Rozdział 1
Profesjonalne definicje zdrowia
W 1941r. sformułowanie G. Sigerista- zdrowie jest stanem nieograniczającym się tylko do braku chorób.  Zdrowym
może być człowiek, który odznacza się harmonijnym rozwojem fizycznym i psychicznym i dobrze adaptuje się do
otaczającego go środowiska społecznego. Całkowicie realizuje on swoje zdolności fizyczne i umysłowe, może
dostosować się do zmian w otoczeniu, jeśli nie wykraczają one poza granice normy, i wnosi swój wkład w
pomyślność społeczeństwa, odpowiednio do swoich możliwości i zdolności. Zdrowie nie oznacza braku chorób; to
jest coś pozytywnego , to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na człowieka.
Zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego, a nie jest wyłącznie
brakiem choroby lub niedomagania (ułomności).
Szczególny wpływ na współczesne definiowanie zdrowia miała definicja, sformułowana przez T. Parsona, który
określił zdrowie, jako stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i
zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji.
Różne podejścia do definiowania zdrowia:
·ð Zdrowie jako potencjaÅ‚ fizyczny i psychiczny czÅ‚owieka, dajÄ…cy możliwość rozwijania równych aktywnoÅ›ci
·ð Zdrowie jako dobra jakość życia; dobre samopoczucie, szczęście, zadowolenie z życia, samorealizacja
Zdrowie jest:
·ð OdrÄ™bnÄ… kategoriÄ… niż choroba
·ð KategoriÄ… pozytywnÄ…, oznacza dobrostan, peÅ‚nie możliwoÅ›ci, sprzyja dobrej jakoÅ›ci życia i życiu twórczemu
·ð PojÄ™ciem wielowymiarowym
Potoczne rozumienie zdrowia
Definiowanie zdrowia przez ludzi dorosłych, większość ludzi dorosłych rozumie zdrowie jako przeciwieństwo
choroby
·ð Koncepcja polimorfizmu natury ludzkiej  zgodnie z tÄ… koncepcjÄ… przedstawionÄ… przez S. Ossowskiego
świadomość człowieka jest niezwykle dynamicznym układem, w którym dokonują się stałe zmiany,  coś się z
czymś ściera, coś z czymś walczy, w którym jedne tendencje ustępują miejsca innym, by za chwilę pojawić
się znów w polu uwagi i doznań emocjonalnych.
Koncepcja zdrowia dzieci i młodzieży
J.Piaget:
·ð Dzieci w stadium przedoperacyjnym  udzielajÄ… zwykle odpowiedzi ogólnych, niezróżnicowanych
·ð Dzieci w stadium operacji konkretnych  wymieniajÄ… specyficzne dziaÅ‚ania, zasady i sytuacje dotyczÄ…ce
utrzymania zdrowia lub uniknięcia choroby
·ð MÅ‚odzież w stadium operacji formalnych  potrafi uogólnić fakty dotyczÄ…ce zdrowia
Wymiary dziecięcej koncepcji zdrowia:
·ð Bycie sprawnym
·ð Zachowania sprzyjajÄ…ce zdrowiu
·ð Zdrowie psychiczne
Zdrowie jako kategoria pozytywna
·ð Dobrostan,wellness
Dobrostan jest synonimem dobrego samopoczucia, jest przedmiotem zainteresowania psychologii pozytywnej :
- może oznaczać pełnię zdrowia,  wyidealizowany stan pełnego zdrowia
- definiuje się jako poznawczą i emocjonalną ocenę własnego życia. Jest pojęciem szerokim, obejmującym
doświadczenie przyjemnych emocji, niski poziom negatywnych nastrojów i wysoki poziom zadowolonego z życia
-jest pojęciem odnoszącym się do  subiektywnie postrzeganej przez danego człowieka pomyślności, jest
uwarunkowanym i emocjonalnym stosunkiem człowieka do własnego życia oraz jego behawioralną zdolnością do
zmagania się z wyzwaniami i przeciwnościami losu
Wellnes związany z jakością życia, a także działaniami na rzecz zdrowia, pełnię możliwości, czyli  optymalny stan
zarówno w wymiarze funkcjonowania w codziennym życiu, jak i odczuwalnej życiowej satysfakcji, możliwych do
osiągnięcia przez człowieka w danym momencie życia i warunkach, w których żyje . Optymalny stan zdrowia:
-może się zmieniać w różnych okresach życia człowieka, w zależności od warunków, w jakich żyje, a także
podejmowanych działań dla swego zdrowia;
-dotyczy ludzi uznanych (na podstawie kryteriów medycznych) za zdrowych i za chorych; osoba chora dążąc do
wellness rozwija swój potencjał (w granicach swoich możliwości), unika zagrożeń, które mogą pogorszyć jej stan
zdrowia, dąży do samodzielności w osiągnięciu własnych celów.
Definiowanie choroby
A. Antonovsky  chorobę, jako stan, można też określić w trzech wymiarach, które mają w języku angielskim różne
terminy, niemające odpowiedników w języku polskim.
·ð Obiektywne zmiany patologiczne w organizmie (ang.disease)
·ð Subiektywne poczucie choroby (ang.illness)
·ð SpoÅ‚eczna tożsamość choroby (ang.sickness)
Biomedyczny model zdrowia
Biomedyczny (lub medyczny) model zdrowia stanowi podstawę współczesnej medycyny. Jego założenia zostały
napisane przez F.Capra .Model ten ukształtował się pod wpływem mechanistycznej teorii przyrody (życia)
Kartezjusza i nadal jest często wykorzystywany w naukach medycznych. Istotą jego teorii, która wpłynęła na
powstanie biomedycznego modelu zdrowia i stanowi jego podstawowe cechy, były m.in. następujące założenia:
·ð Dualizm- podziaÅ‚ na dwie odrÄ™bne sery: strefÄ™ ducha ( rzecz myÅ›lÄ…ca ), na której skupiÅ‚y siÄ™ nauki
humanistyczne, i sferę materii ( rzecz rozszerzona ), którą zajęły się nauki przyrodnicze;
·ð Åšwiat materialny jest maszynÄ…, maszynami sÄ… także roÅ›liny i zwierzÄ™ta; w czÅ‚owieku zamieszkuje rozumna
dusza, połączona z ciałem za pomocą szyszynki;
·ð PrzyrodÄ… rzÄ…dzÄ… prawa mechaniki i wszystko można wytÅ‚umaczyć w kategoriach ruchu i ukÅ‚adu
poszczególnych części; najdoskonalszym modelem jest mechanizm zegarowy.
Krytycy biomedycznego modelu zdrowia stawiają mu następujące zarzuty:
-podział na duszę i ciało spowodowało, że lekarze zaczęli zajmować się głównie ciałem niedoceniając psychicznych,
społecznych i środowiskowych uwarunkowań zdrowia i choroby; nastąpił podział na lekarzy zajmujących się ciałem i
umysłem;
-ciałem człowieka (maszyny), złożonym z różnych układów (części), zajmują się różni specjaliści; w medycynie
zaczęło powstawać coraz więcej wąskich specjalizacji, pacjent nie jest postrzegany jako integralna osoba;
-koncentracja na chorobie, traktowanej jako brak zdrowia;
-bierna, przedmiotowa rola jednostki;
-nieuwzględnienie wpływu sytuacji życiowej i czynników środowiskowych na zdrowie;
- inżynieryjne traktowanie zdrowia zrodziło nadmierne zainteresowanie technologią medyczną, uważaną za jedyną
drogÄ™, do lepszego zdrowia.
