Polska polityka zagraniczna w latach 1945-1966
Polska polityka zagraniczna lat 1945-1966 była w dużym stopniu uzależniona była od
polityki prowadzonej na arenie międzynarodowej przez Związek Radziecki, ale także przez
państwa zachodnie. Kierunek polskiej polityki zagranicznej ukształtował się w dużej mierze
dzięki postanowieniom mocarstw po II wojnie światowej. To właśnie te postanowienia miały
zadecydować o kształcie politycznym przyszłej Polski oraz o problemach z nich
wynikających.
Pierwsze postanowienia dotyczące Polski zapadły w Jałcie w lutym 1945 r. i
dotyczyły powojennych granic Polski, utworzenia rządu polskiego uznanego przez wszystkie
państwa koalicji antyfaszystowskiej oraz przeprowadzenia w kraju wolnych i
demokratycznych wyborów. Granicę wschodnią w zasadzie ustalono zgodnie z założeniem
Stalina na linii Curzona, w zamian Polska miał otrzymać znaczny przyrost terytoriów na
zachodzie. Miał też w Polsce powstać rząd, który jednakże miał zostać wyłoniony na
podstawie wyborów. Tymczasem została powołana komisja dobrej woli w skład której
weszli: W. Mołotow, W.A Harriman, A.J. Clark-Kerr. Zadaniem komisji było przygotowanie
porozumień różnych polskich sił politycznych w celu utworzenia Rządu Jedności Narodowej.
Po dłuższych perypetiach do nowego rządu wszedł Stanisław Mikołajczyk. W ten sposób
udało się uzyskać akceptację rządu na arenie międzynarodowej.1
Na konferencji w Poczdamie, która odbywała się w dniach 17 lipca-2 sierpnia 1945 r.
ostatecznie ustalono granice przyszłej Polski.2 Ustalono, że będzie ona przebiegać  (& ) na
wschód od linii biegnącej do Morza Bałtyckiego, tuż na zachód od Świnoujścia, stamtąd
wzdłuż Odry do miejsca, gdzie wpada Nysa Zachodnia i wzdłuż Nysy Zachodniej do granicy
Czechosłowackiej, włączając w to tę część Prus Wschodnich, która zgodnie z decyzją
konferencji berlińskiej nie pozostaje pod zarządem ZSRR i łącznie z obszarem dawnego
wolnego miasta Gdańska, będą oddane pod administracje państwa polskiego i dlatego nie
powinny być traktowane jako część sowieckiej strefy okupacyjnej Niemiec .3 Przez następne
lata granice zachodnie polski będą stanowiły duży problem w stosunkach z niektórymi
państwami, a w szczególności z Republiką Federalną Niemiec. Należy jednak zaznaczyć, że
pomimo pewnych niuansów prawnych granica ta była przez państwa zachodnie uznawana za
1
B.Fijałkowska, T. Godlewski: Polskie dylematy polityczne 1939-1995.Wybrane problemy. Olsztyn 1996, s. 48.
2
J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945-1989. Toruń 2005, s. 15.
3
B. Fijałkowska, T. Godlewski: Polskie dylematy& ,s.56
granicę ostateczną. Podważanie granicy zachodniej pojawiło się dopiero w okresie zaostrzania
walki pomiędzy ZSRR i mocarstwami zachodnimi o wpływy w Niemczech.
W ten oto sposób Polska znalazła się w radzieckiej strefie wpływów, co miało
niebagatelne znaczenie dla kierunku prowadzonej przez nią polityki zagranicznej. Związek
Radziecki dążył do powiązania ze sobą układami sojuszniczymi państw tzw. demokracji
ludowej. Miała to być idea współdziałania ze sobą narodów słowiańskich. Dodatkowo starano
się powiązać te państwa zinstytucjonalizowaną współpraca ideologiczną. Z tego tez powodu
we wrześniu 1945 r. powstał Kominform, w skład, którego dodatkowo weszły partie
komunistyczne z Francji i Włoch.4
Po przejęciu władzy w Polsce przez obóz komunistyczny, który był silnie uzależniony
od poparcia radzieckiego sojusznika, ogólne kierunki polityki zagranicznej Polski zaczęła
wyznaczać Moskwa. Zaczęto realizować postulaty polityki zagranicznej głoszonej jeszcze
przez PPR w czasie wojny. Jednym z głównych postulatów było wzmocnienie sojuszu ze
ZSRR. Z tego powodu nie sprzeciwiano się oddaniu sporej części terenów dawnej Polski
Związkowi Radzieckiemu, co miało zapewnić Polsce poparcie ZSRR. Miało ono nam pomóc
we wzmocnieniu pozycji kraju na zachodzie i nad Bałtykiem. Równocześnie głoszono
postulaty pogłębiania przyjaz
ni i utrwalania sojuszu z Wielką Brytanią i Stanami
Zjednoczonymi. Po utworzeniu w czerwcu 1945 r. TRJN generalna koncepcja polityki
zagranicznej została niezmieniona. Za główny cel uważano współpracę z państwami
demokratycznymi, a w szczególności z Wielką Brytanią, USA, Francją i ZSRR. Zapowiadano
także udział naszego kraju w pracach ONZ. Prowadzanie takiej polityki w obliczu rosnących
rozbieżności dawnych sojuszników było niezwykle trudne. 5
W koncepcji założono prowadzenie polityki zagranicznej na trzech głównych
kierunkach. Pierwszy z nich to ten w skład, którego wchodził Związek Radziecki i inne
państwa socjalistyczne, drugi to ten prowadzony wobec państw demokracji zachodniej, trzeci
dotyczył krajów rozwijających się. Koncepcja ta zyskała określenie  trzech zasad polskiej
polityki zagranicznej .
Szczególnie ważne w takim układzie były stosunki ze Związkiem Radzieckim. Już 27
lipca 1944 r. przedstawiciele KRN podpisali z rządem ZSRR porozumienie o polsko-
radzieckiej granicy państwowej. Partie wchodzące w skład Rządu Tymczasowego widziały w
tym sojuszu czynnik utrwalający zmiany systemu politycznego Polsce. Wskazywały one na
jego ideologiczną funkcję. Tłumaczono chęć zawarcia sojuszu z ZSRR wspólną walką z
4
J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach& ,s. 19-21.
