Polityka światowa w latach dziewięćdziesiątych

Najważniejsze konflikty międzynarodowe okresu zimnej wojny.
Meandry polityki odprężeniowej od początku lat sześćdziesiątych.
~ Stany Zjednoczone w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.
Państwa bałkańskie po II wojnie światowej.
U góry scena z uroczystości otwarcia fabryki Coca-Coli w stolicy Kirgistanu, Biszkeku, w 1996 r. ukazuje zmiany w życiu codziennym republik postradzieckich. Kirgistan to dawna Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka, Biszkek nazywał się za czasów radzieckich Frunze (od nazwiska czołowego działacza bolszewickiego), a na zdjęciu widać flagi Turcji, Kirgistanu i Stanów Zjednoczonych. Pozostały stroje ludowe, podkreślajcace tożsamość narodowca
Koniec zimnej wojny i upadek ZSRR stworzyly zupelnie nowe warunki rozwoju sytuacji międzynarodowej. Zasadniczej zmianie ulegly proporcje sil glównych mocarstw Wraz z likwidacją totalitarnego supermocarstwa radzieckiego zniklo źródlo największych zagrożeń pokoju światowego, a także inspiracja wielu konfliktów lokalnych. Choć groźba zbrojnej konfrontacji między wielkimi mocarstwami zmalala, niebezpieczeństwo stanowily utrzymujące się konflikty regionalne, niepewna kontrola nad arsenalem nuklearnym na terenie bylego ZSRR oraz szaleńcze ambicje malych państw dyktatorskich.
Po zakończeniu zimnej wojny w wielu krajach spodziewano się ekonomicznych korzyści z tego tytulu, nazywanych czasem "dywidendą pokoju". Stalo się inaczej, ponieważ koniunkturę oslabily redukcje wydatków wojskowych. W latach 1991-1993 nastąpila recesja w wysoko rozwiniętych państwach Zachodu. Kraje Europy Wschodniej i bylego ZSRR, dokonujące transformacji ustrojowej, również przechodzily ostre zalamanie produkcji, obniżenie poziomu dochodów, zatrudnienia i stopy życiowej. Najszybciej, bo w 1992 r., zalamanie przezwyciężyla Polska, nieco wolniej Węgry, Czechy i Slowacja, a najglębszy spadek dotknąl Rosję, Ukrainę, Bialoruś i inne części bylego ZSRR. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego utrzymaly Chiny i większość państw Azji Wschodniej.
Stany Zjednoczone pozostaly na arenie międzynarodowej jako jedyne supermocarstwo. Wśród polityków amerykańskich ścieraly się trzy postawy: chęć powrotu do izolacjonizmu, powierzchowny triumfalizm oraz, reprezentowana m.in. przez prezydenta George'a Busha, sklonność do wykorzystywania potęgi Stanów Zjednoczonych w celu ksztaltowania "nowego ladu światowego",
216
Swiat po zimnej wojnie

opartego na wolności i sprawiedliwości. Realizacją tej optymistycznej wizji ładu światowego stała się międzynarodowa akcja przeciw Irakowi w 1991 r. (zob. s. 237), w Waszyngtonie jednak brakowało na ogół woli, konsekwencji i środków, by skutecznie wcielać tę wizję w życie. Przeważyła koncepcja obrony światowego centrum przed istniejącymi jeszcze zagrożeniami. Pozycję państwa osłabiał zresztą rosnący dług zewnętrzny, deficyt budżetowy, malejąca konkurencyjność na rynkach zagranicznych, anachroniczny system szkolnictwa powszechnego i opieki zdrowotnej oraz kryzys społeczny
Problemy gospodarcze zmniejszyły popularność prezydenta Busha, który przegrał wybory prezydenckie, a w styczniu 1993 r. władzę w Białym Domu objął demokrata - . _ _ _
__._
Bill Clinton z liberalnego Produkt narodowy brutto wybranych państw w 1986 i 1993 r
.
skrzydła partii. Choć był on (wedfug sify nabywczej pieniądza krajowego)
jednym z najlepiej wykształco-
nych prezydentów amerykań- ~l
Kraj 1986 1993
skich, brakowało mu konse-
kwencji w poglądach i deter- ' mld $ USA=100,0 mld $ USA=100,0
minacji w podejmowaniu decy- Stany Zjednoczone 5275 100,0 6388 100,0
zji, a jego program wyborczy
Japonia 2055 39,0 2632 41,2
zapowiadał priorytet dla poli-
tyki wewnętrznej, a nie zagra- ~ Europejska "12" 5215 98,7 6214 97,3
nicznej. Do najważniejszych Niemcy (RFN+NRD) 1378 26,1 1695 26,5
zadań polityki zagranicznej Francja 949 18,0 1122 17,6 I
Clinton zaliczył bezpieczeń- ' Włochy 902 17,1 1045 16,4
stwo ekonomiczne Stanów Wielka Brytania 883 16,7 1030 1 b,l
Zjednoczonych, wspomaganie ZSRR 2387 45,3 - - I
reform w Rosji oraz w Europie
Srodkowej i Wschodniej, odno- Rosja - - 778 12,2
wienie NATO, zacieśnianie ChRL 1202 22,8 2492 39,0
stosunków z regionem Pacyfi- ~I Polska 195 3,7 192 3,0
ku, pokój na Bliskim Wscho- ~'~
g g
dzie i dążenie do nlerOZprZe- Źródło: obliczenia własne w The World Bank Atlas 1995, Washin ton, D.C.:
The World Bank, 1994, s. 18-19; World Economic Ourlo ok. October 1995,
strzeniania broni atomowej. Washington, D.C.: International Monetary Fund, 1 995, s. 92, 99 i 1 Ol .
Po upadku ZSRR Rosja _ - ---znalazła się na historycznym rozdrożu. Istniała szansa przezwyciężenia tradycji autokracji i totalitaryzmu oraz stopniowej budowy instytucji demokratycznych i społeczeństwa obywatelskiego. Nie zniknęła jednak groźba powrotu do dawnego systemu niedemokratycznego, tyle że odwołującego się do mocarstwowego nacjonalizmu. Od początku nowego bytu państwowego Rosja borykała się z gospodarczą i społeczną spuścizną komunizmu. Gospodarka znajdowała się w katastrofalnym stanie, a rosyjski produkt narodowy spadł w latach 1990-1995 0 około połowę. Poważnym problemem międzynarodowym był los radzieckich specjalistów atomowych. Na Zachodzie obawiano się, że wobec załamania radzieckich programów w tej dziedzinie i nikłych zarobków w Rosji, mogą oni znaleźć zatrudnienie w awanturniczych państwach, takich jak Irak czy Libia, lub wręcz sprzedać swe usługi organizacjom przestępczym. Likwi
217

dacja ZSRR i głęboki kryzys Rosji spowodowały zniknięcie dawnej równowagi międzynarodowej, a na rozległych obszarach dawnego imperium radzieckiego, naszpikowanych bronią jądrową,
~x ~ �
pojawiły się nowe ogniska zapalne. Ponieważ
idea wspólnego dowództwa wojskowego państw /"'',~ ~ , WNP okazała się nierealna, w maju 1992 r. Jel
cyn utworzył siły zbrojne Rosji, a wkrótce po- ' tem zaczęły powstawać armie innych państw postradzieckich pod mniej lub bardziej niezależ
nym od Rosji dowództwem.
