z czerwca 1944 roku16 oraz wykazy przekazanych
materiałów jednostkom LWP.
Po wyzwoleniu wschodnich terenów Polski w oparciu o pomoc radziecką
przystąpiono do uruchomienia przemysłu. Do ciekawszych materiałów
przechowywanych w CAW, a dotyczących tego problemu należy korespondencja
Naczelnego Dowództwa WP z radzieckimi władzami wojskowymi. W korespondencji
z dnia 19 grudnia 1944 roku17 naczelny dowódca WP zwraca się do zastępcy ministra
Obrony ZSRR z prośbą o przydział części zapasowych i surowca dla zakładów
włókienniczych w Białymstoku, celem rozpoczęcia produkcji umundurowania.
Należy też wspomnieć o zaopatrzeniu finansowym jednostek 1 armii WP,
które do września 1944 roku oparte było na środkach płatniczych przekazanych przez
władze radzieckie. I tak np. sprawozdanie finansowe 1 DP z dnia 10 stycznia 1944
roku podaje, że w grudniu 1943 roku dywizja otrzymała łącznie 10.512.317 rubli18.
Natomiast z wykazu opracowanego przez oddział finansowy 1 AWP z dnia 25
paz
dziernika 1944 roku wynika, że w okresie od stycznia do paz
dziernika 1944 roku
otrzymano od dowództwa 1 Frontu Białoruskiego 66.831.635 rubli19.
Z omawianym zagadnieniem łączy się też radziecka pomoc w uzbrojeniu i
zaopatrzeniu dla polskiej partyzantki, oddziały której uzupełniły póz
niej jednostki
14
CAW, III-232.
15
CAW, III-446.
16
CAW, III-446-52, k. 1 9.
17
CAW, III-466-53, k. 39.
18
CAW, III-7-675, k. 1.
19
CAW, III-4-930, k. 5.
LWP. Trudności w zaspokojeniu potrzeb materiałowych wpływały hamująco na
dalszy rozwój i aktywność ruchu zbrojnego. Poprawa nastąpiła z chwilą utworzenia w
maju 1944 roku Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP), wyposażanego przez
Związek Radziecki w broń, sprzęt, amunicję i transport lotniczy. Zadaniem PSzP
przekształconego w sierpniu 1944 roku w Bazę Materiałowo-Technicznego
Zaopatrzenia przy Naczelnym Dowództwie WP, było niesienie pomocy działającej w
kraju Armii Ludowej i dalszy rozwój ruchu partyzanckiego na okupowanych terenach
Polski oraz szkolenie dla jego potrzeb specjalistów20. W Centralnym Archiwum
Wojskowym zachował się oryginał sprawozdania Polskiego Sztabu Partyzantów za
okres maj wrzesień 1944 roku, które zawiera m.in. szczegółowe informacje
statystyczne o ilości otrzymanego od władz radzieckich uzbrojenia i wyposażenia,
przekazanego do dyspozycji oddziałom walczącym z okupantem na terenie kraju21.
Mimo braku pełnych akt dotyczących poruszanego zagadnienia zwłaszcza z
początkowego okresu formowania WP, zachowane w CAW fragmentaryczne
materiały wykazują dobitnie, że pomoc Związku Radzieckiego dla formowanych
polskich jednostek była ogromna i wszechstronna. Wyrażała się ona w pełnym
wyposażeniu LWP w sprzęt lotniczy i pancerny, strzelecki, artyleryjski i
kwatermistrzowski. Dowody tego znajdzie badacz w wyżej omówionych z
ródłach
archiwalnych. Ponadto radzieckie władze wojskowe przekazały etaty, na których
oparto organizację LWP, regulaminy i bogatą literaturę fachową. Należy stwierdzić, że
ta wszechstronna pomoc Związku Radzieckiego dla formujących się jednostek
polskich w okresie wojny była bezpłatna.
20
F. Z b i n i e w i c z, Armia Polska w ZSRR, Warszawa 1963, s. 305.
21
Władze radzieckie przekazały m.in. następujące uzbrojenie i wyposażenie: 4.270 pistoletów
maszynowych, 8.600 karabinów, 254 km, 52 moz
dzierze, 137 rusznic ppanc., 3.500 szt. granatów ręcznych,
176.000 szt. naboi do pistoletów, 52.000 szt. naboi karabinowych, 15.000 kg materiału wybuchowego, 17.348
szt. min, 6.920 spadochronów, 1.859 mundurów, 3.376 płaszczy, 2.306 par butów, leków dla 5.000 osób oraz 49
samochodów różnych typów i żywność. CAW, Prot. 62/53, t. 229, k. 22. Fragmenty sprawozdania ogłosił
drukiem H. D[uczyński], Dwa dokumenty o działalności Polskiego Sztabu Partyzanckiego. Wojskowy Przegląd
Historyczny nr 22/spec. 1962, s. 390 i nast.