Literatura dla dzieci i młodzieży. Brigitta Helbig-Mischewska. Święta, czarownica, nierządnica. Sakralizacja i demonizacja kobiet oraz kultur w powieści Tomka Tryzny Panna Nikt - streszczenie.

O atrakcyjności i rozgłosie Panny Nikt zadecydowała obok chwytu sakralizacji i demonizacji kobiet, ukryta myśl mesjanistyczna romantycznej proweniencji. Utwór zalicza się do prozy tzw. „Formacji 1989” (lit. przełomu politycznego). Taką „przełomową” powieścią inicjacyjną jest Panna Nikt. W dogorywającym PRL-u jej główna bohaterka przeżywa wtajemniczenie w dorosłość - edukację negatywną. Przemiana wewnętrzna bohaterki kończy się fiaskiem (samobójstwo). Powieść wpisuje się także w nurt tzw. prozy menstruacyjnej (vide: Gretkowska, Tokarczuk) - niebagatelne znacznie ma w utworze motyw pierwszej menstruacji: w Pannie… jest to moment, od którego dziewczynka staje się podatna na działanie szatana (demonizacja kobiety).

Trzy główne bohaterki przedstawione są schematycznie; symbolizują trzy kulturowe wizerunki kobiet - świętej (istota aseksualna), czarownicy (i. nieświadoma) i nierządnicy (i. seksualna).

Historia, opowiadana przez 15-letnią Marysię Kawczak, rozgrywa się w końcu PRL-u w Wałbrzychu. Czas akcji obejmuje trzy miesiące. Dwa znaczące wydarzenia: pierwsza menstruacja narratorki i jej przeprowadzka ze wsi do miasta. Historia kończy się samobójstwem światopoglądowo rozdartej dziewczyny - co finalizuje koncepcję ruchu w utworze: ruch w górę (przeprowadzka na 10. piętro), ruch w dół (Marysia rzuca się z balkonu).

1. Pierwsza część powieści ukazuje uwiedzenie „świętej” Marysi przez „czarownicę” Kasię, demonicznego geniusza muzycznego. Wolnomyślicielka Kasia przekonuje Marysię o absolutnej wolności i równości człowieka z Bogiem i reprezentuje francuski obszar kulturowy (czyta lit. francuską w oryginale, ojciec to Francuz). Kulminacyjnym punktem akcji jest naplucie do kropielnicy, które prowadzi Marysię do poczucia winy i odwrócenia się od Boga.

2. Druga część poświęcona jest kuszeniu Marysi przez piękną, wyrafinowaną Ewę, „nierządnicę”, której nowobogacka rodzina symbolizuje krąg anglo-amerykański. Ewa wprowadza Marysię w świat konsumpcji i erotyki.

Schemat ataku cielesnego i duchowego na Marysię:

• duch -> dusza <- ciało

• czarownica -> święta <- nierządnica

• Kasia -> Marysia <- Ewa

Zdezorientowana Marysia traci równowagę wewnętrzną i upodabnia się najpierw do jednej, potem do drugiej koleżanki w sposobie ubierania, myślenia i mówienia. Jej utratę tożsamości symbolizują nowe imiona; Kasia nazywa ja Minką, a Ewa Majką. W końcu obie mówią od niej „panna Nikt”.

Narracja stylizowana jest na ludowość, naiwność. Nie jest do końca wiarygodna: narracja pierwszoosobowa w czasie teraźniejszym nie „znika” nawet po „śmieci” narratorki-bohaterki. Autor abstrakcyjny (wewnętrzny) wyraźnie demonstruje swą wyższość używając stylizacji folklorystycznej (+ ironia i sarkazm). „Polak” stanowi jego alter ego. Chłopak usiłuje uratować bohaterkę, ta jednak woli ogłupiałego Majkela (karykatura Amerykanina), którego w wyobraźni kreuje na męża. „Polak” pojawia się dwukrotnie: na „party” chce jej pomóc uciec - bezskutecznie; w piwnicy (metafora podświadomości Marysi) ujawnia nieśmiały akt deziluzji, kiedy proponuje dziewczynie, że „podrze wszystko i będzie tak, jakby nigdy nic nie było” („Polak” = „autor”?).