Mimo zaniku zagrożenia radzieckiego proces jednoczenia się Europy Zachodniej postępował r naprzód. W latach osiemdziesiątych EWG powiększyła się o dalsze trzy państwa. Jeszcze
w 1981 r. przystąpiła do niej Grecja, a w 1986 r. Hiszpania i Portugalia. Odtąd Wspólnota liczyła dwunastu członków Zjednoczenie Niemiec powiększyło potencjał niemiecki w EWG, choć jednocześnie koszty tego zjednoczenia bardzo poważnie obciążyły gospodarkę RFN. W pozostałych państwach EWG zastanawiano się, czy Niemcy będą się dalej europeizować, czy też zdominują Europę. Dlatego też między innymi rządy tych państw popierały zacieśnienie współpracy
europejskiej. 10 XII 1991 r. przywódcy "dwunastki" podpisali w holenderskiej miejscowości Maastricht traktat zakładający ściślejszą unię polityczną i przyszłą wspólną walutę europejską. Rozpoczął się proces ratyfikacji tego traktatu. W lecie 1992 r. referendum duńskie przyniosło zwycięstwo przeciwników traktatu, toteż kluczowego znaczenia nabrało referendum, które odbyło się we Francji we wrześniu tegoż roku. Niewielką przewagę uzyskali francuscy zwolennicy Unii Europejskiej. Ratyfikacja traktatu w Wielkiej Brytanii, RFN i pozostałych państwach członkowskich skłoniła także Duńczyków do ponownego głosowania, w którym nieznaczna większość opowiedziała się tym razem za przyjęciem traktatu z Maastricht. We wrześniu 1993 r. wszedł on w życie, a EWG przekształciła się w Unię Europejską. Po dłuższych negocjacjach, z początkiem 1995 r. do Unii przystąpiły także Austria, Finlandia i Szwecja. Odtąd liczyła ona piętnastu członków Rozpoczęły się też rozmowy dotyczące przystąpienia pierwszych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski.
Japonia zmniejszała dystans dzielący jej potencjał gospodarczy od amerykańskiego, natomiast nie uczestniczyła w kształtowaniu ładu światowego. Nowym elementem stosunków międzynarodowych stała się rywalizacja amerykańsko-japońska. Kontakty między Waszyngtonem i Tokio pogorszyły się wraz z recesją w Stanach Zjednoczonych. Amerykanie uświadomili sobie, że dawny wróg, którego Stany Zjednoczone wsparły ekonomicznie po wojnie, a następnie osłaniały przed zagrożeniem komunistycznym, stał się głównym rywalem gospodarczym, dyktującym świa
a ,
:v .e..~. , c. "..r~ ,a,"a:
w
.,;,.
Prezydent Stanów Zjednoczonych Bill Clinton (ur. 1946) z żonq Hillary. Hillary jako "pierwsza dama Ameryki" jest bardzo aktywna i nie ogranicza się do funkcji reprezentacyjnych
218

tu wlasne warunki. Dysponując wolnymi kapitalami, Japonia mogla w latach 1986-1990 zainwestować w szybko ro2wijających się państwach Azji Wschodniej okolo trzykrotnie więcej środków niż Stany Zjednoczone.
Dynamiczny rozwój gospodarki chińskiej powodowal, że ChRL stawali się coraz ważniejszym czynnikiem polityki międzynarodowej. Atrakcyjność rynku chińskiego, wynikająca z szybkiego wzrostu gospodarczego i polityki otwarcia, stanowili potężny argument przyciągający partnerów zagranicznych. Wiele państw byto sklonnych nie reagować na limanie przez komunistów chińskich praw czlowieka, a także na stopniowe nasilanie się
w Pekinie dążeń imperialnych. Przejawialo się ono w kontynuacji chińskich eksperymentów jądrowych, eksporcie broni do najbardziej awanturniczych państw azjatyckich, m.in. do Iranu, narzucaniu partnerom swojej wizji przyszlości Tajwanu w ramach jednych Chin i w roszczeniach do wysepek na Morzu Poludniowochińskim, gdzie odkryto złoża ropy naftowej i gazu.
W poszukiwaniu nowych form współpracy międzynarodowej
Na początku 1992 r. stosunki międzynarodowe znajdowaly się w fazie względnego spokoju i rozszerzającej się współpracy Prezydent Rosji Jelcyn zapewnil, że rakiety strategiczne WNP nie będą wycelowane w Amerykę Pólnocną, gdyż nie jest ona już potencjalnym przeciwnikiem Rosji, Bush z kolei oglosil zwycięstwo Stanów Zjednoczonych w zimnej wojnie. Pod koniec stycznia 1992 r. w Nowym Jorku odbyli się uroczysta sesja Rady Bezpieczeństwa ONZ z udzialem Busha, Jelcyna oraz szefów rządów Japonii, ChRL, Francji i Wielkiej Brytanii. Spotkanie byto wyrazem woli wielkich mocarstw, by ułożyć stosunki globalne na nowych zasadach. Na zakończenie obrad zebrani podpisali deklarację podkreślającą znaczenie zasady zbiorowego bezpieczeństwa dla utrzymania pokoju światowego.
Podczas sesji KBWE w Helsinkach w marcu 1992 r. 25 państw-sygnatariuszy Aktu Końcowego podpisalo "układ otwartego nieba", zezwalający samolotom rozpoznawczym na loty nad terytoriami państw-sygnatariuszy Wkrótce potem, podczas spotkania ministrów obrony państw NATO i dawnego Ukladu Warszawskiego w Brukseli przedstawiciele państw postradzieckich zapewnili, że będą respektować postanowienia ukladu o redukcji broni konwencjonalnych w Europie z 1990 r., a Białoruś, Kazachstan i Ukraina potwierdzily gotowość poddania swych
Godło Unii Europejskiej z 1993 r. zawiera jeszcze dwanaście gwiazd
nowy ład światowy
Stany Zjednoczone
Rosja na rozdrożu
Europa Zachodnia
Japonia
Chiny
1
"Dlaczego czterdzieści sześć lat po wojnie bronimy ciągle Niemiec i Japonii, podczas gdy kradną one nasze rynki? 1 dlaczego musimy pacyfikować Zatokę Perską, kiedy nie potrafimy nawet spacyfikować Central Parku w Nowym Jorku?" - amerykański polityk prawicy republikańskiej Bat Buchanan, 1992 r.
