Literatura dla dzieci i młodzieży. Grzegorz Leszczyński. Król Maciuś... Janusza Korczaka - spór narratorów, metafora, mit - streszczenie.
Przełomu antypozytywistycznemu w literaturze dla dzieci dokonała Konopnicka. „Nie przychodzę, ani uczyć dzieci, ani też ich bawić. Przychodzę śpiewać z nimi” -> zrównanie nadawcy i odbiorcy. Istotą partnerstwa jest zbliżenie dziecka do tekstu i wymóg aktywnego odbioru. „Oswajanie”, tłumaczenie świata na język zabawy i fantazji - stały się dominującymi cechami współczesnej twórczości pisarskiej dla dzieci.
Podobnie postępował Korczak, który wprowadził jednak pewne novum: narrator nie utożsamia swoich poglądów z żadną z postaci. Krytykując dorosłych (ironia), ale hołubi dzieci. To właśnie dzieci, a nie dorośli są wzorami postępowania. Jednak narrator nie identyfikuje się Maciusiem; jego stosunek zarówno do świata dzieci (Maciuś, Klu-klu) jak i dorosłych (stary doktor, smutny król, Kampanella) jest ambiwalentny.
Narrator dziecięcy: Cechuje go krótkie, przerywane zdania, język prosty, lapidarny, rzeczowy i magiczny jednocześnie; naśladuje mowę dziecka. Świat dorosłych jest kreowany zgodnie z wyobrażeniami dzieci (np. ministrowie przypominają duże dzieci). Narrator dystansuje się od świata dorosłych, ale też podkreśla niedojrzałość czy kłótliwość dzieci. Nie ogranicza się jednak tylko do krytyki - snuje szereg refleksji na tematy społeczne, psychologiczne i polityczne, stawia szereg pytań.
Dziecięcy narrator dojrzewa równolegle z bohaterem utworu (w planie ideowym obie postaci są tożsame). Opowieść o losach Maciusia staje się coraz bardziej liryczna i symboliczna (zwłaszcza w tomie II).
Narrator dorosły: Jednak nawet tak „dojrzały” narrator dziecięcy (t. II) nie jednoczy się z narratorem dorosłym. A ten jest z reguły pedagogiem, wychowawcą, któremu tło fabularne ma umożliwić przekazanie treści dydaktycznych (stąd tak szczegółowy opis instytucji związanych z polityką, jak sejm czy rada ministrów).
Klęska Maciusia jest na płaszczyźnie fabuły odpowiednikiem wcześniejszych refleksji „smutnego króla” o niemożności przeprowadzenia reform. Idea kluczowa w utworze: klęska człowieka pod wpływem niszczących go okoliczności jest nieuchronna, ale moralnym obowiązkiem jest ciągła aktywność, która prowadzi - paradoksalnie - ku owej klęsce [egzystencjalizm?].
W baśni jest widoczne nawiązanie do Faraona Prusa. W obu dziełach młodzie, romantyczni bohaterowie podejmują walkę ze skostniałymi strukturami władzy, z mafią urzędników, którzy dążą do powstrzymania reform i utrzymania status quo. Obaj bohaterowie wpadają w sidła „starych”, ich walka przypomina miotanie się w koszmarze beznadziejności. Śmierć Ramzesa wyrażała klęskę programu pozytywistów, upadek Maciusia wskazuje na beznadziejność dążeń do społecznej nobilitacji dziecka. Oba dzieła osadzone są w polskiej historii (sic!), wyrażają także ogólniejsze refleksje o tamowaniu wewnątrzpaństwowych reform.
Narracja baśni ma charakter polifoniczny, przez co utwór zmusza do aktywności recepcyjnej i refleksji. Wcześniej bohaterowie byli po prostu wzorami do naśladowania - włączenie tragizmu społeczno-psychologicznego doprowadziło do rozbicia tej skostniałej struktury literackiej. Nowy typ bohatera dziecięcego to już nie podmiot działań wychowawczych, lecz człowiek czynny, aktywny, o rozwiniętej osobowości, szukający własnego miejsca w świecie.
Pomiędzy dwoma kontrapunktowymi głosami narratorów rozciąga się przestrzeń metaforyczna baśni, której semantyka przedłuża się na rzeczywistą przestrzeń pozaliteracką (aluzje polityczne itd.; znaczące są tu: walka „starego” i „nowego” świata czy przyczyny klęski Maciusia).
Kluczowym punktem programu reform jest powołanie parlamentu dziecięcego. Paradoksalnie to w genezie reform tkwią przyczyny klęski młodego króla. Powołanie sejmu dziecięcego było pomysłem nie autorskim Maciusia, ale podsuniętym mu przez pewnego dziennikarza gazety dziecięcej, który - jak się okazało - był tajnym agentem sąsiedniego mocarstwa zaniepokojonego planem modernizacji sąsiada. Cała operacja ma wyraźny charakter prowokacji politycznej.
Groteskowym wymiarem dziecięcego samowładztwa były zawieszenie społecznych podziałów hierarchicznych i złuda równości w karykaturalnej wizji „świata na opak”, w którym dzieci pracują, a dorośli siedzą w szkołach. Wobec niejako spisku działalność króla-reformatora z góry skazana była na klęskę - sytuacja była beznadziejna już na samym początku. Jednak w sens walki nie wątpili ani bohater, ani narrator baśni. Na tym polega jej humanistyczna wartość. Śmierć Maciusia - choć przypadkowa - wynika jednak z konsekwencji, jakie niesie przyjęcie postawy wierności własnym ideałom, wyznawanej aksjologii.
Podobnie dopełnił się los samego Korczaka, którego śmierć w Treblince ta nastąpiła w imię lojalności wobec własnych przekonań, wbrew okrucieństwu rzeczywistości. Śmierć, która daje świadectwo, jest symbolicznym dopełnieniem całego życia. Mit Korczaka i Maciusia zlały się w jedność - fantazja i rzeczywistość, dzieciństwo i dojrzałość, legenda i historia znaczą tu to samo.
[by szwati]