5
Tamże, s. 32-34.
naporem germańskim i wspólnotą kulturową narodów słowiańskich. Stronnictwa opozycyjne
tj. Polskie Stronnictwo Ludowe oraz Stronnictwo Pracy stały na stanowisku, że sojusz z
ZSRR powinien być rozpatrywany pod kątem sojuszu polityczno-obronnego, a nie
 ideowego jak chciały tego czynniki komunistyczne. Zdanie opozycji nie miało jednak
większego znaczenia. Dnia 21 kwietnia 1945 roku między Rzeczpospolitą, a ZSRR został
zawarty układ o przyjaz
ni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej. Swoje podpisy pod
układem złożyli ówczesny premier Rządu Tymczasowego Edward Osóbka-Morawski oraz
Józef Stalin. Wedle postanowień układu, jeśli którakolwiek ze stron zostałaby wciągnięta do
w działania przeciwko Niemcom lub któremukolwiek z sojuszników niemieckich to druga
strona zobowiązuje się do udzielenia jej pomocy  wszystkimi środkami będącymi w jej
rozporządzeniu . Zobowiązał on również oba państwa do współdziałania na rzecz umacniania
pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Poruszono również kwestie wzajemnego
umacniania więzi ekonomicznych i kulturalnych. Komuniści w Polsce podkreślali ważność
tego sojuszu dla przyszłości Polski. Niewątpliwie sojusz wzmacniał pozycję naszego kraju na
arenie międzynarodowej, a w szczególności w stosunkach z Niemcami. Było to spowodowane
napięciem związanym z ustaleniem zachodniej granicy Polski. Równocześnie czynił z Polski
państwo poniekąd wasalne wobec Związku Radzieckiego. Dodatkowo w przyszłości w
trakcie rywalizacji międzynarodowej związał nas nieco wbrew naszej woli z blokiem
wschodnim tego konfliktu. Układ ten miał duże znaczenie dla polityki wewnętrznej naszego
kraju, gdyż został sfinalizowany przez Rząd Tymczasowy, nieuznawany wówczas przez
państwa zachodnie. Wzmacniało to pozycje tego rządu, a osłabiało pozycje rządu na
emigracji, który z całą pewnością nie był tak przychylny naszemu bratniemu narodowi, co w
perspektywie czasu mogłoby się okazać wyjątkowo niekorzystne dla ZSRR.6
7 lipca tego samego roku zdecydowano się uzupełnić pakt polityczno-wojskowy z
kwietnia. Podpisano wówczas układ handlowy i umowę o wzajemnych dostawach towarów
wraz z towarzyszącym mu pakietem regulującym zasady wymiany. Dodatkowe porozumienia
podpisali Hilary Minc i Anastas Mikojan. W dodatkowym protokole ustalono niezwykle
niekorzystne ceny wywożonego do ZSRR i radzieckiej strefy okupacyjnej Niemiec węgla.7
Kolejne porozumienia ze Związkiem Radzieckim zostały podpisane 16 sierpnia 1945
r. i dotyczyły ostatecznego przebiegu granicy polsko-radzieckiej, podziału niemieckich
reparacji pomiędzy ZSRR a Polskę oraz zacieśnienia współpracy gospodarczej. W kwestii
granic to Związek Radziecki otrzymał wszystkie tereny, które chciał posiadać. ZSRR
6
Tamże, s.88-92
7
Tamże, s.92
otrzymało tereny korzystne gospodarczo z Zagłębiem Borysławskim na czele. Jedynym
ustępstwem na rzecz Polski było otrzymanie części Puszczy Białowieskiej, która w
kontekście gospodarczym była całkowicie nieprzydatna. Z umową został także podpisany
protokół regulujący zasady żeglugi przez Cieśninę Pilawską. Zgodnie z postanowieniami
cieśnina ta miała być otwarta dla polskiej żeglugi. Zasada ta miała obowiązywać jednak tylko
i wyłącznie w czasie pokoju. Ponadto statki pływające pod inną banderą niż Polska nie mogły
wpływać do portu w Elblągu co znacznie ograniczało rozwój tegoż portu. Drugie
porozumienie odnosiło się do reparacji wojennych. W styczniu 1946 r. zdecydowano się
powołać Polsko-Radziecką Komisję Reparacyjną. Zacieśnianie współpracy gospodarczej na
podstawie porozumień z 16 sierpnia polegało na zawarciu tajnej umowy węglowej. Była ona
dopracowaniem umowy z 7 lipca. Według niej Polska miała sprzedawać węgiel Rosji
praktycznie za symboliczna cenę, gdyż Rosja Radziecka miała płacić 1,22 dolara za tonę,
podczas gdy na wolnym rynku światowym cena tony wynosiła 8,20 dolara. Jedynym
sukcesem w tym układzie był fakt, że udało się uniknąć niekorzystnego i forsowanego przez
Moskwę pomysłu utworzenia spółek mieszanych do eksploatacji kopalń dolnośląskich. Za
inny sukces można również uznać podpisaną 6 lipca 1945 umowę o prawie zmiany
obywatelstwa radzieckiego i repatriacji z ZSRR ludności narodowości polskiej i żydowskiej.