219 r ~~~

arsenaców atomowych kontroli międzynarodowej i ich przekazania Rosji w zamian za gwarancje bezpieczeństwa. W maju 1992 r. Stany Zjednoczone i cztery atomowe państwa WNP, czyli Białoruś, Kazachstan, Rosja i Ukraina, podpisały protokół do ukcadu START, w którym przyjęty postanowienia tego uktadu, a Biatoruś, Kazachstan i Ukraina zobowiązacy się do usunięcia broni atomowej w ciągu 7 lat.
W trakcie procesu ratyfikacyjnego traktatu o sitach konwencjonalnych w Europie (CFE) rozpadł się ZSRR, toteż sygnatariusze traktatu podjęli rokowania mające na celu uściślenie jego postanowień w odniesieniu do państw powstacych po upadku ZSRR. Podczas konferencji KBWE w Helsinkach w lipcu 1992 r. podpisano zmodyfikowany traktat CFE. Jego postanowienia objęły 22 pierwotnych sygnatariuszy oraz siedem republik postradzieckich: Armenię, Azerbejdżan, Biatoruś, Gruzję, Mocdawię, Rosję i Ukrainę. Ustalono niektóre nowe, narodowe i regionalne limity liczebności wojsk oraz poszczególnych rodzajów broni. Planowana redukcja sił konwencjonalnych w Europie przyczyniła się do zasadniczej poprawy atmosfery na arenie międzynarodowej. W styczniu 1993 r. Bush i Jelcyn podpisali na Kremlu układ START II przewidujący ograniczenie strategicznych zbrojeń ofensywnych, w tym zniszczenie w ciągu dziesięciu lat większości zapasów broni nuklearnej.
Wraz z rozwiązaniem Uktadu Warszawskiego państwa postkomunistyczne w Europie Srodkowej i Wschodniej znalazcy się w swoistej szarej strefie między NATO a nieokreślonym systemem bez
Państwa-cztonkowie Pektu Pó~nocnuatlantyckiego (NATO)
uczestniczdcy w strukturach wojskowych NATO nie uczestniczacy w strukturach wojskowych NATO
państwa-cz~onkowie Ukladu Warszawskiego pozwiazanego w 19911
220

pieczeństwa na wschodzie. Po upadku Związku Radzieckiego sojusz północnoatlantycki nie mógł jasno określić swych celów i poszukiwal nowej formuły działania. W grudniu 1991 r. powstała Rada Pólnocnoatlantycka, która zadeklarowala wolę dialogu, partnerstwa i współpracy między NATO i dawnymi przeciwnikami z Układu Warszawskiego. Coraz częściej pojawial się wątek zmian w strukturze sojuszu oraz rozszerzenia NATO na wschód.
Na początku lat dziewięćdziesiątych coraz więcej państw dysponowało już bronią atomową lub znajdowało się na progu jej posiadania. Oprócz Stanów Zjednoczonych, czterech państw postradzieckich Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu, a także Wielkiej Brytanii, Francji i ChRL, do nowych państw atomowych zaliczano wówczas Indie, Izrael, Pakistan i RPA, a do państw bliskich posiadania bomby atomowej - Argentynę, Brazylię, Iran, Irak i KRL-D. Kontrola traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej była nieskuteczna, co groziło poważnymi konsekwencjami międzynarodowymi. Szczególny niepokój budziły na Zachodzie nuklearne ambicje Iranu, KRL-D i Libii. Choć po 1991 r. zanotowano spadek liczby zamachów terrorystycznych, byty one jednak coraz bardziej zuchwałe i niebezpieczne. Na przykład w lutym 1993 r. fundamentaliści muzułmańscy dokonali zamachu bombowego na World Trade Center w Nowym Jorku. Zginęło pięć osób, a potężna konstrukcja doznała uszczerbku.
Zmiany układu sil w świecie wywołały dążenie do nowych porozumień regionalnych. Wiele z tych inicjatyw miało na celu wypełnienie strategicznej próżni lub wykorzystanie możliwości zaniedbywanych dotąd ze względu na podziały globalne.
Inicjatywą taką była grupa Heksagonale z udzialem Austrii, Czech, Polski, Słowacji, Słowenii, Węgier i Włoch czy też Grupa Wyszehradzka, obejmująca Czechy, Polskę, Słowację i Węgry Pod koniec grudnia 1992 r. przywódcy Czech, Polski, Słowacji i Węgier utworzyli Srodkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Central European Free Trade Area, CEFTA). Porozumienie to weszło w życie w marcu 1993 r., a w 1995 r. objęło także Słowenię.
Wbrew obawom o wzrost nacjonalizmu, nowe państwa w Europie Wschodniej utrzymywały na ogół dobre stosunki. Wyjątkiem byty napięcia między Węgrami i Słowacją oraz Węgrami i Rumunią, związane z sytuacją mniejszości węgierskiej. W lipcu 1992 r. Słowacja ogłosiła deklarację niepodległości, a w styczniu 1993 r. nastąpił podział Czecho-Słowacji na dwa państwa. Turcja migla ambicje odgrywania aktywnej roli wśród postradzieckich państw Azji Środkowej - Azerbejdżanu, Kirgistanu, Kazachstanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu.
Na półkuli zachodniej Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk zawarty w grudniu 1992 r. porozumienie, nazwane Północnoamerykańskim Układem Wolnego Handlu (North American Free Trade Area, NAFTA). W ciągu 15 lat państwa-sygnatariusze miały znieść bariery celne i utworzyć strefę wolnego handlu zamieszkaną przez 370 mln ludzi. Podpisanie układu wywołało liczne wątpliwości, po ratyfikacji układu przez wszystkie trzy państwa wszedł on jednak w życie z początkiem 1994 r.