Niektóre elementy biomedycznego podejścia do zdrowia są nadal aktualne i komplementarne do nowego,
holistycznego podejścia do zdrowia.
Holistyczne podejście do zdrowia
Holistyczne, czyli całościowe, podejście do zdrowia wywodzi się z koncepcji holizmu, czyli  całościowości .  W
najszerszym znaczeniu holizm przedstawia próbę ujęcia wszystkich stron określonego obszaru problemowego,
uwzględniając wszystkie możliwe aspekty i powiązania, aby uniknąć zbytniego uwypuklenia poszczególnych
aspektów, elementów składowych całości . Podstawę teoretyczną holistycznego podejmowania istoty zdrowia i
choroby stanowi ogólna teoria systemów, której twórcą jest L. von Bertalanffy. Istotą tej teorii jest: hierarchia
systemów, z których każdy jest jednocześnie częścią większego systemu i zbiorem systemów podrzędnych, każdy
system stanowi jednocześnie całość i część.  Człowiek jest zarówno samodzielną jednostką o określonej konstrukcji
psychicznej i autonomii funkcjonalnej, jak i elementem społeczeństwa oraz szeroko pojętej przyrody .
Społeczno- ekologiczny model zdrowia
Społeczno-ekologicznego modelu zdrowia, który jest  zapleczem teoretycznym dla współczesnej promocji zdrowia i
zakłada m.in., że:
-istnieją skomplikowane powiązania między człowiekiem i jego środowiskiem;
-nie zdrowie człowieka wpływa wiele czynników
-istnieje nierówny dostęp do zdrowia (opieki zdrowotnej i sprzyjającego zdrowiu stylu życia) w zależności od cech
położenia społecznego (płeć, wiek, wykształcenie, dochody)
·ð Zdrowie spoÅ‚eczeÅ„stwa sÄ… to normy kulturowe, wartoÅ›ci i praktyki, które mogÄ… być  zdrowe i  niezdrowe
·ð Zdrowie Å›rodowiskowe, które zgodnie z definicjÄ… WHO zawiera te aspekty zdrowia czÅ‚owieka, Å‚Ä…cznie z
jakością życia, które są zdeterminowane przez czynniki fizyczne, chemiczne, biologiczne, społeczne i
psychiczne środowiska.
Zdrowie jednostki jako  całość
Holistyczne podejście do zdrowia jednostki nawiązuje do definicji WHO, w której wyróżniono samopoczucie
fizyczne, psychiczne i społeczne. Podejście to zakłada, że zdrowie człowieka stanowi całość złożoną ,z kilku
powiązanych ze sobą i zależnych wzajemnie od siebie wymiarów. Wymiary te to zdrowie: fizyczne, społeczne,
duchowe, seksualne i prokreacyjne. Symbolem tej całości może być także koło ,w którym poszczególne wymiary
zdrowia stanowią jednakowo ważne i związane ze sobą części. Zmiany w jednym wymiarze zdrowia wpływają na
pozostałe jego wymiary. Zdrowie oznacza zatem pewien rodzaj równowagi między poszczególnymi jego
wymiarami, które wyróżnia się dla ułatwienia opisu ,choć i one, podobnie jak  całość zdrowia, są trudne do
zdefiniowania.
Zdrowie fizyczne  odnosi się do ciała, biologicznego funkcjonowania organizmu i jego poszczególnych układów.
Może oznaczać, z jednej strony prawidłową ich funkcję, a drugiej odpowiedni poziom sprawności i wydolności
fizycznej, zdolność do wykonywania codziennych czynności bez nadmiernego zmęczenia.
Zdrowia psychiczne jest znacznie trudniej zdefiniować. Najczęściej wyróżnia się dwa jego komponenty:
·ð poznawczy, czyli zdrowie umysÅ‚owe okreÅ›lane jako zdolność do jasnego, spójnego myÅ›lenia, uczenia siÄ™,
realizacji swego potencjału intelektualnego;
·ð afektywny, czyli zdrowie emocjonalne, które oznacza:
- zdolność do kontrolowania emocji w tym do rozpoznawania ich i wyrażania w sposób adekwatny do
sytuacji ,zapewniający poczucie komfortu i akceptowany społecznie;
- zdolności do radzenia sobie z trudnościami, stresem, napięciem, depresją i lękiem.
Zdrowie społeczne  jest, podobnie jak zdrowie psychiczne, pojęciem złożonym i różnie definiowanym. Oznacz ono
·ð niezależność (autonomiÄ™), jako cechÄ™ osób dojrzaÅ‚ych spoÅ‚ecznie;
·ð zdolność do utrzymywania dobrych relacji interpersonalnych i współpracy z innymi ludz
mi,
·ð akceptowanie odpowiedzialnoÅ›ci za siebie i innych.
Zdrowie duchowe  jest pojęciem jeszcze bardziej wieloznacznym. Eksperci z zakresu promocji zdrowia wyróżnili
następujące kryteria zdrowia duchowego: zdolność do dawania i brania, okazywanie ciepła, bezwarunkowa miłość
poczucie sensu i celu życia, uznawanie czynników transcendentalnych, wewnętrzna siła i spokój, pozytywne
nastawienie, własne kredo życiowe, uznawanie istnienia czegoś, co istnieje  poza naszym umysłem , otwartość na
przeżycia duchowe, zdolność do wyjścia poza świadomość. Zdrowie duchowe najogólniej oznacza doświadczenie
wewnętrznego spokoju i zgody z samym sobą oraz rozpoznawanie i wdrażanie w życie zasad i przekonań religijnych
lub moralnych. Jego rozumienie zależy zatem od przekonań i stosunku ludzi do sił, które kierują życiem ludzkim i
 porządkiem świata. Ksiądz Józef Tischner uznał, że człowiek  jest bytem dla samego siebie dla samego siebie
pewnym zadaniem, jakimś darem, ale można także powiedzieć, że jest dla samego siebie jakimś nieszczęściem .
Zdrowie seksualne według WHO to zespół biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów
życia seksualnego, ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości. Zdrowie seksualne
oznacza wolność od przymusu i przemocy seksualnej, ochronę przed nią oraz odpowiednie rozwiązanie problemów
związanych z życiem seksualnym. Jest to pozytywne podejście do ludzkiej seksualności, z którego wynikają także
zadania dla opieki nad zdrowiem seksualnym. Powinna ona uwzględnić potrzeby ludzi w zakresie życia seksualnego,
a nie tylko poradnictwo związane z prokreacją i zapobieganiem chorobom przenoszonym drogą płciową.
Drugim pojęciem związanym z seksualnością człowieka jest zdrowie prokreacyjne. Definiuje się je jako stan
pełnego dobrostanu w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagań
związanych z układem rozrodczym oraz jego funkcjami i procesami we wszystkich okresach życia. Zdrowie
prokreacyjne oznacza , że ludzie mogą prowadzić odpowiedzialne, satysfakcjonujące i bezpieczne życie seksualne
oraz że mają zdolność do prokreacji, jak również swobodę do decydowania, czy, kiedy i ile chcą mieć dzieci.
Zdrowie publiczne, które nie odnosi się do omówionych już aspektów zdrowia dotyczących jednostki. Zdrowie
publiczne jest to, rozwijajÄ…ca siÄ™ dynamicznie w ostatnich dekadach, interdyscyplinarna dziedzina nauki i praktyki,
zajmująca się różnorodnymi aspektami zdrowia społeczeństwa (zbiorowości). Według D.Achesona, zdrowie
publiczne  jest to nauka i sztuka zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promowania zdrowia poprzez
organizację zbiorowych wysiłków społeczeństwa .