• Święta - to Marysia (imienniczka Matki Boskiej) z początku utworu. Autor abstrakcyjny za pomocą parodystycznego przerysowania niektórych elementów wypowiedzi bohaterki sygnalizuje, że nie utożsamia się z jej obrazem świata, że jego poziom świadomości jest wyższy. Bezpośrednią krytykę autor pozostawia jednak Kasi (często identyfikuje się z jej głosem), która demaskuje zakłamanie moralności katolickiej, opartej na lęku i ubezwłasnowolnieniu jednostek. W toku akcji „święta” przechodzi do frakcji szatańskich: „czarownic”, a potem „nierządnic”. Naznaczona grzechem i niezdolna do spowiedzi, zaprzedaje duszę diabłu - nie jest jednak w stanie udźwignąć własnej metamorfozy. Tożsamość „świętej” wyparta zostaje do podświadomości Marysi (piwnica), a prześladuje ją jako poczucie winy (upiorna wiedźma). Autor ubolewa nad jej utraconą niewinnością i dlatego doprowadza do kary - samozagłady. Nie jest to jednak tylko kara, lecz i swoiste „katharsis” - bohaterka budzi współczucie czytelnika - grzesznica staje się męczennicą.

• Czarownica - to Kasia, artystka opętana przez szatana. Posiada ona zdolności spirytualistyczne i wewnętrznego diabła „Dżigi”, który zapewnia jej natchnienie. W toku akcji Kasia (podobnie jak Marysia) przechodzi metamorfozę; odnosi zwycięstwo nad „Dżigi” i postanawia „nie odgradzać się od swoich rówieśników”. Kasia pozostaje twórcza, uniezależnia się jednak od demona. Nie wiadomo czy w finale Kasia umiera realnie czy tylko w wizji Marysi. Śmierć przypomina konanie Chrystusa: odrzucona przez otoczenie, artystka stoi z rozkrzyżowanymi ramionami na szczycie góry i błaga nieżyjącego ojca, by zabrał ją do siebie - razi ją piorun. Kasia także staje się męczennicą.

• Nierządnica - to Ewa (por. biblijna Ewa), której seksualność wysuwa autor na plan pierwszy. Patologiczna zależność emocjonowana Ewy i Marysi ma wymiar erotyczny i sadomasochistyczny. Marysia planuje zabójstwo Ewy, a następnie samobójstwo. Dla Ewy autor nie ma litości - mimo, że jest ona ofiarą gwałtu, co stało się przyczyną „zepsucia” - i przypisuje ją jednoznacznie sferze szatana. Paradoksalną karą dla Ewy jest dalsze życie.

Cztery drogi:

-> świętej,

-> czarownicy,

-> nierządnicy,

-> ?…? - czwartą drogę przedstawia niejasno chłopak o imieniu Pimpuś: ma to być droga tajemnicza, może łatwa i krótka, a może długa i niebezpieczna.

Adolescencja Marysi nie kończy się wykształceniem nowej tożsamości, „urodzeniem siebie”. Czwarta ścieżka zostaje jej co prawda pokazana, ale nie udostępniona. „Może to właśnie na tej drodze możliwe byłoby zakwestionowanie schizofrenicznego rozpadu obrazu kobiety w kulturze na ciało (nierządnica), ducha (czarownica) i duszę (święta) oraz wypracowanie tożsamości kobiecej łączącej w sobie aspekty wszystkich trzech wizerunków”.

Mężczyźni odgrywają w utworze role drugoplanowe. Pannę Nikt cechuje niebywały symbolizm oraz baśniowość przemieszana z realnością. Jest to tendencja typowa dla mistyczno-ezoterycznej prozy „Formacji 1989”.

Autor wewnętrzny u Tryzny to moralizator, „pouczający” narratorkę jej własnym głosem.

Panna… jako metafora zmieniającej się Polski i społeczeństwa: Marysia narażona jest na zgubny wpływ kultury francuskiej (Kasia) i anglo-amerykańskiej (Ewa), co stanowi zagrożenie polskiej tożsamości zbiorowej przez wolnomyślicielski i zafascynowany materializmem Zachód.

Mesjanizm - Polska to „święta” (Marysia), Francja to „czarownica” (Kasia), a Anglia i Ameryka to „nierządnice” (Ewa). Opętane przez szatana Francja i Anglia sprzymierzają się przeciwko Polsce, pragną ją zdemoralizować, zniweczyć, zrobić z niej „Pannę Nikt”. Polska wybiera męczeństwo i śmierć. W ten sposób zbawia oddalony od Boga naród francuski, przywracając go chrześcijaństwu. Mamy więc tutaj do czynienia nie tylko z sakralizacją i demonizacją kobiet, ale i kultur! W Pannie Nikt wieje duch mesjanizmu - wbrew diagnozie Marii Janion o upadku dwusetletniego paradygmatu romantyzmu tyrtejskiego w literaturze polskiej.

[by szwati]

2

---