(r) układy międzynarodowe "szara strefa" w Europie Środkowo-Wschodniej ambicje nuklearne porozumienia regionalne
221

o ' ~ '. ~ x Se b C a nogbry
'�. r"$*1"t1(iśi~L~il'~ 271Vx1992 Sofia �Mlkśit , �ptlns
Dubrownik """""""", linia porozumienia z Dayton z t4 XII 1995 ~ /( d i D W 0 ^ B U Ł G A R I A kończdcego wojnę 1992-1995,
zgodnie z którym Rośnię I Hercegowinę podzielono na
Federację Bośni i Hercegowiny oraz Republikę Serbska a 1 Piowd'w �Szkodra Skap
25 VI 1991 daty ogtoszenia niepodleglości V
22 RI 1991
W t O C H V Tirana M ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ' c ~ A
Bari 9itoteo ~) E~ ~. ALBANIA ~ ~ ~
Rozpad Jugostawii lookm l - G ~_..�salenik~ _ _____ -_ . ____ 222

Wojna w Jugosławii
Rozpad Jugostawii doprowadzi) do wybuchu pierwszego krwawego konfliktu zbrojnego w Europie od zakończenia II wojny światowej. Po proklamowaniu niepodległości przez Bośnię i Hercegowinę w październiku 1991 r. Serbowie bośniaccy nie pogodzili się z tym i na początku stycznia 1992 r. proklamowali na terenie tego kraju separatystyczną republikę serbską. Kraje EWG, a za nią inne państwa, uznaty niepodlegtość Chorwacji i Słowenii, co oznaczato kres międzynarodowego statusu Jugosławii w dotychczasowej postaci. W Bośni wybuchty pierwsze walki między Serbami, Chorwatami i Muzułmanami, toteż ONZ podjęła decyzję o utworzeniu i wydaniu do bytej Jugoslawii specjalnych sil rozjemczych. Pod koniec lutego 1992 r, odbyto się w Bośni i Hercegowinie referendum, w którym większość glosujących wypowiedziata się za niepodlegtością. Na początku marca podobne referendum w Czarnogórne przyniodo wynik odmienny: większość glosujących wybrata utrzymanie federacji z Serbią. W kwietniu 1992 r. Stany Zjednoczone i ich sojusznicy zachodnioeuropejscy uznali Bośnię i Hercegowinę. Bośniaccy Serbowie podjęli działania zbrojne przeciw rządowi tego kraju. Chorwacja zaczęła wspierać bośniackich Chorwatów, Rosja solidaryzowata się z Serbami, a świat arabski wspiera) bośniackich Muzutmanów, co grozito umiędzynarodowieniem konfliktu.
W kwietniu 1992 r. Serbia i Czarnogóra proklamowaty w Belgradzie powstanie nowej Federalnej Republiki Jugostawii. Ze względu na wspieranie przez rząd w Belgradzie Serbów bośniackich, ministrowie obrony NATO natożyli na nową Jugosławię embargo handlowe, a Rada Bezpieczeństwa uchwaliła sankcje gospodarcze przeciw temu państwu. Coraz częściej donoszono o serbskich obozach koncentracyjnych, czystkach etnicznych oraz masowych egzekucjach. Zgromadzenie Ogólne ONZ wykluczyto Jugosławię ze swego grona, a na początku października Rada Bezpieczeństwa uchwalita powotanie komisji do zbadania zbrodni wojennych na terenie Bośni i Hercegowiny Wkrótce powstat specjalny trybunat ONZ do osądzenia zbrodniarzy wojennych w byłej Jugostawii. Negocjatorzy amerykańscy i brytyjscy przedstawili plan pokojowy, przewidujący podziat Bośni i Hercegowiny na dziesięć obszarów potączonych w federację. Chorwaci i Muzutmanie podpisali plan w marcu 1993 r., natomiast Serbowie go odrzucili. Macedonia stata na uboczu konfliktu jugostowiańskiego, ale byta izolowana przez Albanię, Jugostawię i Butgarię oraz sabotowana przez Grecję. Ostatecznie na początku kwietnia 1993 r. kraj ten przyjęto do ONZ pod nazwą Dawna Republika Jugostowiańska Macedonia. Pomimo protestów Grecji, państwa Unii Europejskiej uznały Macedonię.
Widząc bezskuteczność sankcji gospodarczych przeciw nowej Jugostawii, w kwietniu 1993 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ wprowadziła blokadę tego państwa, która, choć również nie w petni skuteczna, boleśnie dotknęta gospodarkę Jugostawii. Mimo to wojna w Bośni trwata.
,,
Pewien Macedończyk tak określi) sytuację swego kraju: "Serbowie mówią, że jesteśmy Serbami, Bułgarzy
że Bułgarami, a Grecy że nas w ogóle nie ma".
223

W marcu 1994 r. przedstawiciele Chorwatów i Muzulmanów bośniackich zawarli w Waszyngtonie porozumienie o utworzeniu w Bośni federacji obu narodowości. Ponieważ Serbowie bośniaccy nie reagowali na żądania, by zaprzestać ostrzeliwania cywilnych celów w Bośni, w kwietniu 1994 r. samoloty bojowe NATO zbombardowaly ich pozycje. Protestowali Rosja. Po dwóch tygodniach, kiedy dowództwo NATO ponowiło ataki, Serbowie przerwali oblężenie Gorażde i rozpoczęli wycofywanie swych jednostek z okolic miasta. Pod koniec kwietnia powstała Grupa Kontaktowa w składzie: Stany Zjednoczone, Rosja, Francja, Niemcy i Wielka Brytania, której celem stilo się koordynowanie wysiłków pokojowych w byłej Jugosławii. Dziesiątki kolejnych rozejmów były natychmiast łamane przez walczące strony
Wokół "Partnerstwa dla pokoju"
Administracja prezydenta Jelcyna w Rosji przeżywali napór antydemokratycznych przeciwników, zarówno odradzającej się partii komunistycznej, jak i nacjonalistów Wladimira Zyrinowskiego, dlatego też rząd amerykański zadeklarował poparcie dla polityki Jelcyna. Podczas spotkania z Jelcynem w kwietniu 1993 r. Clinton zaoferował Rosji kredytową pomoc gospodarczą i większe otwarcie rynku amerykańskiego na towary rosyjskie.
Podczas spotkania grupy najbardziej uprzemysłowionych państw świata G-7 (Stany Zjednoczone, Japonia, RFN, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Kanada), w Tokio w lipcu 1993 r., przywódcy sió
demki zajmowali się głównie własnymi problemami, starając się zrzucić ich ciężar na pozostałych partnerów. Japonia i Niemcy oficjalnie zgłosiły swą wolę uzyskania stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Ostatniego dnia konferencji do zebranych dołączył prezydent Jelcyn. Choć Waszyngton był zaniepokojony polityką zagraniczną Rosji, która wspierała pośrednio bośniackich Serbów, opóźniała wycofanie swych wojsk z państw bałtyckich i sprzedawała technologię nuklearną krajom Trzeciego Swiata, państwa G-7 zapowiedziały przyznanie Rosji pomocy na prywatyzację przedsiębiorstw państwowych, ułatwienie eksportu do Rosji zachodniej technologii oraz zwiększenie importu towarów rosyjskich do własnych krajów
W 1993 r. następowała jednak stopniowa zmiana w polityce zagranicznej Rosji. Dotychczasowa pojednawczość nie przynosiła większych efektów w postaci międzynarodowej pomocy dla upadającej gospodarki rosyjskiej. Dawało to wewnętrznym przeciwnikom Jelcyna argumenty, a jego samego skłaniało do bardziej stanowczej retoryki i podejmowania kroków świadczących o odradzaniu się tendencji imperialnych na Kremlu. Na przykład, na mocy dekretu Jelcyna z lutego 1993 r. Rosja stila się spad
(r) niepodległość Bośni i Hercegowiny
(r) reakcje Serbów
(r) stanowisko innych państw (r) nowa Jugosławia
(r) wojna
A złamane rozejmy
Mimo licznych niekonsekwencji oraz złego stanu zdrowia, prezydent Borys Jelcyn
(ur. 1931 ) wykazał nie lada mistrzostwo w sztuce utrzymywania władzy
w trapionej dramatycznym kryrysem Rosji
224

kobierczynią majątku byłego Związku Radzieckiego poza granicami kraju. Kreml żądał od KBWE mandatu na prowadzenie operacji pokojowych na terenie byłego ZSRR. Obawiając się pogorszenia sytuacji, Waszyngton nie zdecydował się na ostrą reakcję.