Model salutogenezy A. Antonovsky ego
W końcu lat 70. XX w., model ten opisuje i wyjaśnia uwarunkowania i mechanizmy osiągania zdrowia i stał się
przełomem w naukach o zdrowiu.
Podejście patogenetyczne i salutogenetyczne
W tradycyjnym biomedycznym modelu zdrowia, przeważa podejście patogenetyczne , którego istotą zdaniem A.
Antonovsky ego, jest założenie, że stanem normalnym organizmu człowieka jest homeostaza i porządek. Po
naruszeniu homeostazy organizm uruchamia różne mechanizmy regulacyjne, aby ją przywrócić. Gdy okaże się to
niemożliwe, pojawia się choroba, a jej leczenie ma na celu przywrócenie lub zastąpienie tych mechanizmów.
Konsekwencją takiego myślenia jest między innymi:
·ð podziaÅ‚ ludzi na dwie kategorie : zdrowych (normalnych, z niezaburzonÄ… homeostazÄ…) i chorych (dewiantów):
którzy cierpią i są bardziej zagrożeni, przeznacza się więcej środków społecznych niż działania w zakresie
zdrowia publicznego, które dotyczą całej populacji;
·ð koncentracja na przyczynach chorób i czynnikach ich ryzyka oraz na poszczególnych jednostkach
chorobowych, z pomijaniem wspólnych, często pozamedycznych, przyczyn wielu chorób;
·ð zaÅ‚ożenie, że stresory sÄ… zawsze szkodliwe dla zdrowia i należy dążyć do ich eliminowania oraz tworzenia
nieosiągalnego, sterylnego środowiska bez stresów .
W podejsciu patogenetycznym podstawowym pytaniem jest : Co jest przyczyną chorób i jakie są czynniki ryzyka?
Przedstawiając cechy i ograniczenia tego podejścia i doceniając jego znaczenie w medycynie, A. Antonovsky nie
proponuje jego odrzucenia, ale uzupełnienie o nowe podejście (myślenie), które określił jako salutogenetyczne.
Podejście salutogenetyczne zakłada, że stanem normalnym organizmu człowieka jest nieuporządkowanie, stan
zaburzonej homeostazy, dokonujące się pod wpływem ciągłych zmian wewnętrznych i zewnętrznych. Jest to jednak
system otwarty, w którym jest także miejsce dla porządku. Człowiek przemieszcza się w swoim życiu na kontinuum
(linii) rozciągającym się między dwoma wyimaginowanymi biegunami ( krańcami)
Zdrowie Choroba
pełne, idealne poważna, zagrażająca życiu
Pomiędzy biegunami kontinuum są różne stany pośrednie względnego zdrowia lub choroby. Poziom zdrowia to
miejsce na kontinuum w danym czasie. Można je określić obiektywnie i subiektywnie z perspektywy pacjenta. Ze
względu na stałą zmienność tego miejsca należy zajmować się całą populacją  ludżmi znajdującymi się w każdym
punkcie kontinuum ( a nie jak w podejściu patogenetycznym głównie ludżmi chorymi).Kluczowe pytania w myśleniu
salutogenetycznym to: Dlaczego ludzie mimo działania czynników szkodliwych (streserów) zachowują zdrowie lub w
razie choroby powracają do zdrowia? Dlaczego dana osoba, niezależnie od miejsca, jakie zajmuje na kontinuum,
przemieszcza się w kierunku bieguna zdrowie? Poszukując odpowiedzi na te pytania A. Antonovsky zdefiniował dwa
nowe pojęcia: uogólnione zasoby odpornościowe i poczucie koherencji.
Uogólnione zasoby odpornościowe  stanowią bufory dla czynników ryzyka i są to właściwości jednostki, grupy,
jej środowiska i kultury, które umożliwiają uniknięcie stresorów i usprawnienie procesu radzenia sobie z
wymaganiami, w ten sposób, że zapobiegają przekształcaniu się napięcia w stan stresu . Do zasobów tych należą:
·ð wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci czÅ‚owieka  cechy biologiczne (genetyczne, konstytucjonalne) i psychiczne(m.in. poczucie
tożsamości, sprawstwa i kontroli,
·ð cechy Å›rodowiska fizycznego
·ð czynniki spoÅ‚eczno-kulturowe
·ð warunki materialne, pozycja zawodowa
Poczucie koherencji
Poczucie koherencji jest to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień w jakim człowiek ma dominujące,
trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
-bodz
ce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter ustrukturyzowany,
przewidywalny i wytłumaczalny
-dostępne są zasoby, które pozwolą sprostać wymaganiom stawianym przez te bodz
ce
-wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowanie
Poczucie koherencji składa się zatem z trzech, wzajemnie ze sobą związanych komponentów:
1. zrozumiałość-odbieranie przez człowieka na pływających informacji jako uporządkowanych, jasnych i spójnych,
dzięki czemu ma on poczucie że można je pojąć, ocenić, zrozumieć i przewidzieć.
2. zaradność-stopień, w jakim dostępne zasoby są postrzegane przez człowieka jako wystarczające, aby sprostać
wymaganiom stawianym przez otoczenie. Jest to przekonanie, że może w razie potrzeby skorzystać z tych zasobów,
wie do kogo zwrócić się o pomoc.
3. sensowność-stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens, że przynajmniej część wymagań i problemów,
które niesie życie, warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania. Sensowność jest najważniejszym składnikiem
poczucia koherencji, gdyż bez niego poczucie zrozumiałości i zaradności mogła być krótkotrwałe.
*Pomiaru koherencji dokonuje siÄ™ za pomocÄ… opracowanego przez Antonovsky'ego Kwestionariusza Orientacji
Życiowej.
*Poczucie koherencji wpływa pozytywnie na zdrowie i radzenie sobie ze stresem.
*Rozwój poczucia koherencji zaczyna się już we wczesnym dzieciństwie i ustala się na poziomie określonym dla
danego człowieka we wczesnej dorosłości. Rozwój ten dokonuje się pod wpływem doświadczeń życiowych, wśród
których szczególnie ważne są 3 właściwości:
a) spójność doświadczeń-układanie się ich w pewną logiczną całość, powtarzalność i ciągłość, tradycja rodzinna,
brak zaskakujących zdarzeń życiowych sprzyja kształtowaniu się komponentu zrozumiałości.
b) równowaga między przeciążeniem a niedociążeniem kształtuje poczucie zaradności, gdy wymagania, które
stawia się człowiekowi od najmłodszych lat odpowiadają jego możliwościom. Korzystniejsze jest lekkie przeciążenie.
c) udział w podejmowaniu decyzji-stymuluje rozwój poczucia sensowności.
Koncepcja salutogenezy może stanowić podstawę teoretyczną dla edukacji zdrowotnej, w tym szczególnie
ukierunkowanej na rozwijanie umiejętności życiowych. Edukacja ta może wspierać kształtowanie zasobów
odpornościowch oraz poszczególnych komponentów poczucia koherencji.
Mierniki zdrowia
Tradycyjnie wyróżnia się 2 kryteria podziału mierników:
1. Mierniki zdrowia od tego, kto dokonuje oceny zdrowia:
obiektywne, które mogą być zmierzone, wyrażone w jednostkach, liczbach. Np.: wskaz
niki medyczne,
antropologiczne i sprawności fizycznej.
subiektywne, gdy oceny różnych aspektów zdrowia dokonują sami ludzie, a nie profesjonaliści. Wprowadzenie tych
wskaz
ników wynika z definicji zdrowia WHO, w której użyto określenia "samopoczucie". Pozwalają one na opisanie
zdrowia i samopoczucia z perspektywy samych zainteresowanych, można je uzyskać dla dużych grup populacji na
podstawie badań ankietowych.
