Okólski, Demografia, rozdz. 2.5
WSPÓA
CZYNNIKI DEMOGRAFICZNE
1. Współczynnik (stopa)  podstawowy instrument analizy demograficznej; stanowi
względną miarę sumy zdarzeń demograficznych określonego rodzaju w danej
populacji.
Jest to miara natężenia zjawiska demograficznego w jednostce czasu (intensywność
zdarzeń demograficznych), czyli iloraz wielkości pewnego strumienia zdarzeń
demograficznych w określonym czasie do średniego w tym czasie stanu zasobu,
który z owym strumieniem pozostaje w pewnym związku:
R = E/P
R  współczynnik ogólny (surowy);
E  suma zdarzeń demograficznych;
P  stan ludności.
Współczynniki służą do oceny i analiz porównawczych natężenia zjawisk
demograficznych. Obok współczynnika ogólnego (odnoszącego się do całej badanej
populacji) wyróżnia się także współczynniki cząstkowe odnoszące się do każdej z
subpopulacji.
2. Istnieją różne rodzaje współczynników cząstkowych, wyróżnione ze względu na
fakt, iż w analizie demograficznej stosuje się dwa podejścia z punktu widzenia czasu
obserwacji: przekrojowe (dla czasu kalendarzowego) i wzdłużne (dla czasu trwania
kohorty).
a) dla analizy przekrojowej właściwy jest współczynnik operujący zbiorowością
zdarzeń trzeciego rodzaju (w odniesieniu do siatki demograficznej). Oznacza to, że
współczynnik cząstkowy jest ilorazem odpowiedniej zbiorowości zdarzeń i
zbiorowości jednostek żyjących w środku danego okresu jednostkowego.
b) dla analizy wzdłużnej właściwy jest współczynnik operujący zbiorowością
zdarzeń pierwszego rodzaju (w odniesieniu do siatki demograficznej). Oznacza to, że
współczynnik cząstkowy jest ilorazem odpowiedniej zbiorowości zdarzeń i
zbiorowości jednostek żyjących w środku przedziału trwania kohorty.
Wspólną cechą tych dwóch rodzajów współczynników jest ich odniesienie do
określonego (tego samego) przedziału wieku jednostki, która doznała danego
zdarzenia.
3. Frakcje zdarzeń demograficznych  odzwierciedlają poziom narażenia na to, że
dane zdarzenie nastąpi w określonym czasie (istnienia kohorty albo
kalendarzowym). Istnieje ścisły związek formalny między współczynnikiem
cząstkowym i frakcją, co oznacza, że znając wartość liczbową którejkolwiek z tych
dwóch miar, można ustalić wartość pozostałej.
4. Ocena poziomu określonego zjawiska demograficznego w populacji za pomocą
miernika absolutnego może być myląca i nie nadaje się do analiz porównawczych.
Podobnie jest w przypadku współczynnika ogólnego (tzw. surowego), co wynika z
heterogeniczności populacji ze względu na natężenie zjawisk demograficznych.
Aby pozbawić współczynnik ogólny wady wynikającej z demograficznej
różnorodności populacji, przedstawia się go w postaci zdekomponowanej, a
następnie standaryzuje:
a) dekompozycja polega na zbudowaniu równania tożsamościowego wyrażającego
współczynnik ogólny jako iloczyn czynników mających bezpośredni wpływ na jego
wartość.
b) standaryzacja współczynnika polega na arbitralnym przyjęciu określonego
zbioru wskaz
ników struktury populacji za stały tzn. śledzeniu zmian jego wartości
wyłącznie pod wpływem zmian jego rzeczywistego natężenia.
5. Niektóre zdarzenia demograficzne mają charakter powtarzalny w przebiegu życia
jednostki np. można wielokrotnie wyemigrować albo urodzić dziecko, inne zaś, takie
jak zgon czy zawarcie pierwszego małżeństwa mogą nastąpić tylko raz. Ze względu
na ten fakt, współczynniki dzielą się na cząstkowe pierwszej i drugiej kategorii:
a) współczynnik pierwszej kategorii  sumę określonych zdarzeń dzielimy przez
liczebność wszystkich, ale tylko tych osób z danej subpopulacji, które mogły doznać
danego zdarzenia (tzn. nie doznały go wcześniej).
b) współczynnik drugiej kategorii  sumę zdarzeń demograficznych dzielimy przez
odpowiednią liczebność całej subpopulacji.