Coraz większego znaczenia nabierała kwestia rozszerzenia NATO. Państwa należące do sojuszu poszukiwały nowego celu dla jego utrzymania. Kraje Europy Srodkowej i Wschodniej coraz częściej traktowały przystąpienie do NATO jako długofalową gwarancję swego bezpięczeństwa. Rosja natomiast przedstawiała rozszerzenie NATO na wschód jako zagrożenie swego bezpieczeństwa. W Moskwie twierdzono, że wejście państw Europy Środkowej i Wschodniej do NATO odizoluje Rosję od Europy, stworzy nowe podziały, zagrozi reformom przez wzmocnienie postaw ksenofobicznych oraz że w ogóle będzie krokiem zaczepnym wobec Rosji. Zwolennicy rozszerzania obalali te argumenty twierdząc, że bezpieczna Europa Srodkowo-Wschodnia łatwiej stanie się pomostem między Zachodem i Rosją, że większym zagrożeniem dla Rosji jest samoizolacja, że to rosyjskie ambicje na terenie "bliskiej zagranicy" stanowiły pierwszą próbę zmiany sytuacji po zimnej wojnie, a agresywne zachowanie komunistów i nacjonalistów potwierdza potrzebę gwarancji bezpieczeństwa Europy Srodkowej i Wschodniej.
Państwa NATO nie chciały zrazić Rosji ani stawiać jej poza europejskim systemem bezpieczeństwa. Dlatego też w Waszyngtonie i innych stolicach NATO podkreślano, że Rosja musi się stać równoprawnym partnerem w światowym systemie gospodarczym oraz w kontaktach z NATO. Sprzeciwy Moskwy wobec rozszerzania NATO wywołały pożądaną reakcję. Podczas spotkania w Travemuende w październiku 1993 r. amerykański sekretarz obrony zaproponował, by zamiast szybkiego przyjęcia nowych członków do NATO zaoferować kandydatom umowy o współpracy obronnej.
Na początku października 1993 r. doszło do zbrojnego konfliktu między siłami związanymi z prezydentem Jelcynem oraz przywódcami rosyjskiego parlamentu (Dumy). Budynek Dumy został poważnie zniszczony Jelcyn pokonał przeciwników, ale przejął w dużej mierze ich wielkomocarstwową retorykę. Wkrótce opublikowano założenia nowej rosyjskiej doktryny obronnej, w której wspomniano o możliwości zbrojnej obrony "żywotnych interesów" Rosji poza jej granicami. Oznaczało to chęć utrzymania przez Moskwę kontroli nad terytorium byłego ZSRR. Wobec bierności Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników z NATO wyglądało na to, że sprawa rozszerzenia paktu upadnie. Wynik wyborów parlamentarnych w Rosji, gdzie grudniu 1993 r. poważne wpływy zdobył nacjonalista Zyrinowski i jego partia "liberalno-demokratyczna", podziałał jednak odstraszająco na zwolenników bezwarunkowego obłaskawiania Rosji.
Kompromisowym wyjściem było "Partnerstwo dla pokoju", które miało na celu odsunięcie w czasie i lepsze przygotowanie decyzji o rozszerzeniu NATO. Brukselski szczyt NATO w styczniu 1994 r. przyjął koncepcję "Partnerstwa dla pokoju", która nakładała na członków warunki polityczne, takie jak przejrzystość planowania budżetów
_'" f
"Nasz Sojusz, jako czynnik zmian, źródło stabilizacji
i niezbędny gwarant bezpieczeństwa jego członków, będzie nadal odgrywać kluczową rolę w budowie nowego, trwałego ładu pokojowego w Europie: Europie współpracy i dobrobytu" fragment deklaracji Rady Północnoatlantyckiej na temat pokoju i współpracy,
Rzym, 7-8 XI 1991 r.
225

obronnych, demokratyczna kontrola sil zbrojnych, gotowość do udzialu w akcjach wojskowych pod egidą ONZ, a także ochrona praw czlowieka, respektowanie istniejących granic i rozwiązywanie sporów drogą pokojową.
W następnych dniach prezydent Stanów Zjednoczonych Clinton przekonywa) do "Partnerstwa" przywódców środkowoeuropejskich, po czym odwiedzi) Moskwę i Mińsk, gdzie rozmawia) z czolowymi politykami Rosji, Ukrainy
,, i Bialorusi. Podczas spo
tkania w Moskwie Clinton oraz prezydenci Rosji Jelcyn i Ukrainy Leonid Krawczuk od isali orozumienie o przekazaniu Rosji
przez Ukrainę swego arse- ~~ -s - i -~ ~- ~., -r -- -s;; nalu nuklearnego w zamian ~"' '"~ y~` ~ ~` "' ~ ~"-" t za amerykańsko-rosyjskie ~ ~~, ~~,~ ` ~:, - ~ - ~ - _ gwarancje bezpieczeństwa k~~ _,~ ~ ~` ` ~t r ~,~ ~.~,"~r~.
i amerykańską pomoc go- v _ _ . _ ~~~ .., ,,., - , spodarczą. Koncesje wobec .....~
t ., : , Rosji i nikle ich skutki po- ~ ~ ~ r'
I, i~ Ą:.r s. ~ ,` ' zytywne wzmogly w Sta- ~.~ ~"
nach Zjednoczonych kryty- ~~ kę polityki zagranicznej
Clintona. Również kanclerz RFN Kohl podkreśli) pod koniec stycznia 1994 r., że bezpieczeństwo europejskie zależy w dużej mierze od bezpieczeństwa krajów polożonych między NATO i Rosją. Rozczarowanie do polityki rosyjskiej skłaniało polityków amerykańskich coraz częściej do wspierania idei przyjęcia państw Europy Srodkowej do NATO.