2. Mierniki zdrowia w zależności od "znaku":
pozytywne-określają prawidłowość i sprawność funkcjonowania całego organizmu lub poszczególnych układów,
np.:poczucie zadowolenia z życia, dobra jakość życia.
negatywne-mierzą natężenie zgonów, chorób, urazów oraz czynników ich ryzyka. Najczęściej wyraża się je w
postaci współczynników w przeliczeniu na 10 tys. lub 100 tys. osób w danej populacji. Mimo, że mierniki te
charakteryzują brak zdrowia, wciąż są najczęściej wykorzystywane w ocenie zdrowia zbiorowości.
Wymienione tu mierniki mogą być wykorzystywane, w różnych "konstelacjach" w zależności od celu, w ocenie
stanu zdrowia:
jednostki-najczęściej dokonuje jej się w celu diagnozowania ewentualnych zaburzeń i chorób lub też w
orzecznictwie lekarskim do wykonania określonej pracy, uprawiania sportu.
zbiorowości-społeczeństwa i różnych jego grup. Zdrowie zbiorowości jest pojęciem abstrakcyjnym i nie jest prostą
sumą zdrowia jej członków. W ocenie sytuacji zdrowotnej zbiorowości wykorzystuje się różnorodne wskaz
niki:
negatywne, pozytywne, różnorodne wskaz
niki kompleksowe, a także determinanty zdrowia.
Dla edukacji zdrowotnej szczególnie przydatne są subiektywne wskaz
niki zdrowia. Umożliwiają one ludziom
refleksję nad swoim zdrowiem, identyfikację własnego potencjału fizycznego, psychicznego i społecznego oraz
problemów związanych ze zdrowiem, które wymagają rozwiązania.
Zdrowie jako wartość i zasób dla jednostki i społeczeństwa
Zdrowie we wszystkich społeczeństwach i kulturach jest traktowane jako dobro, stan pożądany, ceniony.
Zdrowie jako wartość
Podział wg Stanisława Ossowskiego:
%wartość "zdrowie" odnosi się do:
-wartości odczuwanej- uznanej przez jednostkę za rzeczywiście cenną, generującą postawy emocjonalne i
wyzwalającą działania. Zależnie od stanu fizjologicznego organizmu i stopnia zinternalizowania wpływów
społecznych.
-wartości uznawanej- przekonanie jednostki, że zdrowie powinno być cenione, ponieważ postrzegane jest jako cenne
w środowisku społecznym. Przekonanie to w mniejszym stopniu jest oparte na emocjach, zawiera element powinności
i często pozostaje w sferze deklaracji, ale jest trwalsze niż wartości odczuwane.
%wartość zdrowia- czyli siła z jaką jest ono cenione lub pożądane
-wartości uroczyste- należące do tzw . wartości wyższych, obdarzonych powszechnym szacunkiem
-wartości codzienne- wiążące się z praktycznymi, codziennymi, prywatnymi celami jednostek
Oba pojęcia wartość "zdrowie" i wartość zdrowia są ze sobą związane, ale w badaniach nad wartością zdrowia w
świadomości społecznej bierze się pod uwagę zwykle to drugie i bada się pozycję zdrowia w hierarchii lub systemie
wartości. Zdrowie, zajmując wysokie miejsce w hierarchii wartości, nie zawsze jest jednak wartością realizowaną w
codziennym życiu, tzn. znaczny odsetek ludzi nie dąży do jej osiągnięcia i nie dba wystarczająco o swoje zdrowie.
Zdrowie jako zasób dla jednostki i społeczeństwa, prawo do zdrowia
&zdrowie jest zasobem (środkiem) dla każdego człowieka, z którego może korzystać w codziennym życiu, ale
zdrowie nie jest celem, do którego człowiek zmierza.
&zdrowie jest zasobem dla społeczeństwa-dobre zdrowie jest jednym z głównych bogact naturalnych kraju
determinujących rozwój społeczny, ekonomiczny i osobisty ludzi. Tylko zdrowe społeczeństwo jest zdolne do
tworzenia dóbr materialnych i kulturalnych, rozwoju i może osiągnąć dobrobyt.
&zdrowie jest podstawowym prawem każdego człowieka.
Celami edukacji zdrowotnej powinno być:
Ç%stwarzanie ludziom okazji, aby zastanawiali siÄ™ nad tym, jakÄ… wartość ma dla nich zdrowie i jakie miejsce zajmuje
ono w ich systemie wartości
Ç%uÅ›wiadamianie politykom i decydentom na różnym poziomie, żezdrowie jest zasobem dla spoÅ‚eczeÅ„stwa,
społeczności, grupy oraz że wszystkie ich decyzje mogą uszczuplać lub pomnażać ten zasób
Jakość życia związana ze zdrowiem
Definicje jakości życia
Pojęcie "jakość życia" jest złożonym konstruktem społecznym. Pierwsi badacze zajmujący się jakością życia
rozumiem ją jako dobre życie lub powodzenie w życiu. Pojęcie "dobre życie" może być przez różne osoby i grupy
odmiennie interpretowane i różni ludzie mogą przypisywać mu inne znaczenia, w zależności od systemu wartości,
potrzeb, aspiracji. Jakość życia odnosi się do życia jako "całości". jest kategorią dynamiczną, ulega zmianie w czasie i
różnych sytuacjach. Istnieje wiele definicji jakości życia. Np.: jakość życia to postrzeganie przez jednostkę swojej
pozycji w życiu w kontekście kultury, systemu wartości, którym ona żyje, relacji do własnych celów, oczekiwań,
standardów i zainteresowań.
Jakość życia związana ze zdrowiem
Przykłady definicji jakości życia związanej ze zdrowiem:
~~zadowolenie jednostki z tego, jak funkcjonuje w sensie fizycznym, psychicznym i emocjonalnym, w relacjach
rodzinnych i społecznych
~~wpływ, jaki ma stan zdrowia na zdolność jednostki do prowadzenia pełnego życia
W badaniach nad jakością życia związaną ze zdrowiem, w jej mierzeniu bierze się pod uwagę różne zagadnienia, w
tym najczęściej: funkcjonowanie fizyczne, psychiczne, społeczne, ogólne samopoczucie i zadowolenie z życia;
postrzeganie zdrowia. Pomiar jakości życia związanej ze zdrowiem jest wykorzystywany w medycynie , w
specyficznym ujęciu - aspekcie choroby , niepełnosprawności lub naturalnego procesu starzenia się. Jakość życia jest
także przedmiotem zainteresowania zdrowia publicznego i promocji zdrowia.
W edukacji zdrowotnej :
-koncentrując się na zdrowiu, jako kategorii pozytywnej należy uwzględniać także choroby i jakość życia człowieka
-zdrowie należy traktować jako pojęcie otwarte, subiektywnie rozumiane i odczuwane, odmiennie w różnych okresach
życia
Rozdział 2. Czynniki warunkujące zdrowie i dbałość o zdrowie
1. Podział czynników warunkujących zdrowie -  Koncepcja pól zdrowia ( Koło Lalonde a ):
·ð Styl życia - zbiór decyzji jednostki, które wpÅ‚ywajÄ… na jej zdrowie i które jednostka może kontrolować.
·ð Åšrodowisko- wszystkie jego elementy, zewnÄ™trzne w stosunku do ciaÅ‚a ludzkiego, na które jednostka nie ma
wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%).