Działało to także w druga stronę. Osoby zamieszkałe w Polsce mogły przyjąć obywatelstwo
radzieckie i wyjechać do ZSRR. Inną sprawą jest to, że umowa ta przez długi okres czasu nie
była realizowana. 8
Polityka wobec Rosji uległa niewielkiej modyfikacji po 1956 r., kiedy to na XX
zjez
dzie KC PZPR nowym sekretarzem partii został Władysław Gomułka. Nowym szefem
MSZ został wówczas Adam Rapacki, który zastąpił Stanisława Skrzeszowskiego. Po śmierci
Stalina w 1953 r. w ZSRR również zaczęto nieco inaczej patrzeć na prowadzoną przez siebie
politykę zagraniczną. W tym też okresie jednym z najważniejszych wydarzeń było podpisanie
w Moskwie 18 listopada 1956 r. przez W. Gomułkę i Józefa Cyrankiewicza oraz Nikitę
Chruszczowa i Nikołaja Bułgarina  Wspólnej deklaracji o rozmowach między delegacją KC
PZPR i rządu PRL a delegacją KC KPZR i rządu ZSRR . W deklaracji tej stwierdzono, że
wzajemna przyjaz
ń będzie umacniać się na zasadach pełnego równouprawnienia,
suwerenności i poszanowania własności terytorialnej. W deklaracji deklarowano także
umacnianie stosunków gospodarczych na zasadzie równouprawnienia. W związku z tym
Związek Radziecki umorzył Polsce zadłużenie, które powstałe z tytułu kredytów radzieckich.
8
Tamże, s.92-94.
Polska została zwolniona z spłaty 2 miliardów rubli tj. ok. 0,5 miliarda dolarów z odsetkami.
Trudno jednak nie zauważyć, że umorzone kredyty pokrywały straty poniesione przez Polskę
z racji wywozu węgla. Zgodzono się również na udzielenie Polsce długoterminowego kredytu
w wysokości 700 mln rubli na pokrycie kosztów dostarczonych przez ZSRR towarów. Doszło
także do porozumienia w kwestii uregulowania płatności z tytułu przewozów kolejowych i
płatności niehandlowych. ZSRR zobowiązał się do dostawy w 1957 r. 1400 tyś. ton zboża na
kredyt, który Polska miała spłacić w latach 1961-1962. 17 grudnia 1956 r. podpisano
 Umowę między rządem PRL a rządem ZSRR o statusie prawnym wojsk radzieckich
czasowo stacjonowanych w Polsce . Gomułka początkowo miał nadzieje na całkowite
wycofanie wojska radzieckich z Polski, jednak widział on niebezpieczeństwo ze strony
Niemiec Zachodnich i dlatego ostatecznie wojska radzieckie w naszym kraju pozostały.
Kolejną umowa pomiędzy Polską, a Związkiem Radzieckim została zawarta 25 marca 1957 r.
i dotyczyła ułatwienia repatriacji Polaków z ZSRR do kraju. Miała ona objąć osoby, które nie
z własnej winy nie mogły wrócić do Polski na podstawie aktu z 1945 roku. Jeszcze w tym
samym roku 5 marca zawarto umowę o wytyczeniu granicy państwowej w części
przylegającej do Morza Bałtyckiego. Trzynaście dni póz
niej podpisano protokół o
rozgraniczeniu wód terytorialnych w rejonie Morza Bałtyckiego i Zatoki Gdańskiej. 9
Następnym krajem po ZSRR z którym Polska zawarła układ sojuszniczy była
Jugosławia. Z Jugosławią Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne już 30 marca 1945 r.
Polska z Jugosławią były w dobrym stosunkach i nie dzieliły ich żadne powojenne
sprzeczności. 18 stycznia 1946 r. podpisano układ handlowy z Jugosławią, 16 marca tego
samego roku konwencję o współpracy kulturalnej, a 18 marca w Warszawie Josip Broz-Tito i
Edward Osóbka-Morawski podpisali układ o przyjaz
ni i wzajemnej pomocy. Został on
zawarty na 20 lat z klauzulą jej automatycznego przedłużenia na 5 lat, jednak tylko w
przypadku, kiedy żadna ze stron nie złoży wypowiedzenia. Wypowiedzenia musiałoby zostać
złożone na rok przed wygaśnięciem podstawowego traktatu. Układ zawierał artykuł
dotyczący pomocy w razie agresji niemieckiej lub państw, które były sojusznikami Niemiec
w ostatniej wojnie lub dopiero sprzymierzą się z nimi. Traktat ten ustanawiał obowiązek
konsultacji w wypadku powstania zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa jednej ze stron.
Zadeklarowano również chęć postępowania w myśl przepisów Karty Narodów
Zjednoczonych. 10
9
Tamże, s. 115-117
10
J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach& ,s.97-98
Sojusz Polski z Jugosławią nie zaczął się zacieśniać. Wynikało to z niezależnie
prowadzonej polityki władz jugosłowiańskich wobec ZSRR. W takim układzie Polska stanęła
po stronie Związku Radzieckiego i zerwała stosunki dyplomatyczne z Jugosławią. Dopiero po
1956 r. podjęto pierwsze próby odbudowania wzajemnych relacji. Wtedy do Polski
przyjechała delegacja, KC Związku Komunistów Jugosławii. Wizyta ta nie spowodowała w
następstwie zacieśnienia obopólnych kontaktów. 11
Z perspektywy położenia geograficznego niezwykle ważne było uporządkowanie
stosunków z bezpośrednimi sąsiadami. Do nich niewątpliwie zaliczała się Czechosłowacja.
Utrzymywanie dobrych stosunków z Czechosłowacją było jednak trudne, gdyż ciążyły na
nich niezałatwione problemy terytorialne. Chodziło mianowicie o teren Zaolzia, Kotliny
Kłodzkiej, a nawet Spisza i Orawy. Polska zaproponowała Czechom wymianę terytoriów.