Tymczasem Kreml zaostrzy) ton, uzależniając w kwietniu 1994 r. swe przystąpienie do "Partnerstwa dla Pokoju" od przyznania Rosji specjalnego statusu w stosunkach z Zachodem i członkostwa w grupie najbogatszych państw świata G-7 oraz żądając rewizji postanowień traktatu CFE z 1990 r. Fatalne wrażenie na Zachodzie zrobiło agresywne zachowanie Zyrinowskiego podczas jego wizyty w Strasburgu, gdzie reprezentował parlament Rosji.
Rosyjski minister spraw zagranicznych Andriej Kozyriew podda) ostrej krytyce "maniakalne dążenie Stanów Zjednoczonych do roli jedynego supermocarstwa w świecie" i stwierdził, że wspólpraca rosyjsko-amerykańska nie oznacza wyrzeczenia się przez Rosję wlasnych interesów W praktyce jednak Rosja mula coraz mniej argumentów materialnych na poparcie swych ambicji, jej gospodarka bowiem wciąż pozostawala w stanie kryzysu. Dyplomacja rosyjska usilowala wynegocjować dalsze ustępstwa, ale przedstawiciele NATO odmówili Rosji specjalnego statusu w stosunkach z Zachodem. Efektem tych starań byto jedynie podpisanie w czerwcu 1994 r. układu o partnerstwie i wspólpracy między Unią Europejską i Rosją, po czym Kreml przystąpi) ostatecznie do "Partnerstwa dla pokoju" jako dwudziesty pierwszy czlonek programu.
`e
~ ~~~E ~~~~ I
;
~: ,.
~s 11s 11r . 1
t t
:i ~~ '' a"i ".:. ~1 n 1
1% ~:~ ~a ~'~ ~ a
~~i ~ ~~ �~
`~ '3 ~ -', , .
:~ _, ,~ -- . ~ ~;
'ł ~ ~-" ~w ~ ~a ~w ~ e
y
~
' ~ p .>.,
.
i..
~~~ ~~



Czołgi przed gmachem rosyjskiego parlamentu, październik 1993 r
� napór sił antydemokratycznych w Rosji
~ G-7
plan rozszerzenia NATO reakcje rosyjskie
� plan "Partnerstwa dla pokoju"
� ofensywa polityczna Rosji
226

Pozory stabilności międzynarodowej
W połowie lat dziewięćdziesiątych system bezpieczeństwa międzynarodowego wydawał się stabilny, choć w rzeczywistości uwala walka o jego nowy kształt. Rosji nie udawało się uzyskać dominacji na terenie dawnego ZSRR ani wydatnie poprawić stosunków z Chinami i Japonią. Po wycofaniu wojsk rosyjskich z Wegier, Czech i Słowacji w 1991 r., państw bałtyckich i Polski . ,
w 1993 r., w sierpniu 1994 r. ~ ~ '~ ~~ ~ : _t rp~ "` ostatnie oddział ros skie o u
Y YJ P
ścily Niemcy W uroczystym j ' ~ ~ ~ ~ i pożegnaniu wzięli udział prezy- ~ & �~~� x '~ ~�~
~~x:, dent Jelcyn i kanclerz Kohl.
Uroczystość ta oznaczali symboliczny koniec II wojny światowej, choć role się zmieniły odwrót Rosjan był efektem upadku zwycięzców w tej woj
nie, a pokonani pięćdziesiąt lat _
wcześniej Niemcy opłacali ten ~~~'~~~ ~t odwrót ofertą pomocy gospo
r r
o ,fis, M rr v ~ v t
darczej. Oba państwa byty jed- ~ ~ ~ ~,~~~ ,~:"~ ~-~j'~~ ' nak całkowicie inne niż pól wie
ku wcześniej. Po upadku ZSRR Rosja przeżywali dramatyczny kryzys cywilizacyjny, Niemcy zaś byty włączone w struktury europejskie i nie żywiły ambicji imperialnych.
Coraz silniejsze byto nowe centrum gospodarki i polityki światowej w regionie Azji i Pacyfiku. Dotychczasowe centrum atlantyckie traciło na znaczeniu na rzecz obszaru, którego dynamika gospodarcza byli znacznie szybsza, a którego filarami były: zachodnie wybrzeża Stanów Zjednoczonych, Japonia, szybko rozwijające się Chiny, "tygrysy" Azji Wschodniej (Korea Południowa, Singapur, Tajwan, Hongkong), nowe kraje przemysłowe w rodzaju Indonezji, Filipin, Malezji i Tajlandii, a także Australia i Nowa Zelandia. W 1993 r. region ten wytwarzał już 55% światowej produkcji przemysłowej i prowadził 40% transakcji handlowych świata. Główną przeszkodą polityczną w rozwoju APEC byto ochłodzenie stosunków amerykańsko-chińskich, datujące się od masakry na placu Tiananmen w 1989 r. (zob. s. 234). Waszyngton domagał się od Pekinu poprawy sytuacji w dziedzinie przestrzegania praw człowieka, respektowania zasad nierozprzestrzeniania broni atomowej i większego otwarcia rynku chińskiego dla firm i towarów amerykańskich.
Zakończenie zimnowojennej konfrontacji stworzyło znacznie korzystniejsze warunki działania ONZ. Jedność i zdecydowanie w sprawie Kuwejtu (zob s. 237) mogły stanowić zapowiedź większej skuteczności organizacji w rozwiązywaniu tego rodzaju konfliktów Fiasko misji w Somalii (zob. s. 239), niezdolność do wymuszenia pokoju w byłej Jugosławii
Hongkong - jeden
z najważniejszych ośrodków gospodarki światowej. Cry po przyłĄczeniu do Chin
w 1997 r. udało się utrzymać wcześniejsze tempo rozwoju2
227

i w innych regionach oslabily tę wiarę. ONZ oceniano coraz bardziej kry tycznie za biurokrację, marnotrawstwo funduszy i niewielką skutecz ność. Obchody pięćdziesięciolecia istnienia organizacji w 1995 r. odbyt się bez euforii. Na pamiątkowym zdjęciu uczestników uroczystego poste dzenia Zgromadzenia Ogólnego 22 X 1995 r. znalazlo się okolo 150 przy wódców państw świata. Był to największy szczyt w historii. Mimo to ob rady ukazały podstawowe różnice w ocenie sytuacji międzynarodowej rozbieżne systemy wartości i sprzeczne interesy Prezydent Clinton ape lował o solidarną walkę z terroryzmem, handlem narkotykami i materiale mi nuklearnymi, prezydent Jelcyn podważal zasadność akcji NATO prze ciw Serbom bośniackim i rozszerzaniu sojuszu na wschód, a przywódc kubański Castro podtrzymywal dawne tezy, iż ONZ jest narzędzie neokolonializmu.