·ð Biologia czÅ‚owieka- wszystkie cechy zw. z biologiÄ… organizmu ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek,
płeć (ok. 20%)
·ð Organizacja opieki medycznej- dostÄ™pność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej (ok.10-15%)
Inne czynniki od których zależy zdrowie społeczeństwa (20 lat po koncepcji Lalonde a):
·ð zarobki i status spoÅ‚eczny- uważane za najważniejsze; pojedynczy czynnik determinujÄ…cy zdrowie. Im wyższe
zarobki i lepszy status, tym lepsze zdrowie.
·ð sieci wsparcia spoÅ‚ecznego- wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w spoÅ‚ecznoÅ›ci lokalnej zmniejsza ryzyko
wielu chorób i zachowań ryzykownych.
·ð edukacja- jej wyższy poziom daje możliwość kontrolowania swojego zdrowia; lepsza edukacja-->lepsza
praca, zarobki--> lepsze zdrowie
·ð zatrudnienie, warunki pracy:
choroba
·ð Å›rodowisko fizyczne- naturalne i stworzone przez czÅ‚owieka
·ð biologia i wyposażenie genetyczne- potencjaÅ‚ genetyczny, wiek, pÅ‚eć
·ð zachowanie zdrowotne i umiej. radzenia sobie  bezpoÅ›rednio wpÅ‚ywajÄ… na zdrowie; sÄ… zależne od
czynników społ, wiedzy i umiej. dokonywania trafnych wyborów
·ð prawidÅ‚owy rozwój w dzieciÅ„stwie- poczÄ…wszy od pÅ‚odu, przez wczesne dzieciÅ„stwo ma wpÅ‚yw na
póz
niejsze samopoczucie
·ð sÅ‚użba zdrowia- dziaÅ‚ania ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia, zapobieganie chorobom
Ważnym celem edukacji zdrowotnej powinno być umożliwienie ludziom dokonania identyfikacji czynników
wpływających na ich zdrowie (pozytywnych i negatywnych).
2. Ryzyko- możliwość powstania szkody, straty, niekorzystnego lub niepożądanego zderzenia, skutków, lub jako
działanie, które powoduje zagrożenie dla czegoś wartościowego.
Czynniki ryzyka- czynniki zmienne, które zwiększają prawdopodobieństwo choroby, niepełnosprawności, zaburzeń
rozwoju itp.
Czynniki podatności lub wrażliwości- nasilają negatywne wpływy sytuacji oraz środowiskowych czynników ryzyka.
Przeciwwagą dla czynników ryzyka są czynniki chroniące (ochronne). Są to właściwości jednostek lub środowiska
społ., których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie
czynników ryzyka.
Modele wpływu czynników chroniących:
a) Równoważenie ryzyka- czynniki chroniące wpływają bezpośrednio na zachowanie człowieka.
b) Redukcja ryzyka- czynniki chroniące wchodzą w interakcje z czynnikami ryzyka i zmniejszają ich wpływ na
zachowanie tworzÄ…c rodzaj tarczy ochronnej lub buforu.
3. KONCEPCJA RESILIENCE
·ð Badania prowadzone wÅ›ród dzieci i mÅ‚odzieży, żyjÄ…cej w warunkach niekorzystnych dla ich rozwoju
·ð  Resilience- wieloczynnikowy proces pozytywnej adaptacji, w którym czynniki chroniÄ…ce kompensujÄ… lub
redukują wpływ czynników ryzyka
Dwa zjawiska w resilience:
·ð Jednostka jest narażona na ryzyko, negatywnÄ… sytuacjÄ™ życiowÄ…, o której wiadomo, że wywoÅ‚uje trudnoÅ›ci w
przystosowaniu siÄ™.
·ð IstniejÄ… oznaki pozytywnej adaptacji jednostki, która może siÄ™ przejawiać jako:
o kompetencje społeczne- bezpieczna więz
z matkÄ…, dobre wyniki w nauce itp.
o realizacja zadań rozwojowych
o niewystępowanie zaburzeń emocjonalnych lub zaburzeń zachowania
Istotą tej koncepcji są czynniki chroniące, które modyfikują skutki wysokiego ryzyka.
4. STYL ŻYCIA I ZACHOWANIA ZDROWOTNE
Podział zachowań zdrowotnych:
a) Stan świadomości jednostki i celowość jej działania:
·ð zachowania zdrowotne
·ð zachowania zwiÄ…zane ze zdrowiem (nawyki, reakcje na danÄ… sytuacjÄ™)
b) Skutki zachowań dla zdrowia człowieka
·ð zachowania pozytywne (prozdrowotne)
·ð zachowania negatywne (antyzdrowotne)
Czynniki wpływające na kształtowanie zachowań zdrowotnych (L.W. Green, M.W. Kreuter):
·ð predysponujÄ…ce- wiedza, przekonania, wartoÅ›ci, postawy
·ð umożliwiajÄ…ce- umiej. ważne dla zdrowia, przepisy prawne, polityka zdrowotna, dostÄ™pność i jakoÅ› opieki
zdrowotnej
·ð wzmacniajÄ…ce- normy obyczajowe; spoÅ‚eczna akceptacja lub jej brak w stosunku do danego zachowania
zdrowotnego w rodzinie, szkole itd.
5. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Trening zdrowotny- świadomie kierowane działanie, polegające na celowym wykorzystaniu ściśle określonych co do
objętości, formy, intensywności i częstotliwości ćwiczeń fizycznych, dla uzyskania efektów fizycznych i psychicznych.
Najlepszy wysiłek: 4/5 razy w tygodniu, przez 30-45 min, z umiarkowaną intensywnością, korzystny jest wysiłek
wytrzymałościowy z 5 minutowa rozgrzewką; ćwiczenie wyciszające po wysiłku
6. BADANIA PROFILAKTYCZNE
7. WSPARCIE SPOA
ECZNE
Dwa rodzaje wsparcia wg. H. Sęk i R. Cieślak :
8. KAPITAA
SPOA
ECZNY
Kapitał społeczny obejmuje:
-zasoby społeczne- nieformalne, altruistyczne wsparcie ze strony sąsiadów, przyjaciół. Społeczność łączy
zbiorowe poczucie tożsamości, celu itp. A
Ä…czy ich np. wiara, przekonania, wiek, miejsce zamieszkania itp.
-zbiorowe zasoby sąsiedztwa lub społeczności- np. aktywność ludzi, grupy wolontariuszy, lęk przed
przestępcami, dostępność dóbr
-zasoby ekonomiczne- np. poziom bezrobocia, standard warunków życia (w danej społeczności)
-zasoby kulturowe- poziom lokalnych szkół, bibliotek
9. NIERÓWNOŚCI W ZDROWIU- zróżnicowania różnych wskaz
ników zdrowia w grupach o różnym statusie
społeczno ekonomicznym.
10. OPIEKA ZDROWOTNA.
Ważna jest: dostępność do opieki zdrowotnej i odpowiednia jakość świadczeń zdrowotnych (niezawodność i
odpowiedzialność, życzliwość pracowników medycznych, wygląd wzbudzający zaufanie, dostępność,
odpowiednie kompetencje pracowników medycznych, poczucie bezpieczeństwa, dobre relacje/komunikacja z
pacjentem).
11. DBAA
OŚĆ O ZDROWIE
Uwarunkowania dbałości o zdrowie:
Nastawienie behawioralne- zgeneralizowane, najczęściej nieuświadamiane dyspozycje do podejmowania
określonych zachowań, wykształcone jako odpowiedz
na powtarzające się specyficzne działania.