Wymiana ta miała być korzystna dla Czechosłowaków. Została ona jednak odrzucona. Co
więcej w maju 1945 r. Czechosłowacy wystąpili z pretensjami do Ziemi Kłodzkiej i innych
terenów śląska. Stosunki pomiędzy Polską, a Czechosłowacją uległy poprawie dopiero w
1946 roku, kiedy to władzę w Czechosłowacji przejęli komuniści. Moskwa podjęła działania
na rzecz podpisania umowy pomiędzy Polską, a Czechosłowacją. Czynnikiem, który
przyspieszył prace nad zawarciem układu było rozpoczęcie w styczniu 1947 r. w Londynie
prac nad ustaleniem warunków pokoju z Niemcami. Układ został podpisany 10 marca 1947
roku. Pojawił się w nim już prawie tradycyjny zapis udzielenia wzajemnej pomocy w razie
konfliktu z Niemcami oraz do prowadzenia wspólnej polityki w celu zapobiegania powstaniu
groz
by napaści za strony Niemiec lub sprzymierzeńców tego państwa. W dodatkowym
protokole państwa zobowiązały się do rozstrzygnięcia w ciągu dwóch lat sporów
terytorialnych oraz wzajemnego poszanowania praw mniejszości narodowych. Niestety
postanowienia o uregulowaniu sporów terytorialnych w ciągu dwóch lat nie udało się
zrealizować. Dostrzeżono także potrzebę wzmacniania współpracy gospodarczej. Z tego
powodu 2 maja 1947 r. została podpisana tzw.  mała umowa handlowa, a 4 lipca układ
gospodarczy i umowa kulturalna. Zamierzano powołać do życia Polsko-Czechosłowacką
Radę Współpracy Gospodarczej, która miała czuwać nad pracami Komisji Przemysłowej i
Komisji Naukowo-Technicznej. Dodatkowo Czechosłowacy otrzymali możliwość korzystania
z obiektów i portów w Szczecinie na zasadzie dzierżawy.12 Współpracy gospodarczej nie
udało się rozwinąć, gdyż w tym czasie to Związek Radziecki wpływał na kształt gospodarki w
tych krajach, a nie dostrzegał on potrzeby wzmacniania dwustronnej wymiany handlowej.
11
Tamże, s. 123
12
Tamże, s.100-103
Jednak po 1956 r. sytuacja uległa pewnej zmianie i strona polska liczyła na reaktywowanie
dobrze zapowiadającej się polityki gospodarczej. Już w 1957 r. do Pragi udał się wicepremier
Piotr Jaroszewicz. W czerwcu podpisano umowę o współpracy w eksploatacji złóż siarki w
rejonie Tarnobrzegu. Czechosłowacja udzieliła także Polsce pożyczki w wysokości 100 mln
rubli na budowę kopalni siarki. W lipcu tego roku utworzono Polsko-Czechosłowacki
Komitet Współpracy Gospodarczej i Naukowo-Technicznej. Rok póz
niej 13 czerwca 1958 r.
podpisano umowę, która wytyczała ostateczną granicę pomiędzy polską, a Czechosłowacją.13
Problem terytorialny był także wyraz
nie dostrzegalny w stosunkach z Niemcami. W
tym przypadku dodatkowo od 1949 r. dochodził problem z dwoma nowo utworzonymi
państwami niemieckimi. W tym jednak momencie omówię stosunki z Niemiecka Republiką
Demokratyczną. Polski rząd uznał nowo powstałe państwo i jego Rząd Tymczasowy już
jedenaście dni od jego powstania. 6 lipca 1950 r. podpisano w Zgorzelcu układ o
wyznaczeniu granicy pomiędzy obu państwami. Przy okazji do wytyczenia granicy w terenie
utworzono Mieszaną Komisję Polsko-Niemiecką. Każda ze stron posiadała w niej 4
przedstawicieli. Zobowiązano się także do podpisania porozumienia w sprawie przejść
granicznych, małego ruchu granicznego i żeglugi na wodach pasa granicznego. 27 stycznia
1951 r. we Frankfurcie nad Odrą został podpisany  Akt o wykonaniu wytyczenia państwowej
granicy między Polską, a Niemcami. W lutym następnego roku parafowano umowę o
żegludze na wodach granicznych oraz eksploatacji wód granicznych. Pomimo podpisania tego
układu stosunki między krajami wcale nie były przyjazne. Wytyczono co prawda granicę, ale
często dochodziło do konfliktów np. w sprawie połowu ryb. Wynikało to z tego, że do
zawarcia państwa te zostały nijako zmuszone przez ZSRR, który dążył do stworzenia systemu
sojuszy w swojej strefie wpływów. W Polsce pamiętano jednakże wystąpienia niemieckich
polityków, podważających granice zachodnią Polski. Komuniści wypowiadali się w takim
samym tonie co inne partie niemieckie. Po włączeniu Komunistycznej Partii Niemiec (KPD)
do Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED) nie zaszły zmiany w poglądach
komunistów czy socjalistów. Zdanie zmienili dopiero pod wpływem ZSRR. Z kolei Polska 23
sierpnia 1953 r. pod wpływem nacisku Moskwy zdecydowała się zrezygnować z pobierania
reparacji od Niemiec. Dotyczyło to zarówno towarów jak i pieniędzy. 14
17 kwietnia 1957 r. pomiędzy krajami została podpisana umowa kredytowo-
inwestycyjna. Na jej podstawie NRD udzieliła Polsce kredytu w wysokości 400 mln rubli.
Pieniądze te miały być dane Polsce w postaci dostaw potrzebnych urządzeń i energii na
13
Tamże, s. 117-118.
14
Tamże, s. 106-108.
budowę dwóch kopalni węgla brunatnego- w Turoszowie i Koninie. Polska pożyczkę miała
spłacić węglem pochodzącym z nowych kopalń. Dwa miesić póz
niej strony doszły do
porozumienia w sprawie tzw. akcji łączenia rodzin. 15
Polska zawarła także układy sojusznicze z Rumunią (26 styczeń 1949), Węgrami (18
czerwiec 1948) i Bułgarią (29 maj 1948). W każdym z tych traktatów pojawiał się problem
obrony przed ekspansją niemiecką. Zobowiązano się również do wzajemnych konsultacji w
kwestiach międzynarodowych powiązanych z zainteresowanymi stronami. Z wszystkich
trzech układów największy sprawiał ten z Rumunią, gdyż pomiędzy tymi państwami
pozostawały nierozwiązane pewne sprawy z okresu wojny. Warszawa oczekiwała od Rumunii
rewindykacji polskiego mienia, wywiezionego do Rumunii w 1939 roku. Roszczenia
dotyczyły sprzętu wojskowego, majątku cywilnego będącego własnością państwa polskiego i
spółek akcyjnych. Chodziło także o polskie złoto wartości około 4 mln dolarów. Druga ważną
kwestią była sprawa repatriacji Polsków z Rumunii. Polska jako warunek podpisania układu
stawiała uregulowanie tych problemów. 9 września 1947 r. udało się podpisać porozumienie
na mocy którego Rumunia zobowiązała się zwrócić 2738 kg złota. 10 września 1948 r.