Na Zachodzie nadal oba
wiano się oslabienia pozycji ` Jelcyna w starciu ze zwo
lennikami odbudowy ZSRR,
nie nowych państw do
NATO tlumacząc, że sojusz
~` ma charakter obronny, i za- ; ~,a
pewniając, że jego celem
nie jest tworzenie nowych podzialów, ale rozszerzanie strefy bezpieczeństwa w Europie. Jelcyn ostrzegal, że przysunięcie NATO do granic Rosji pogrzebie demokrację rosyjską. Zagrozil "zimnym pokojem" między Stanami Zjednoczonymi i Rosją. Oponując przeciw rozszerzaniu NATO, Jelcyn nie zgodził się na polityczny nadzór KBWE nad rosyjskimi misjami wojskowymi na terenie WNP, czym potwierdzil pretensje Moskwy do patronatu nad tym obszarem. KBWE zamieniono na Organizację Bezpieczeństwa i Wspólpracy w Europie (OBWE).
Zludzenia co do demokratycznej postawy Jelcyna prysly pod koniec grudnia 1994 r., gdy nakazał on krwawą pacyfikację Czeczenii. Ta mata republika północnokaukaska domagala się niepodleglości. Moskwa nie chciala się na to zgodzić, ponieważ oznaczać to moglo początek rozpadu Federacji Rosyjskiej. Przywódcy Zachodu wykazali dużą wstrzemięźliwość wobec brutalnej akcji Kremla. Z jednej strony krytykowali rozlew krwi, z drugiej jednak obawiali się rozkladu Rosji, czego ostatecznie nie chcieli, pamiętając o roli Chin i zagrożeniu muzułmańskim w Azji Środ
Y Przerosty biurokratyczne ONZ dobrze charakteryzuje reakcja urzędnika Organizacji, który na pytanie gościa: "Ile osób pracuje w ONZ?" odpowiedział: "Polowa".
a m
- f~~�b ~ i
a i
f
Kobiety czeczeńskie demonstrujq przed gmachem parlamentu w Groznym przeciwko interwencji wojsk rosyjskich. Dla wielu obserwatorów kryzysu w Rosji było zaskoczeniem, do jakiego stopnia głębsze warstwy kultury narodowości wchodzqcych
w skład ZSRR przetrwały siedemdziesictt lat komunizmu. Dotyczyło to szczególnie społeczności muzułmańskich, takich jak Czeczeńcy
228

kowej. Mimo to, masakry Czeczeńców wywołały na Zachodzie wrażenie, że "imperium kontratakuje". Zwiększyło to szanse państw środkowoeuropejskich na wejście do NATO. Politycy rosyjscy nie ustawali jednak w stałym sprzeciwie wobec jego rozszerzenia.
W tych warunkach obchody półwiecza zakończenia wojny w Europie nasuwały analogie z czasami Franklina D. Roosevelta. W momencie gdy Kreml krwawo tłumił opór Czeczeńców, 9 V 1995 r. odbyła się w Moskwie uroczysta parada wojskowa upamiętniająca radziecki triumf w wojnie, a delegacje zachodnie z Clintonem, Kohlem i Johnem Majorem wzięły udział w otwarciu muzeum zwycięstwa nad faszyzmem. Podczas spotkania z Jelcynem Clinton nie uzyskał żadnych ustępstw w kwestii rosyjskich dostaw reaktorów atomowych do Iranu ani rozszerzenia NATO. Porażki Clintona nie zatarły pozytywne wyniki jego wizyty w Kijowie i poparcie dla niepodległej Ukrainy W innych krajach obchody były skromniejsze. W Niemczech nie czczono rocznicy klęski wojennej, ale odnotowano ją pod hasłem pojednania z Europą Wschodnią. W Polsce rocznica upamiętniała tyleż wyzwolenie spod okupacji niemieckiej, ile wprowadzenie rządów zależnych od ZSRR, a na Litwie, Łotwie i w Estonii była wręcz przypomnieniem narodowej klęski.
W latach 1993-1995 nastąpił spektakularny powrót do władzy ugrupowań postkomunistycznych w wielu państwach Europy Srodkowo-Wschodniej. Przyczynami były m.in. niezadowolenie ze społecznych kosztów przebudowy ustrojowej i konflikty między partiami wywodzącymi się z demokratycznej opozycji. Mimo to większość rządów regionu odniosła się chłodno do rosyjskiej idei reintegracji ekonomicznej dawnych państw bloku radzieckiego ż połowy września 1995 r., nazwanej RWPG-bis. Polska, Czechy, Słowenia i Węgry, a także państwa bałtyckie wyraźnie artykułowały wolę wejścia do NATO i Unii Europejskiej. Mniej lub bardziej otwarcie wspominano o tym na Ukrainie. W czerwcu 1996 r. prezydent tego kraju Leonid Kuczma stwierdził wprost, że jego celem jest integracja Ukrainy ze strukturami euroatlantyckimi. Tendencje takie nasiliły się także w Bułgarii i Rumunii po wyborach w 1996 r., w których zwyciężyły siły antykomunistyczne.
Zakończenie wojny w Jugosławii
Mimo nalotów NATO na pozycje serbskie w Bośni, Rosja wspierała Serbów, a przez to zachęcala ich do coraz bardziej zuchwałych działań. W maju 1995 r., w wyniku błyskawicznej ofensywy armii chorwackiej, Wschodnia Slawonia została ponownie opanowana przez Chorwatów, którzy dokonali z kolei czystek etnicznych wśród Serbów W odwecie ci ostatni zbombardowali Zagrzeb i wzięli zakładników spośród żołnierzy ONZ. W lipcu 1995 r. Serbowie zaatakowali muzułmańskie enklawy w Bośni, teoretycznie chronione przez siły ONZ jako strefy bezpieczeństwa. Po zdobyciu Srebrenicy wymordowali tysiące cywilnej ludności muzułmańskiej. Oddziały ONZ były bezsilne, a nawet zagrożone przez
� wyjście armii rosyjskiej z Europy Wschodniej i Niemiec
~I region Azji i Pacyfiku ONZ na nowym etapie "zimny pokój"
� wojna w Czeczenii pięćdziesięciolecie zakończenia II wojny
światowej powrót komunistów
229

tarnej, co praktycznie oznaczalo zerwanie sankcji wobec tego kraju,
a następnie stwierdzil, że rozszerzenie NATO na wschód grozi wojną
w Europie. Były to najostrzejsze slowa wypowiedziane przez przywód-
cę Kremla od upadku komunizmu.