Współczynniki pierwszego stopnia mają większą wartość poznawczą, gdyż (w
przeciwieństwie do współczynników drugiej kategorii) mówią o  prawdziwej
częstości wystąpienia określonego zdarzenia, odnosząc je wyłącznie do jednostek,
które mogły go doznać.
Jednakże współczynniki drugiej kategorii posiadają użyteczną własność
algebraiczną tzw. addytywność. Suma wartości cząstkowych współczynników
drugiej kategorii daje bowiem miarę syntetyczną, zwaną sumą zdarzeń
zredukowanych. Umożliwia interpretację pozwalająca określić średnią liczbę
zdarzeń określonego rodzaju, jaka przypadałaby na jedną osobę należąca do
hipotetycznej kohorty (generacji), w której natężenie danego zjawiska
charakteryzowałoby zbiór odpowiednich cząstkowych współczynników danego
zdarzenia. Znaną miarą tego rodzaju jest współczynnik dzietności teoretycznej lub
współczynnik reprodukcji ludności netto.
Okólski: Demografia 2.6.
Procesy demograficzne przed transformacją i w jej trakcie
Od 1989 r. liczba ludności niemalże się ustabilizowała, a nawet uległa zmniejszeniu. Czy zmiana
sytuacji demograficznej Polski ma coś wspólnego z transformacją? Jeśli tak, to w jaki sposób?
Analiza polega na porównaniu odpowiednich poziomw i trendów z okresu transformacji z poziomami
i trendami z okresu przed transformacji.
Wskaz
niki podzielono do 5 obszarów:
- przyrost ludności, mobilność przestrzenna, umieralność, małżeńskość i płodność
Ogólny wniosek: w okresie transformacji (1989-2001) miała miejsce intensyfikacja trendu
zaobserwowanego w okresie przed transformacją albo zmiana jego kierunku.
Przyrost ludności:
- spadek przyrostu naturalnego, który rozpoczął się we wczesnych latach 80. Natężenie obniżyło się z
ok. 10 na 1 tysiąc w 1983 r. do 6 w 1988 r. i 0 w latach 1998-2001!
- decydujący czynnik: duże zmniejszenie liczby urodzeń żywych  z prawie 640 tys. w 1988 r. do 370
tys. w 2001 r.
- wzrost salda migracji zagranicznych z ujemnej wartości do zera
Mobilność przestrzenna:
- drastyczne obniżenie intensywności wędrówek wewnętrznych
- głównie wędrówki między obszarami wiejskimi a miejskim, od 200 r. bilans migracji między
obszarami wiejskimi a miejskimi przybrał znak dodatni, od 1995 r. liczba mieszkańców wsi zaczęła
rosnąć, ale także udaził ludności wiejskiej w całej populacji nieco się powiększył.
Umieralność:
- w okresie transformacji spadała, a przeciętne trwanie życia systematycznie rosło. Było to bardzo
wyraz
ne wśród mężczyzn, szczególnie w wieku produkcyjnym.
- współczynnik umieralności niemowląt także uległ gwałtownemu obniżeniu
Małżeńskość:
- drastyczne zmniejszenie się współczynnika wszystkich małżeństw w populacji panien, które
rozpoczęło się na początku transformacji.
- niekonsekwentne zmiany ogólnego współczynnika rozwodów  umiarkowany i krótkotrwały spadek
zakończony w 1993 r. oraz ostry wzrost od tamtego czasu.
- nie zmienił się trend poziomu średniego wieku kobiet w momencie zawarcia piewszego małżeństwa.
Płodność:
- mierzona współczynnikiem dzietności zmalałado jednego z najniższych na świecie (1,29 w 2001 r.).