podpisano drugą umowę o likwidacji wierzytelności Rumunii poprzez wypłacenie Polsce 2
mln dolarów poprzez dostawy towarowe. Rumunia miała także zwrócić gmach ambasady
polskiej oraz konsulatu i pokryć koszty ich renowacji. Dopiero po podpisaniu tych umów
doszło do podpisania układu sojuszniczego pomiędzy tymi państwami.16
Z Węgrami po 1956 roku pojawił się problem we wzajemnych stosunkach. Wynikało
to ze zdarzeń, które miały miejsce na Węgrzech. Początkowo KC PZPR odniósł się
przychylnie do wydarzeń mających wtedy miejsce, jednak w póz
niejszym czasie Polska
zaczęła modyfikować swoje zdanie zgodnie z linią polityczną Związku Radzieckiego. 17
Polska starała się także utrzymywać przyjacielskie stosunki z azjatyckimi krajami, a w
szczególności z państwami socjalistycznymi. Szybko nawiązano stosunki dyplomatyczne z
nową utworzona Chińską Republiką Ludową. Upominano się o należne miejsce ChRL w
ONZ. Podpisano z nią układy o współpracy gospodarczej i kulturalnej. Utrzymywano także
stosunki z Wietnamem, Mongolią i Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną.
Angażowano się w pomoc dla KRL-D w czasie wojny koreańskiej oraz brano udział w
Międzynarodowych Komisjach Nadzoru i kontroli rozejmu w Indochinach.18
15
J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach& , s. 118.
16
Tamże, s. 104-106.
17
Tamże, s. 118.
18
Tamże, s. 108-110.
Sytuacja z państwami nieznajdującymi się tzw. radzieckiej strefie wpływów
przedstawiała się nieco inaczej, aczkolwiek duży wpływ na nią miała sytuacja
międzynarodowa wytworzona po II wojnie światowej.
Pierwszym krajem zachodnim z którym Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne i
które uznało TRJN była Francja. Uznało ono TRJN już 29 czerwca 1945 r. Polska po
zawarciu układów z ZSRR, Jugosławią i Czechosłowacją dążyła do wyjścia z tzw. bloku
słowiańskiego. Uważano, że najlepszym sojusznikiem w tej sytuacji będzie Francja nad którą
również może zawisnąć niebezpieczeństwo niemieckie. We wrześniu polskie MSZ wysłało do
ambasady francuskiej projekt wspólnego porozumienia. Miało to być porozumienie podobne
do porozumień francusko-radzieckiego i polsko-radzieckiego. Koncepcja ta nie została jednak
zaakceptowana przez stronę francuską. Rozmowy były jednak nadal kontynuowane. Było to
spowodowane podobnym stosunkiem do Niemiec. Francja życzliwie odnosiła się do polskiej
granicy na Odrze i Nysie A
użyckiej, z kolei Polska popierała francuskie postulaty terytorialne
względem Niemiec. Pod koniec czerwca 1946 r. ustalono ogólnikowy tekst deklaracji.
Zawarto w niej potwierdzenie sojuszu z 1921 r. oraz zapowiedziano  konieczność ustalenia
granic Niemiec tak na Wschodzie jak i na Zachodzie . Stwierdzenie odnośnie granic nie
zadowalało Polski i dlatego 11 lipca 1946 r. zaproponowała ona bardziej szczegółowe
sformułowanie stronie francuskiej. Rząd Francji nie poparł tych poprawek. W tej sytuacji
prace nad nowym sojuszem między obu państwami zostały na jakiś czas zamrożone. W lutym
1947 r. wznowiono prace nad nowym układem. W 26. rocznicę zawarcia sojuszu francusko-
polskiego 19 lutego podpisano konwencje o współpracy kulturalnej pomiędzy krajami.
Bardzo istotne były w tym czasie zabiegi polskiego rządu o zawarcie traktatu Francją. 12
marca 1947 r. szef polskiego MSZ Z. Modzelewski przesłał szefowi francuskiego MSZ
projekt nazwany  Traktatem przymierza i pomocy wzajemnej między Rzeczpospolitą Polską i
Republiką francuską . Głównym założeniem było udzielenie sobie wzajemnej pomocy na
wypadek wojny z Niemcami lub jego ewentualnym sojusznikiem. Zabiegano również o zapis
według którego państwa te musiałyby się wzajemnie konsultować w sytuacji gdyby Niemcy
zaczęły stwarzać zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Dodatkowo
strona Polska oczekiwała akceptacji tego układu przez stronę radziecką. Po tym jak Moskwa
odmówiła poparcia roszczeń terytorialnych Francji względem Niemiec. Francja uznała
sprawę zachodnich granic Polski za zamkniętą i postanowiła wstrzymać się z udzielaniem
Polsce dodatkowych gwarancji. Zaproponowała również zmniejszenie zakresu wzajemnych
gwarancji bezpieczeństwa. Zapisy zaproponowane przez Francję były dla Polski nie do
zaakceptowania. W końcu listopada 1947 r. rozmowy na temat układu sojuszniczego zostały
zawieszone. Francja coraz silniej wiązała się z państwami anglosaskimi, które w swojej
polityce były dużo bardziej wstrzemięz
liwe wobec ZSRR i innych państw demokracji
ludowej. Wszystko to powodowało napięcie na linii Warszawa-Paryż. Im bardziej pogarszały
się stosunki wschodu Europy z zachodem Europy tym bardziej napinały się stosunki między
obu państwami.19
Stosunki na linii Paryż-Warszawa zaczęły się zacieśniać w roku 1953, kiedy to do
Polski przyjechała delegacja parlamentarzystów francuskich. Nie można jednak powiedzieć,
aby ta wizyta sprawiła, żeby wzajemne stosunki szybko ewaluowały. Stosunki z Francją
zaczęły się lepiej rozwijać po dojściu do władzy de Gaulle a w 1958 r. w myśl jego koncepcji
politycznej Polska miała być ważnym partnerem w budowie nowego ładu europejskiego.