Naloty NATO wywolaly wielorakie skutki. Protesty rosyjskie
wzmocniły determinację państw zachodnich, które zignorowaly groźby
Jelcyna. Użycie siły sklonilo Serbów bośniackich do ustępstw We wrze-
śniu 1995 r. doszło do pierwszych rozmów delegacji Bośni, Chorwacji
i nowej Jugosławii pod patronatem amerykańskiego zastępcy sekretarza
stanu Richarda Holbrooke'a. Rosja zostala wylączona z procesu pokojo-
wego w byłej Jugosławii. Agresywna retoryka Kremla wywolala więc
skutek odwrotny od zamierzonego. Rokowania w sprawie pokoju dla Bo-
śni toczyly się w Dayton w stanie Ohio. Wstępne porozumienie parafo-
wano pod koniec listopada. Zakladało ono utrzymanie państwa bośniac-
kiego skladającego się z federacji chorwacko-muzulmańskiej oraz części
serbskiej, nadzór oddzialów pokojowych w sile 60 tys. żolnierzy z udzia- � czystki etniczne
łem wojsk rosyjskich podlegających wspólnemu dowództwu NATO i Ro- � umiędzynarodowienie
sji oraz ściganie osób podejrzanych o popełnienie zbrodni wojennych. konfliktu
Zasady te zawarto w tekście ukladu pokojowego podpisanego w Paryżu � naloty sił NATO
14 XII 1995 r. przez prezydentów Jugoslawii, Chorwacji i Bośni w obec- � układ z Dayton
ności Clintona oraz szefów rządów RFN, Wielkiej Brytanii, Rosji i Fran-
cji. Przybliżylo to zakończenie tragedii jugoslawiańskiej, choć do wymie-
rzenia sprawiedliwości zbrodniarzom i zaleczenia ran bylo daleko.
230

Układ sił w świecie pod koniec dekady
W drugiej polowie lat dziewięćdziesiątych nie wyksztalcil się jeszcze ostatecznie nowy uklad sił w świecie. Obok centrum euroatlantyckiego, obejmującego Stany Zjednoczone i Europę Zachodnią, rosnącą rolę odgrywało centrum wschodnioazjatyckie, choć Chiny
i Japonia dalekie były od ścisłej współpracy Niejasna
była przyszłość Rosji, która mula wielkomocar- `w~ ~` ~~ stwowe ambicje, ale nadal przeżywali katastrofalny ~ � "^~`"~' kryzys wewnętrzny Wiele problemów stwarzały ~ r niektóre państwa muzułmańskie w rodzaju Iraku,
Iranu lub Libii, a także reżim północnokoreański.
W wielu krajach (np. Afganistan, Algieria, Rwanda, :~~: a ~' ' Sudan, Zair) trwały krwawe konflikty wewnętrzne.
,~~ Choć świat polowy lat dziewięćdziesiątych me ~~~"~'
byt już zdominowany przez układ dwubiegunowy, '~ wydarzenia 1996 r. w Rosji i Stanach Zjednoczo- y nych w ogromnej mierze rzutowały na stan stosunków międzynarodowych. Już w grudniu 1995 r. rosyjskie wybory parlamentarne przyniosły wzmocnienie
komunistów, a partia Zyrinowskiego stracha mniej ~ ~ ~ ~~~'~` niż się początkowo spodziewano. Przeciwnicy re- =`'~ M .".�`~~. form i demokracji ponownie wzrośli w silę. Zwycię
stwo Jelcyna w wyborach prezydenckich w czerwcu ,' 1996 r. nie rozwiało wątpliwości co do ewolucji goli
tyki rosyjskiej, tym bardziej że ciężka choroba odsu- 's
'~ ~~� nęla go w dużej mierze od aktywności politycznej.
Rosja powtarzali swój sprzeciw wobec rozszerzania ~= NATO na wschód, ale byt on coraz mniej skuteczny Również w Stanach Zjednoczonych wybory prezydenckie zdominowały życie polityczne w 1996 r.
Dzięki dobrej koniunkturze i własnej aktywności międzynarodowej Clinton cały czas prowadził w wyścigu do Białego Domu i wygrał wyraźnie, co zapowiadało kontynuację dotychczasowej polityki zagranicznej.
Po decyzji przywódców państw NATO z lipca 1997 r. o zaproszeniu Polski, Czech i Węgier, kwestia rozszerzenia sojuszu na wschód wydawała się przesądzona pozytywnie, choć pozostawali jeszcze procedura ratyfikacji tej decyzji przez państwa członkowskie. Rosja nadal formalnie sprzeciwiała się rozszerzaniu sojuszu, ale brata je coraz bardziej pod uwagę. W celu zrównoważenia potencjału NATO Moskwa zacieśnili współpracę polityczną z Chinami i niedwuznacznie popierali antyamerykańskie państwa arabskie, m.in. Irak. Po włączeniu Hongkongu w połowie 1997 r. Chiny coraz wyraźniej aspirowały do roli supermocarstwa, co napawało niepokojem mniejsze państwa Azji Wschodniej. Stosunki międzynarodowe nie są więc teraz, pod koniec wieku, ustabilizowane, a w wielu regionach tlą się ogniska zapalne.
r ~i
Fragment uroczystości otwarcia piłkarskich mistrzostw świata
w Stanach Zjednoczonych w 1994 r. Czy świat nasz, "okrctgły jak piłka", jest ... jednościct2
� światowe bieguny � wybory w Rosji
i Stanach Zjednoczonych � rozszerzanie NATO
231

Sprawdź czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujctce tematy:
1 Główne kierunki polityki Stanów Zjednoczonych w okresie prezydentury Busha i Clintona.
2 Przemiany w Rosji w okresie władzy Jelcyna.
3 Rozpad Jugosławii i konflikty zbrojne na terenie Chorwacji i Bośni.
rt~~:
~~~te~~ ~�~,~ Przykłady ćmczeń
1 Sporzcadź kalendarium najważniejszych wydar-zeń na arenie międzynarodowej od 1990 r. do chwili obecnej, korzystajcac z tekstu podręcznika i prasy. Uzupełniaj je w trakcie roku szkolnego na podstawie informacji bieżcacych.
2 Polityka Stanów Zjednoczonych, Rosji, państw Europy oraz ONZ wobec konfliktów na terenie byłej Jugosławii budzi ostre spory. Spróbuj określić własne stanowisko w tej sprawie i uzasadnij je.
3 Czy nowa sytuacja globalna oznacza ład jednobiegunowy, którego trzon stanowica Stany Zjednoczone i ich sojusznicy zachodnioeuropejscy, porzcadek wielobiegunowy, czy też świat pogrcaża się w bezładzie2
4 Spróbuj scharakteryzować zwicazek między wydar-neniami wewnętrznymi w Rosji a sytuacjca międzynarodowca w latach 1991-1997.
,1
. CEFTA ~ G-7
~ Grupa Wyszehradzka ~ Heksagonale
~ NAFTA
~ "Partnerstwo dla pokoju" ~ START 11
~ traktat z Maastricht
4 VII 1997 r. wylqdowała na Marsie sonda Pathfinder (Zwiadowca) - NASA (amerykańska organizacja rzqdowa odpowiedzialna za program badań kosmicznych) prrystqpiła do poszukiwania dowodów istnienia 'rycia na Czerwonej Planecie
232