Okres powojennyÄ…ð nastawienie behawioralne wyrażajÄ…ce siÄ™ w postawie roszczeniowej (przerzucanie
odpowiedzialności na państwo za zaspokajanie podst. Potrzeb jednostek)
Czasy realnego socjalizmuÄ…ð wyuczona bezradność (niechęć, niezdolność do samodzielnego dziaÅ‚ania w sferze życia
publicznego i obarczanie władz odpowiedzialnością za kształt własnego funkcjonowania w tej sferze)
12. TYPY MYÅšLENIA O WA
ASNYM ZDROWIU (C. HERZLICH):
13. HEALTHISM (R. CRAWFORD, 1980r)-  KULT ZDROWIA ,  OBSESJA ZDROWIA
R. Crawford założył, że zdrowie można osiągnąć przez wysiłek i samodyscyplinę, z koncentracją na doskonaleniu i
chronieniu ciała, kształtowaniu jego masy i rozmiarów. Ciało staje się  symbolem , wskaz
nikiem zdrowia. Ludzie
wyznający tę ideologię uważają, że zdrowie jest bardziej znaczące niż wszystkie inne wartości i jest celem samym w
sobie, a nie środkiem do osiągania innych celów i wartości. Zachowania prozdrowotne stają się cechą (symbolem)
dobrego życia.
Genezę healthismu upatruję się postępujących procesach medykalizacji życia społecznego.
MedykalizacjaÄ…ð proces uzależnienia siÄ™ spoÅ‚eczeÅ„stw od medycyny
HealthismÄ…ð estetyzujÄ…ca ciaÅ‚o postać medykalizacji
Medycyna oferuje narzędzia i sposoby estetyzacji ciała, a równocześnie kształtuje potrzeby medyczne ludzi, które są
zaspokajane dzięki środkom i wiedzy medycznej.
4. KONCEPCJE I PODSTAWY TEORETYCZNE w EDUKACJI ZDROWOTNEJ
4.1. Terminologia i definicje
Termin  edukacja zdrowotna i jej nazwy wcześniejsze i pokrewne:
WYCHOWANIE HIGIENICZNE czyli wprowadzanie w czyn zasad higienicznych (działalność higieniczno wychowawcza)
OÅšWIATA SANITARNA/ZDROWOTNA czyli praca wychowawcza i dydaktyczna, wychowanie w kulturze sanitarnej i
popularyzowanie wiedzy o zdrowiu szczególnie w zakresie medycyny pozabiegowej, społecznej.
WYCHOWANIE ZDROWOTNE czyli praca z dziećmi i z młodzieżą we wszystkich instytucjach wychowawczych. Polega
na wytwarzaniu nawyków, wyrabianiu odpowiednich sprawności, nastawieniu woli i kształtowani postaw,
pobudzaniu pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia.
PEDAGOGIKA ZDROWIA pojmowana jest jako teoria, doktryna edukacyjnej ingerencji w życie i zdrowie człowieka.
KRZEWIENIE KULTURY ZDROWOTNEJ  system wartości przywiązanych do zdrowia fizycznego i psychicznego,
obiektywnego i subiektywnego, jednostkowego i publicznego.
EDUKACJA ZDROWOTNA  edukacja prozdrowotna  obejmuje ogół wielowymiarowych działań i procesów służących
wychowaniu i kształceniu osób lub grup społecznych i może być traktowana jako proces permanentnego uczenia się
człowieka przez całe życie.
Nauki o zdrowiu:
Sinologia  nauka o zdrowiu człowieka i zdrowiu populacji ludzkiej, zespolona wiedza na pograniczu medycyny,
socjologii, psychologii i teorii organizacji.
Waleologia  nauka o istocie zdrowia człowieka, czynnikach je formujących, metodach zdrowotnych oraz strategiach
zdrowia.
DEFINICJE:
Cechy edukacji zdrowotnej: uczenie się, proces całożyciowy, dobrowolność udziału, interdyscyplinarność.
PODSTAWOWE POJ
CIA:
Wiedza  informacje, które zostały przyswojone i utrwalone w umyśle człowieka.
Nawyk  zautomatyzowane wykonywanie jakiejś czynności
Przekonania  zinternalizowana wiedza. Mają charakter subiektywny. Względnie stały składnik świadomości
człowieka
Postawy  elementy osobowości, złożone struktury wewnętrzne, predyspozycje do reagowania lub zachowywania
się w określony sposób. Względnie trwała struktura procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji zachowań
odnoszących się do zdrowia. Postawa ma 3 komponenty: poznawczą  przekonania, wiedza i myśli o zdrowiu,
emocjonalną  emocje, reakcje, uczucia związane z różnymi aspektami zdrowia, behawioralną  zachowanie
związane ze zdrowiem. Postawa ma znak (pozytywna, negatywna, obojętna) i natężenie (silna, słaba). Badania
postaw : obserwacja zachowania i rejestracja zachowań o charakterze werbalnym. Do mierzenia postaw konstruuje
siÄ™ skale (od najbardziej do najmniej przychylnych).
Umiejętności  sprawność w wykonywaniu czegoś. Umiemy coś robić dobrze. 1. Umiejętności związane ze zdrowiem
fizycznym (higiena i pielęgnacja ciała, samobadanie itp.). 2. Umiejętności dotyczące zdrowia psychospołecznego
(umiejętności życiowe)
Zachowania  nadrzędny cel edukacji zdrowotnej.
4.2. Cele i oczekiwane efekty
Przekazywanie wiedzy o zdrowiu nie może być głównym celem edukacji zdrowotnej. Wiedza bez działania jest pusta,
ale też działanie bez wiedzy jest ślepe. Programy edukacji zdrowotnej powinny uwzględniać wiele różnorodnych
celów, zależnych od potrzeb danej grupy i obszaru tematycznego. Do osiągnięcia tych celów należy wykorzystywać
różne metody i techniki
4.3. KONCEPCJE I MODELE
5 podejść do edukacji zdrowotnej:
3 modele edukacji zdrowotnej: model zorientowany na chorobę (celem jest zapobieganie określonym chorobom),
model zorientowany na czynniki ryzyka (celem jest eliminowanie tych czynników), model zorientowany na zdrowie
(calem jest wzmacnianie potencjał zdrowia)
Alfabetyzacja zdrowotna oznacza umiejętności poznawcze i społeczne, które determinują motywację i zdolności
jednostek do zdobywania informacji, rozumienia jej i wykorzystania w sposób, który sprzyja doskonaleniu i
utrzymaniu dobrego zdrowia.
Poziom 1.- funkcjonalna alfabetyzacja zdrowotna
Poziom 2.- interaktywna alfabetyzacja zdrowotna
Poziom 3.- krytyczna alfabetyzacja zdrowotna
4.4. TEORIE WYKORZYSTYWANE W EDUKACJI ZDROWOTNEJ
Lokalizacja miejsca kontroli  zachowanie ludzi wpływa na to jak postrzegają oni różne czynniki zewnętrzne i
wewnętrzne. Wewnętrzne umiejscowienie kontroli  ludzie uważają, że wyniki ich działań zależą od nich samych,
panują nad sytuacją. Zewnętrzne umiejscowienie kontroli  ludzie uważają że wyniki ich działań nie zależą od nich
samych.
Model przekonań zdrowotnych  działania podejmowane przez jednostkę zależą od jej przekonań np. dot zagrożeń
dla zdrowia.