Uważał, że Polska powinna być tym krajem za którego pozwoleniem powinno nastąpić
zjednoczenie Niemiec. Był on zwolennikiem uznania stałości granic na wschodzie Niemiec.
Jednak podpisanie w 1963 r. Układu Elizejskiego między Francją, a RFN doprowadziły do
ochłodzenia stosunków. Więzy te zaczęły ponownie się zacieśniać w drugiej połowie lat
sześćdziesiątych, kiedy to Francja zaczęła rozluz
niać swoje związki z USA. We wrześniu
1965 r. premier Józef Cyrankiewicz złożył wizytę w Paryżu. Pół roku póz
niej ówczesny
minister spraw zagranicznych Francji goszcząc w Polsce podpisał umowę o współpracy
kulturalnej i naukowo-technicznej.20
Stosunki pomiędzy Polska i Wielką Brytanią były zdecydowanie bardziej napięte.
Rząd brytyjski podchodził niechętnie do nowej komunistycznej władzy w Polsce. Wielka
Brytania podpisała 23 maja 1946 r. umowę o likwidacji wzajemnych zobowiązań
finansowych, jednak przez wzgląd na problem wyborów w Polsce ratyfikowała go dopiero w
czerwcu. Niewątpliwie największym problemem w stosunkach dwustronnych był fakt
negowania przez Wielką Brytanię zachodniej granicy Polski. Churchill w Fulton 5 marca
1946 r. zakwestionował wielkość nabytków terytorialnych Polski po II wojnie światowej.
Ogromnym problemem dla Brytyjczyków były wybory, które zgodnie z postanowieniami
jałtańskimi miały się odbyć możliwie jak najszybciej. Wybory te komuniści odwlekali,
wiedząc, że zbyt szybkie przeprowadzenie wyborów mogłoby być dla niech wyjątkowo
niekorzystne. Z tego powodu Brytyjczycy próbowali zmusić władze polskie do
przeprowadzenia wyborów. Opóz
niano powrót żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) oraz
odwlekano podjęcie decyzji o zakazaniu działalności w Londynie rządu T. Arciszewskiego.
Wysyłano do rządu w Polsce noty w których żądano przeprowadzenia wolnych wyborów w
19
Tamże, s. 142-147.
20
Tamże, s.157-160.
kraju. Nie na wiele się to jednak zdało, gdyż rząd bądz
to nie odpowiadał na nie, bądz

odpowiadał, iż są to wewnętrzne sprawy Polski. Kiedy wreszcie wybory w Polsce się odbyły
rząd brytyjski nie uznał wyników wyborów, które były sfałszowane. Nie zerwano jednak
stosunków dyplomatycznych i po jakimś czasie o całej sprawie zapomniano. 21
W lutym 1947 r. do Londynu udał się prof. Stanisław Grabski, którego misja miała za
zadanie naprawę nadwyrężonych stosunków między obu krajami. Wizyta ta nie przyniosła
spodziewanych rezultatów, gdyż rząd brytyjski nie zmienił zdania odnośnie polskich granic.
Co więcej szef Foreign Office Bevin na spotkaniu z premierem Cyrankiewiczem i ministrem
Modzelewskim zaproponował powołanie komisji czterech mocarstw do spraw Ziem
Odzyskanych. Polacy odrzucili propozycję. Pomimo tych różnic 9 czerwca 1947 r. podpisano
układ handlowy, który opiewał na sumę 36 mln funtów szterlingów. W póz
niejszym czasie
Modzelewski zaproponował ambasadorowi brytyjskiemu w Warszawie powołanie specjalnej
komisji do rozwiązania niepolitycznych spraw między obu krajami. Komisja ta miałaby się
zająć przedłużeniem traktatu sojuszniczego z sierpnia 1939 r. W. Brytania nie chciała jednak
przedłużać traktatu uważając to za bezcelowe. Odnośnie powołania komisji to Londyn
uzależniał sprawę jej powołania od przyjęcia przez Warszawę postulatu łączenia rodzin
byłych polskich żołnierzy, którzy zdecydowali się na osiedlenie w Wielkiej Brytanii. Polska
odmówiła. Pomimo tego kontynuowano współpracę na gruncie gospodarczym. Dzięki temu
22 kwietnia 1948 r. podpisano w Londynie układ finansowy o udzieleniu Polsce kredytu w
wysokości 6 mln funtów na zakup od Wielkiej Brytanii ciężkich maszyn.14 stycznia
następnego roku oba państwa podpisały umowę handlową na 5 lat wartą 150 mln funtów, a
dodatkowo Polska uzyskała kredyt w wysokości 20 mln funtów. Podpisano także wstępną
umowę o wypłacie wierzytelności Brytyjczykom z tytułu nacjonalizacji ich mienia w
Polsce.22 11 listopada 1953 r. podpisano nowy układ handlowy na lata 1954-56 oraz
osiągnięto porozumienie według którego Polska miała wypłacić Brytyjczykom 6 mln funtów
szterlingów z tytułu przedwojennych długów i nacjonalizacji przemysłu.23
Podobnie jak z Wielką Brytanią układały się stosunki z Stanami Zjednoczonymi. Ten
kraj również negował zachodnia granicę Polski i krytykował tak póz
ne przeprowadzenie
wyborów. USA wraz z W. Brytanią słały noty protestacyjne, ale jak już wcześniej było
wspomniane, nie przyniosły one większego rezultatu. Nie uznały one także wyników
wyborów w Polsce. Bezpośrednio po zakończeniu wojny Polska korzystała z pomocy
21
J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach& , s. 147-151.
22
Tamże, s. 151-153.