Po nagłym wzroście w latach 1982-1984 współczynnik ten umiarkowanie obniżał się w ciągu 5 lat
poprzedzających transformację i w 1988 r. osiągnął wartość 2,1, co odpowiadało poziomowi prostej
zastępowalności międzypokoleniowej. Następnie ustabilizował się na 3 lata, by powrócić do tendencji
spadkowej, lecz jeszcze szybciej niż przed 1989 r. Jednakże od 1996 r. spadek ponownie stał się
umiarkowany.
- analizując współczynnik płodności kobiet wg wieku  istotna zmiana strukturalna płodności. Udział
kobiet w wieku 20-24 lat w całkowitej płodności  który był bardzo wysoki (ponad 40% wszystkich
żywych urodzeń) oraz stosunkowo stały aż do 1991 r.  w latach 90. zaczął się szybko zmniejszać
(poniżej 32% w 2001). W efekcie w 2001 r. przeważający udział w całkowitej liczbie urodzeń żywych
zaczęły mieć kobiety w wieku 25-29 lat.
- duży wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich, od póz
nych lat 60. aż do 1988 r. (wartość 4,8-5,4) i
była bardzo niska w porównaniu do wielu krajów europejskich. Od 1990 r. jednak rośni, a w 2001 r.
przekroczył 13%).
Wszystkie te trendy (oprócz paru wyjątków) świadczą, że lata 1989-1992 wyznaczyły nowy próg dla
rozwoju procesów demograficznych w Polsce. Przeobrażenai ludności miały bezpośredni i silny
związek z polityczną oraz ekonomiczną transfomacją oraz towarzyszącymi jej zmianami społecznymi 
związek przyczynowy.
3 wzajemnie uzupełniające się interpretacje:
1. (podstawowa)  sekularny trend demograficzny (jaki wyłonił się pod koniec XIX w. albo na początku
XX w.) uległ zniekształceniu, zanim dobiegł do końca. Stało się tak na skutek narzucenia obcych
instytucji i mechanizmów społecznych (1939-1946) i dla tego odrzucenie tych instytucji i
mechanizmów mogło spowodować powrót zjawisk demograficznych do  starego trendu
sekularnego.
2. Istnieje bezpośredni związek między transformacją a zmianą demograficzną, ponieważ skala i
zakres informacji wymagały od ludzi niemal natychmiast odpowiednich zachowań adaptacyjnych,
włączając w to zachowania demograficzne.
3. Transformacja, znosząc bariery oddzielające Europę Środkowo-Wschodnią od Zachodu, utorowała
drogę strumieniowi nowych idei, wzorów zachowań oraz technologii, które rozwinęły się na
Zachodzie, ale na które społeczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej pozostawały przez długi czas
obojętne. Strumień ten mógł, w gruncie rzeczy, formować całkowicie nową rzeczywistość
demograficzną.
ad 1) Polska w latach 30. upodabniała się do zachodniego nowoczesnego wzorca reprodukcji ludności.
Opóz
nienie jednak ciągle dostrzegalnych dwóch zjawiskach: nadmiernej umieralności niemowląt oraz
stosunkowo mało upowszechnionej i nieskutecznej kontroli urodzeń. Związane są z anachronicznymi
strukturami społecznymi oraz niewystarczającym poziomem urbanizacji. Podczas drugiej wojny
światowej płodność spadła, po wojnie okres tzw. powojennej kompensaty. Zmniejszenie różnicy
między urodzeniami w miastach i na wsi. Po 1955 r. nastąpił malejący trend płodności, jednak przez
następne 30 lat nie był ani szybki, ani konsekwentny.Trend umieralności po wojnie był bardziej
nieregularny niż trend płodności. Pogorszenie we wskaz
nikach umieralności można było obserwować
pod wieloma względami.
Liczne dowody świadczą o tym, że to powojenna zmiana systemu politycznego była głównym
z
dródłem odchylenia podstawowych procesów demograficznych od długookresowego trendu.
ad 2) Głęboka zmiana, którą Polska przeszła między 1989 i 1990 r. miała poważny wpływ na sytuację
jednostek, tj. na względny status społeczny, aktywność gospodarczą, dobrostan, bezpieczeństwo
społeczne oraz ekonomiczne perspektywy itp.