Model działań zdrowotnych  odnosi się do działania jednostki, które może dotyczyć profilaktyki chorób. Mogą
zaistnieć dwie sytuacje: intencje zachowań zostają utrwalone i potwierdzone; działania zakończyły się
niepowodzeniem i nastąpił nawrót do poprzedniego stanu
Teoria uzasadnionego działania  człowiek działa w sposób racjonalny, podejmuje on świadomy zamiar INTENCJ

zrobienia czegoś. Intencja zależy od postawy wobec tego zachowania i subiektywnych przekonań normatywnych
(nacisk społeczny aby zachować się w pożądany sposób)
Teoria społecznego uczenia się  są osoby które pełnią rolę modelu do naśladowania (np. nauczyciel) które są
obserwowane przez obserwatora (masło maślane) i te naśladowane zachowania nazywamy modelowaniem.
Teoria zachowań problemowych  zachowania młodzieży są efektem złożonych interakcji między ludz
mi.
Model etapów zmian  osoba dokonująca zmian przechodzi przez cykl kolejno po sobie następujących etapów.
1.etap prekontemplacji (osoba nie myśli o zmianie), 2. Etap kontemplacji (osoba myśli o zmianie, ma motywację),
3.etap gotowości (poważna decyzja dokonania zmiany), 4.etap działania (wprowadza zmiany w życie), 5 etap
podtrzymywania, 6 etap nawrotu (powrót do punktu wyjścia), 7 etap wyjścia (osoba dokonała trwałej zmiany
zachowania).
Teoria wielorakich inteligencji
Językowa, logiczno-matematyczna, przestrzenna, muzyczna, kinestetyczna, interpersonalna, intrapersonalna,
przyrodnicza. + moralna, kreatywna, zmysłowa, historyczna.
4.5. Etyczne aspekty edukacji zdrowotnej
Wiodące zasady to: zasada autonomii (uczący się powinien podejmować decyzje autonomicznie) i zasada
nieszkodzenia.
W Stanach Zjednoczonych i innych państwach obowiązuje kodeks etyczny. Cztery podstawowe zasady to :
Respektowanie autonomii uczących się, promowanie sprawiedliwości społecznej, służenie dobru oraz unikanie szkód
dla osób uczących się.
5.1 ROLA EDUKACJI ZDROWOTNEJ W TERAPII CHORÓB
Edukacja zdrowotna jest potrzebna ludziom z chorobami przewlekłymi, niepełnosprawnością i w przypadku ostrych
zachorowań i urazów. Każdy kontakt lekarza/pielęgniarki/terapeuty z pacjentem ma lub powinien mieć elementy
edukacyjne.
Edukacja osób przewlekle chorych jest podstawowym elementem całościowego postępowania terapeutycznego;
wpływa to korzystnie na: efekty leczenia, poprawę samopoczucia i jakości życia osób chorych, satysfakcję z opieki
medycznej oraz zmniejszenie kosztów tej opieki.
5.2 EDUKACJA ZDROWOTNA A PROFILAKTYKA
PROFILAKTYK (prewencja, zapobieganie) są to wszystkie działania podejmowane w celu zapobiegania pojawieniu się
i/lub rozwojowi niepożądanych zachowań, stanów i zjawisk w danej populacji. Istotą tych działań jest
przeciwdziałanie zagrożeniom, których wystąpienie lub nasilenie się jest w przyszłości prawdopodobne. Działania
profilaktyczne mają zmniejszyć prawdopodobieństwo tych zagrożeń i służą utrzymaniu stanu dotychczasowego.
Profilaktyka dotyczy wszystkich sfer życia.
Wyróżniamy 3fazy działań profilaktycznych:
*Profilaktyka I fazy (pierwszorzędowa, pierwotna) dotyczy całęj populacji, obejmuje działania najwcześniejsze,
których celem jest uprzedzenie choroby lub zmniejszenie ryzyka jej rozwoju; obejmuje działania
-swoiste (zapobieganie konkretnej choroby np. szczepienia ochronne, kwas foliowy (kobiety w wieku rozrodczym),
witaminy D niemowlętom i małym dzieciom w celu zapobiegania krzywicy
-nieswoiste zapobieganiu wielu chorobom poprzez karmienie piersią, racjonalne żywienie, aktywność fizyczna,
hartowanie.
*Profilaktyka II fazy (drugorzędowa, wtórna) ukierunkowana na określoną grupę populacji ze zwiększonym
zagrożeniem wystąpienia jakieś choroby; osoby o podwyższonym lub wysokim ryzyku. Celem jest wczesne wykrycie
objawów choroby i wczesne wdrożenie leczeni. Polega na wykonaniu badań profilaktycznych, wśród których można
wyróżnić trzy grupy:
-testy przesiewowe i profilaktyczne badania lekarskie dzieci
-profilaktyczne badania lekarskie różnych grup zawodowych wykonywanych przez lekarzy medycyny pracy
-inne badania profilaktyczne u dorosłych w celu wczesnego wykrywania najczęstszych chorób
*Profilaktyka III fazy (trzeciorzędowa, działania rehabilitacyjne, rewalidacyjny, reedukacyjne) ukierunkowana na
osoby przewlekle chore lub niepełnosprawne. Celem jest zapobieganie dalszy, niepomyślnym skutkom chorób lub
niepełnosprawności, w tym:
-przywrócenie ( rehabilitacja) lub zastąpienie (np. proteza) uszkodzonych funkcji