23
Tamże, s. 157.
amerykańskiej. Rząd Stanów Zjednoczonych udzielił Polsce dwóch kredytów na łączną sumę
90 mln dolarów oraz brała udział w programie pomocowym UNRRA.24
Na stosunkach z USA rzutowały silnie stosunki USA z ZSRR. Polska znajdująca się w
radzieckiej strefie wpływów nie mogła liczyć na zbyt wielkie dogodności, gdyż w tym okresie
Stany Zjednoczone traktowały wszystkie państwa satelickie na równi z Moskwą. Polsce
jednakże zależało na podtrzymaniu współpracy gospodarczej z USA. Występowała ona o
zakup licencji dla potrzeb odbudowy i modernizacji swojego przemysłu. Liczyła też na
poparcie Ameryki dla jej wniosku o kredyty Banku Światowego. Amerykanie uzależniali
swoją pomoc od zgody na podpisanie umowy kompensacyjnej. Stosunki powoli stawały się
coraz bardziej napięte. W marcu 1945 r. Stany zjednoczone wprowadziły ograniczenia
eksportowe w handlu z Polską. W czerwcu 1949 r. amerykański departament Stanu
opublikował dokument w którym określił zasady polityki amerykańskiej wobec państwa
polskiego. W dokumencie znajdowały się postulaty rozluz
nienia stosunków Polski z ZSRR,
osłabienie potencjału wojskowego i ekonomicznego Polski poprzez m.in. ograniczenie
wymiany handlowej. Jednocześnie zapowiadały wspieranie opozycji antykomunistycznej.
Coraz bardziej rygorystyczna polityka USA wobec krajów bloku wschodniego doprowadziła
w sierpniu 1951 r. do zawieszenia od dnia 5 stycznie 1952 r. traktatu o przyjaz
ni, handlu i
prawach konsularnych. Embargo zostało usankcjonowane ustawą kongresu z 10 paz
dziernika
1951 roku. Po tych wydarzeniach do 1956 r. nie odbywały się wizyty na szczeblu
rządowym.25 Dopiero po tym czasie Polska zaproponowała USA podjęcie rozmów na temat
spornych zagadnień. Doprowadziło to do podpisania 7 czerwca 1957 r. w Waszyngtonie przez
Edwarda Ochaba umowy na podstawie której otrzymano od Stanów Zjednoczonych kredyt w
wysokości 30 mln dolarów. Polskie władze chciały również przywrócenia Polsce klauzuli
największego uprzywilejowania i odblokowania polskich aktywów. W sierpniu 1959 r. do
Polski przyjechał sam prezydent Nixon. Postawił on warunek, który państwo polskie musiało
spełnić by przywrócono nam klauzule najwyższego uprzywilejowania. 16 lipca 1960 r.
kwestia ta została ostatecznie uregulowana: Polska w ciągu 20 lat miała zapłacić obywatelom
amerykańskim 40 mln dolarów za znacjonalizowane mienie. W następnym miesiącu
odblokowane zostały polskie aktywa w USA, a 17 listopada 1960 r. przywrócono Polsce
klauzule najwyższego uprzywilejowania. Wszystkie te działania sprawiły, że stosunki
24
Tamże, s. 148-150.
25
Tamże, s.153-154.
pomiędzy obu krajami zaczęły się normalizować. Było to również spowodowane tym, że
administracja Lyndona Johnsona zaczęła łagodzić swoje ograniczenia w stosunku do Polski.26
Ostatnim państwem z którym Polska utrzymywała bardzo napięte stosunki była
Republika Federalna Niemiec. Wciąż nie zamkniętym problemem była granica na Odrze i
Nysie A
użyckiej oraz fakt nie uznawania przez RFN wschodniego państwa niemieckiego.
Trzeba było jednak znormalizować wzajemne stosunki, gdyż było to konieczne ze względu na
wytwarzającą się sytuacje międzynarodową w której RFN rosła w siłę i miała poparcie
największych mocarstw bloku zachodniego. Dodatkowo w 1955 r. Moskwa nawiązała
stosunki dyplomatyczne z RFN. Prawdą jest, że po 1956 r. nastąpił pewnego rodzaju
nieoficjalny dialog pomiędzy obu krajami. Oba państwa były gotowe do rozszerzenia
współpracy handlowej i kulturalnej, jednak ostatecznie do formalnego porozumienia w sensie
politycznym nie doszło. Początkowo polska była gotowa zawrzeć porozumienie z RFN bez
warunków wstępnych, ale po jakimś czasie zaczęto zażądać uznania przez Republikę
Federalną Niemiec granicy na Odrze i Nysie. W zamian RFN zaproponowało nawiązanie
stosunków politycznych bez konieczności wzajemnego uznawania. Polska odrzuciła te
propozycję. Mimo braku porozumienia politycznego zdecydowano się na podpisanie w
listopadzie 1956 r. umowy o wzajemnych dostawach towarów. Następna umowa handlowa
została podpisana 7 marca 1963 r. na trzy lata. Zdecydowano się także na utworzenie
przedstawicielstwa handlowego RFN Polsce. Trwał jednak nadal zastój na płaszczyz
nie
politycznej. Nie zmienił tego list biskupów polskich do biskupów niemieckich z 18 listopada
1965 r. Można powiedzieć, że zaszło coś wprost przeciwnego, bo polski rząd uznał to za
wtrącanie się kościoła do kompetencji rządu. 29 marca 1966 r. rząd RFN wysłał do rządu
polskiego tzw.  Notę pokoju . Nota zawierała deklaracje do wyrzeczenia się siły wobec
Polski (i innych krajów socjalistycznych), przy zachowaniu niechętnego stosunku względem
NRD. Rząd w Warszawie był jednak sceptyczny wobec treści noty, gdyż liczono w niej na
zapis, który odnosiłby się do granicy na Odrze i Nysie A
użyckiej.
Polska polityka zagraniczna tamtych lat w dużej mierze była oparta na wydarzeniach
zaszłych w przeszłości. Starano się jednak odnalez
ć w nowej sytuacji. Angażowano się w
przedsięwzięcia na arenie międzynarodowej. Brano udział w projektach tworzonych w bloku
wschodnim, ale również w przedsięwzięciach, które w dużej mierze podporządkowane były
państwom demokratycznym.