Zmiany w konkretnych zachowaniach:
Zachowania związane z ochroną zdrowia:
" przeciętne dalsze trwanie życia od 1 roku. Wśród kobiet (K) zmiana z poziomu stabilnego do
szybkiego wzrostu. Wśród mężczyzn (M) zmiana ze stałego spadku do szybkiego wzrostu.
" współczynnik zgonów niemowląt. Silnie przyspieszony spadek.
" Przeciętne dalsze trwanie życia M od 45 lat. Zmiana z umiarkowanego spadku do nagłego
wzrostu.
" Standaryzowany współczynnik zgonów M 45-64. Zmiana szybkiego wzrostu do nagłego spadku.
Zachowania związane z zawieraniem i rozpadem związków małżeńskich:
" współczynnik wszystkich pierwszych małżeństw dla K. Umiarkowanie przyspieszony spadek.
" nasilenie rozwodów. Brak znaczącej zmiany w (rosnącej) tendencji. Wyrażna nieciągłość
spowodowana dramatycznym spadkiem tego współczynnika w początkowym okresie
transformacji.
Zachowania związane z płodnością:
" współczynnik dzietności. Silnie przyspieszony spadek.
" współczynnik dzietności K w różnych grupach wieku. K 20-24 lat  bardzo przyspieszony spadek.
K 25-29 lat  umiarkowanie przyspieszony spadek.
" udział urodzen pozamałżeńskich we wszystkich żywych urodzeniach. Bardzo silnie przyspieszony
wzrost.
Ad 3) Z demograficznego punktu widzenia chyba najważniejsza jest międzypokoleniowa zmiana
wartości prowadząca do masowej indywidualizacji i ewentualnie do osłabienia rodziny jako insytucji
oraz do radykalnego prewartościowania ról społecznych mężczyzna i kobiety. Z jednej strony szerzenie
się rozległego pluralizmu form partnerskich oraz sposobów tworzenia rodziny, a z drugiej  prawie
powszechne stosowanie wysoce efektywnych technik regulacji urodzeń. Konsekwencją tych zjawisk
jest nieunikniony, głęboki spadek płodności do poziomu współczynnika dzietności znacznie poniżej
prostej zastępowalności międzypokoleniowej. Wszystko to tworzy postawy drugiego przejścia
demograficznego, które od póz
nych lat 60. stało się główną tendencją demograficzną w Europie
Zachodniej. Znamienne dla drugiego przejścia demograficznego są m.in.:głęboki rozdział między
zachowaniami sksualnymi a tworzeniem rodziny, malejąca rola związków małżeńskich i rosnące
znaczenie wspólnego mieszkania oraz relacji LAT w związkach heteroseksualnych, wzrastająca liczba
samotnych matek, większa częstotliwość rozwodów oraz wilokrotnego partnerstwa, malejące
znaczenie aborcji i tradycyjnej antykoncepcji. W latach 90. większość tych symptomów odnotowano
także w Polsce. Jednak Kirk J. van de Kaa sugeruje, że jeszcze w 2003 r. Polacy postępowali nadal w
stosunkowo tradycyjny sposób i trzeba być ostrożnym w stosowaniu byt daleko idących analogii.
Jednak wskaz
nik urodzeń pozamałżeńskich pozwala sądzić, że w Polsce wystąpiła zasadnicza zmiana.
Przed transformacją znaczna część dziewcząt po odkryciu, że jest w ciąży, wychodziła za mąż,
natomiast w okresie transformacji trudniej było myśleć o zakładaniu rodziny. Dla tego inicjacja
młodych kobiet (i jej częste następstwo: ciąża) zamiast do szybkiego ślubu prowadziła do urodzenia
dziecka pozamałżeńskiego.
Przejście do systemu demokratycznego i gospodarki rynkowej w Polsce niewątpliwie wiązało się z
radykalną zmianą demograficzną. Za tym stoi związek przyczynowy. Zachodziła wzajmena
komplementarność trzech powyższych podstawowych grup czynników zmiany demograficznej.