-pomoc w radzeniu sobie z chorobÄ… i w zaakceptowaniu swego stan
-przeciwdziałanie izolacji społecznej, prowadzącej do wtórnego kalectwa
-pomoc w utrzymaniu dobrej kondycji fizycznej i psychicznej
5.3 Promocja zdrowia
1. Po raz pierwszy ten termin użył h. Sigerist (1945 r.) i wyróżnił 4 zadania medycyny:
a) promocja zdrowia
b) zapobieganie chorobom
c) leczenie
d) rehabilitacja
2. We współczesnym świecie promocja zdrowia rozumiana jest jako propagowanie zdrowia.
5.3.1. Geneza promocji zdrowia
1. Przyczyny rozwoju promocji zdrowia ( poczÄ…tek lata 70. XX w.)
a) wzrost zainteresowania zdrowiem pozytywnym i poprawą jakości życia
b) gołość ludzi do kierowania swoim życiem zwłaszcza w społ. O silnie rozwiniętym konsumpcjonizmie
c) mała skuteczność tradycyjnej oświaty zdrowotnej
d) uznanie ze większość chorób ma związek ze stylem życia
e)poprawa opieki zdrowotnej poprawia stan społeczeństwa
f)rozwój badań naukowych w tym zakresie
2. Kamienie milowe w rozwoju promocji zdrowia:
a) Raport  Nowe perspektywy dla zdrowia Kanadyjczyków
b) Strategia WHO  Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku
c) Karta Ottawska Promocji Zdrowia
5.3.2. Definicje
1.Promocja zdrowia to:
·ð Proces umożliwiajÄ…cy ludziom kontrolÄ™ nad wÅ‚asnym zdrowiem i jego poprawÄ™
·ð Proces obejmujÄ…cy prewencjÄ™ oraz dziaÅ‚ania na rzecz zdrowia pozytywnego, dzieki wszystkim tym dziaÅ‚aniom
zdrowe wybory winny być łatwiejsze
·ð PoÅ‚Ä…czenie dziaÅ‚aÅ„ edukacyjnych oraz różnego rodzaju wsparcia sprzyjajÄ…cych zdrowiu
·ð PoÅ‚Ä…czenie edukacji zdrowotnej i prozdrowotnej polityki publicznej
2. promocja zdrowia dotyczy głównie systemów społecznych i jest:
·ð Procesem zmian spoÅ‚ecznych sÅ‚użalczych rozwojowi ludzi w których uczestniczy wiele dyscyplin
wykorzystywana jest wiedza miedzydyscyplinarna w sposób profesjonalny metodologiczny i twórczy
·ð SztukÄ… interwencji w systemy spoÅ‚eczne i zachÄ™canie ich aby rozwijaÅ‚y siÄ™ w kierunku zdrowych Å›rodowisk
5.3.3. Strategia działania
Pięć głownych obszarów działań w Karcie Ottawskiej:
1. Budowanie prozdrowotnej polityki państwa- odnosi się do polityki państwa. W polityce tej zdrowie
powinno być traktowane jako fundamentalne prawo człowieka i inwestycja społ. Gwarantuje
równość do dostępu do zasobów niezbędnych dla zdrowia
2. Tworzenie środowisk wspierających zdrowie we wszystkich miejscach, w których żyją ludzie
3. Wzmacnianie działań społeczności
4. Rozwijanie umiejętności indywidualnych- dostarczanie info. , edukacje do zdrowia, w tym zwłaszcza
kształtowanie umiejętności życiowych w okresie całego życia człowieka
5. Reorientacja służby zdrowia- uwzględnianie świadczeń ukierunkowanych na pomoc ludziom i
społecznościom w identyfikowaniu i zaspokajaniu ich potrzeb zdrowotnych, pobudzanie potrzeby
dbania o zdrowie
Ważne dla praktyki aspekty promocji zdrowia:
·ð Koncentracja na zdrowiu i zwiekszaniu jego potencjaÅ‚u
·ð KsztaÅ‚towanie sprzyjajÄ…cego zdrowiu stylu życia i Å›rodowiska
·ð UÅ›wiadamianie ludziom że oni sami podejmujÄ… decyzjÄ™ wzglÄ™dem swojego zdrowia i sami ponoszÄ… tych
wyborów konsekwencje
·ð UÅ›wiadamianie politykom i wÅ‚adzom że tworzenie warunkow w których zdrowe wybory bÄ™dÄ… dla ludzi
Å‚atwiejszymi wyborami jest ich obowiÄ…zkiem
5.3.4. Podejścia i metody działania
1. Podejście siedliskowe:
- zdrowie jest tworzone i doświadczane przez ludzi w siedliskach ich codziennego zycia ( Karta Ottawska)
- (WHO) siedlisko jest to miejsce w którym ludzie kształtują i korzystają środowisko oraz gdzie tworza lub
rozwiÄ…zujÄ… problemy ze zdrowiem
- w promocji zdrowia siedlisko to system społeczny który zmienia się aby doskonalić zdrowie
- obiektem interwencji są systemy społ a nie jednostki
- wykorzystuje się podejście uczestniczące które pomaga ludziom dokonać identyfikacji z wlasnym
siedliskiem i uczestniczenie w rozwiązywaniu wspólnie problemów. Podejście to stanowi podstwe dwóch
grup projektów, które rozpoczynają się od fazy małych projektów, nastepnie są upowszechniane, a na końcu
instytucjonalizowane. Ostatecznie dokonuje siÄ™ ewaluacji.
·ð Projekty spoÅ‚ecznoÅ›ci: zdrowe miasto, szkoÅ‚a promujÄ…ca zdrowie itp.
·ð Systemy opieki zdrowotnej promujÄ…cej zdrowie: szpital promujÄ…cy zdrowie
2. Podejście  od ludzi do problemu
- dotyczy środowiska i stylu zycia
- skutecznością działania jest:
·ð Uczestnictwo i współdziaÅ‚anie ludzi- programy realizowane z ludz
mi a nie dla ludzi
·ð Tworzenie warunków dla aktywnoÅ›ci jednostek i grup- budowanie partnerstwa
3. Inne podejścia
a) strategia dokonywania zmian i kierowania zmianami
b)systemowe podejście do planowania ( 4 fazy):
·ð Diagnoza stanu wyjÅ›ciowego- identyfikacja potrzeb lub problemów danej spoÅ‚
·ð Budowanie planu dziaÅ‚aÅ„ i ich ewaluacja
·ð Wdrożenie i realizacja planu
·ð Ewaluacja wyników
5.3.5. Modele promocji zdrowia
1. Dwa modele L.S. Levin a i E. Ziglio a
a) Model reaktywny- ograniczanie zagrożeń zdrowotnych jak i podnoszenie jakości zycia
b) Model proaktywny- wiąże się z podejściem siedliskowym koncentruje się na sferach zycia codziennego
ludzi w określonych siedliskach i realizacji przedsięwzięć w duchu partnerstwa
2. Modele K. Tonesa i J. Greena:
a)model medyczny , prewencyjny- działania ukierunkowane na jednostkę eliminowanie czynnikow ryzyka
kształtowanie prozdrowotnych zachowań zdrowotnych oraz profilaktykę pierwszorzędową
b)model obecny  ukierunkowany na upodmiotowienie
·ð Upodmiotowienie psychologiczne- subiektywne poczucie kontroli nad wlasnymzyciem i zdrowiem
·ð Upodmiotowienie spoÅ‚ecznoÅ›ci- proces dziaÅ‚aÅ„ spoÅ‚ecznych z uczestnictwem ludzi, organizacji i
wspólnoty w celu zwiększenia indywidualnej i wspólnej kontroli nad warunkami i jakością życia, w
tym także działania na rzecz zdrowia
Promocja zdrowia = edukacja zdrowotna x prozdrowotna polityka publiczna
5.3.6. Edukacja zdrowotna jako kluczowy komponent promocji zdrowia
1. Edukacja zdrowotna jest niezbędnym komponentem promocji zdrowia
2. W medycznym, prewencyjnym modelu promocji zdrowia główną cechą edukacji zdrowotnej była
perswazja
3. Podstawowe funkcjÄ™ edukacji zdrowotnej w modelu promocji zdrowia:
a) Tworzenie warunków w których ludzie ucza się o zdrowiu i chorobach
b) Oddziaływanie na decydentów i grupy zawodowe które tworzą lub mają znaczący wpływ na politykę
publiczną i tworzenie środowisk wspierających zdrowie
4. We współczesnym modelu promocji zdrowia ukierunkowanej na upodmiotowienie ludzie istnieje
dwukierunkowe podejście do edukacji zdrowotnej:
·ð OddziaÅ‚ywanie na ludzi
·ð OddziaÅ‚ywanie na znaczÄ…ce grupy profesjonalistów i osób tworzÄ…cych politykÄ™ zdrowotnÄ…
społeczną a także edukacyjną.
5.4 PROFILAKTYKA A PROMOCJA ZDROWIA
1. Profilaktyka i promocja to dwa różne działania i nie można ich stosować wymiennie.
2. Określane są jako  prewencyjne lub  promocyjne .
3. Termin profilaktyka odnosi siÄ™ zawsze do zjawisk negatywnych.
4. Różnice między działaniami w profilaktyce chorób i w promocji zdrowia.
Cecha Działania w profilaktyce chorób Działania w promocji zdrowia
Punkt wyjścia Choroba Zdrowie
Cel Uniknięcie choroby  utrzymanie Zwiększenie potencjału zdrowia
obecnego stanu  status quo
Adresaci Akcent na wybrane grupy populacji, Cała populacja w kontekście codziennego
zwłaszcza o większym ryzyku chorób życia
Wykonawcy Głównie resort zdrowia (działania Uczestnictwo społeczeństwa, działania
medyczne) wielosektorowe