26
Tamże, s. 158.
W bloku państw socjalistycznych Polska była zaangażowana w działalność z
Kominformie utworzonym w 1947 roku. Faktem jest jednak, że decydujący wpływ na
działania Kominformu miała Moska, więc trudno było tutaj dostrzec jakieś większe polskie
inicjatywy.
Polska przystąpiła także do Rady Wzajemnej Współpracy Gospodarczej (RWPG),
pomimo, iż przystąpienie to było niekorzystne dla krajów satelickich ZSRR w tym Polski.
Oznaczało to, że Związek Radziecki mógł teraz swobodnie kontrolować naszą gospodarkę
podporządkowując ją faktycznym potrzebom ZSRR. Mimo tego Polska starała się angażować
w jej działalność i w 1959 r. z inicjatywy Polski powołano umowę o clearingu
wielostronnym. Polska godziła się na niekorzystne umowy w zamian za gwarancje ZSRR dla
granicy na Odrze i Nysie A
użyckiej.
Znaczenie korzystniejsze z perspektywy politycznej było wstąpienie do tzw. Układu
Warszawskiego. Dla Polski było to ważne z powodu ciągle ciągnącego się problemu
zachodniej granicy naszego kraju. Układ Warszawski dawał Polsce wzmocnienie poparcia w
tej kwestii, gdyż zobowiązywał wszystkie państwa układu na użycie siły w razie próby
zmiany granic przez Niemcy. Zresztą już sam układ był odpowiedzią na politykę, którą
zaczęły prowadzić państwa demokratyczne względem RFN. Układ przewidywał, że w razie
zawarcia układu europejskiego o bezpieczeństwie zbiorowym Układ Warszawski przestanie
obowiązywać.
Na forum międzynarodowym Polska była silnie zaangażowana w ruch antykolonialny.
Popierając państwa kolonialne nierzadko sprzeciwiano się przy tym zachodnim mocarstwom.
Polska dyplomacja zaangażowała się w międzynarodowe debaty na temat przyszłości byłych
kolonii włoskich w Afryce, popierając ich prawo do niepodległości. Szczególnie mocno
zaangażowali się polscy dyplomaci w zaniechanie działań wojennych USA w Korei. Ze
względu na duże zainteresowanie tymi sprawami Polska została powołana do Komisji
Nadzorczej Państw Neutralnych. Zadaniem Komisji było m.in. wyznaczenie linii
demarkacyjnej pomiędzy Koreami. Przedstawicieli PRL powołano też do Międzynarodowych
Komisji Nadzoru i Kontroli dla Wietnamu, Kambodży i Laosu. Polska opowiadała się też za
prawem Palestyńczyków do posiadania własnego państwa. W powiązaniu z innymi
zadrażnieniami na linii Warszawa-Tel Awiw wzajemne relacje zaczęły ulegać pogorszeniu.
Polska odegrała ważną rolę w przyjęciu 14 grudnia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ
 Deklaracji w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym . Weszła też
w skład Komitetu Dwudziestu Czterech Państw czuwających nad wykonaniem tejże
deklaracji. Nie można jednak nie zauważyć, że i w temacie dekolonizacji i poparcia państw
Trzeciego Świata silny wpływ na władze PRL wywierał Związek Radziecki dla którego taka
polityka była korzystna, gdyż nowe państwa wstępujące do ONZ mogły być potencjalnym
sojusznikiem ZSRR, a już z całą pewnością osłabiały mocarstwa kolonialne.27
Dla Polski szczególnie ważne były uregulowania prawne w kwestii pokoju. W tym
czasie polskie władze wyszły z dwoma bardzo ważnymi inicjatywami. Szczególnie pierwsza
z nich była istotna. Pierwsza to tzw. Plan Rapackiego, a druga to tzw. Plan Gomułki.
Pierwszy plan został ogłoszony przez ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego na
XII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 2 paz
dziernika 1957 roku. Polegał on na
utworzeniu w Europie Środkowej tj. w Polsce, NRD, Czechosłowacji i RFN strefy
bezatomowej. Plan miał zostać przeprowadzony w dwóch etapach. W pierwszym miałoby
zostać wprowadzone  zamrożenie zbrojeń jądrowych w strefie, a w drugiej miało nastąpić
zmniejszenie zbrojeń konwencjonalnych. Po modyfikacjach w roku 1962 zaproponowano by
do planu mogły przyłączyć się wszystkie państwa zainteresowane tym projektem. Wielka
Brytania, USA i RFN ustosunkowały się do tego plany zdecydowanie negatywnie. Państwa te
uważały, że przyjęcie go sprawiłoby, że Zachód zostałby pozbawiony obrony. 28
Plan Gomułki ogłoszony 29 lutego 1964 r. był treścią bardzo zbliżony do Planu
Rapackiego. Proponował zamrożenie zbrojeń jądrowych na obszarze czterech wyżej
wymienionych państw. Różnica polegała na tym, że nie proponował on pełnej dezatomizacji,
a jedynie proponował utrwalenie już istniejącego stanu rzeczy. Plan ten też został odrzucony
przez mocarstwa zachodnie.29
Pomimo paru ważnych inicjatyw polskiej polityki zagranicznej w tym czasie nie
można nie zauważyć problemu braku suwerenności w podejmowanych działaniach. Polska
starała się wspierać te inicjatywy, które były bezpieczne dla ZSRR. Nierzadko rezygnowano z
poprawnych stosunków z jakimś krajem tylko i wyłącznie dlatego, że tak życzono sobie w
Moskwie. Z tego powodu zaniechano dobrze rokujące kontakty gospodarcze z
Czechosłowacją czy Chinami. Wspierano ruch dekolonizacyjny, pomimo, iż dla naszego
kraju nie powinno to mieć zbyt dużego znaczenia.
27
J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach& , s.195-201.
28
Tamże, s.215-217.
29
Tamże, s. 218.