Inicjacja literacka

we wczesnym

dzieciństwie – wybrane

aspekty

Literatura dziecięca – wykład

2

1. Od zabawy do literatury

• We wczesnych kontaktach z literaturą bardzo

ważną rolę odgrywa ruch. Pierwsza poezja,

z jaką styka się niemowlę to kołysanka.

• Ta forma liryki wywodząca się z folkloru

ludowego, według Jerzego Cieślikowskiego,

oznacza najstarszy utwór dla dzieci, a

równocześnie utwór, który najbardziej i w

sposób naturalny odpowiada potrzebom ciała i

psychiki dziecka, bo do ruchu kołysania

przyzwyczaja się ono już w łonie matki.

• Kołysanka zawiera wszystkie najważniejsze

dominanty liryki: uporządkowane brzmienie

słów, rytmika, płynność obrazów.

„Lulajże mi, lulaj,
Siwe oczka stulaj.
Stulajże oczusia,
Kazali matusia”.

„Idzie niebo ciemną nocą,
ma w fartuszku pełno gwiazd,
Gwiazdy błyszczą i migocą,
Aż wyjrzały ptaszki z gniazd…”

(E. Szelburg-Zarembina)

„Róża nie zakwitnie, jak się nie polewa.
Dziecko nie urośnie, jak mu się nie śpiewa”.

(A. Kamieńska, Dębowa kołyska)

• Ruch inspirowany kontaktem z literaturą objawia się

zarówno w dziecięcej aktywności („body reading” –

czytanie ciałem), jak i w samym tekście. Stamtąd

właśnie przenosi się w sferę umysłową i

emocjonalną oraz determinuje zachowania dziecka

inspirowane poznanym utworem literackim.

• Ruch przedłuża kontakt z literaturą, co ujawnia się w

zabawie – naśladowaniu bohaterów literackich, w

zabawach tematycznych opartych na elementach

fabuły, w aktywności plastycznej, kinetycznej, jak

klaskanie, tupanie, podskoki, pląsy.

Etap „od dwóch do pięciu”

(Kornel Czukowski)

• etap szczególnego zainteresowania językiem,

tworzeniem nowych słów, co koresponduje z

właściwością zwaną myśleniem magicznym i

wiarą w świat nadprzyrodzony;

• formułki typu: „ene due rabe” dziecko traktuje jak

magiczne zaklęcia. Wówczas zaczyna się

interesować i bawić krótkimi wierszykami,

rymowankami, wyliczankami, czy prostymi

zagadkami. Objawia się wtedy nie tyle talent

lingwistyczny, co poetyckie zdolności dziecka;

• tworzy wówczas wiersze motoryczne, tzw. ekikiki,

oparte właśnie na aktywności motorycznej.

Etap „polowania na słowa”

(Maurice Debesse)

• najmłodsze dzieci (0-3) są wyjątkowo

wrażliwe na słowo;

• naśladują język potoczny, wychwytują nie

tylko słowa, które zdaniem opiekunów
powinny mieć dla nich sens, ale też często
kierują się ich nacechowaniem afektywnym;

• naśladowcze zainteresowania dziecka

dotyczą również języka literatury, dla niego
jawi się on jako niecodzienny, odświętny,
czarodziejski.

• powrót do zainteresowań

lingwistycznych można zaobserwować

u dzieci starszych, w wieku 8-10 lat;

• po zapoznaniu z dostępną tradycją

literacką, uczeń stara się naśladować

poznane wzory. Wraz z przejściem od

fantastyki ku realizmowi, traci

motoryczne poczucie wiersza na rzecz

naśladowania gotowych wzorów.

Typologia zabaw według socjologa

Rogera Caillois

• alea (zabawy oparte na poddaniu się

losowi), które charakteryzują się
rytmicznym powtarzaniem sylab i
marszem przed siebie;

• ilinx (zabawy z elementem oszołomienia),

polegające na wirowaniu i ruchu z
towarzyszeniem pisków i wykrzyknień;

• mimicry (zabawy naśladowcze), polegające

na wszelkiej powtarzalności w słowie oraz
ruchu;

• agon (zabawy we współzawodnictwo,

w których ujawnia się wola walki) –
wyścigi, rywalizacja w ruchu

(Na podst. R. Caillois, Gry i ludzie, przeł. A.

Tatarkiewicz i M. Żurowska, Warszawa 1997, s.
22-30)

• w tym obszarze działań, czyli w spontanicznej

aktywności małego dziecka, mieszczącej się w

przestrzeni, nazwanej przez Cieślikowskiego

folklorem dziecięcym, rozpoczyna się rzeczywista

inicjacja literacka;

• obejmuje ona, m.in. proste formy paraliterackie,

(zaśpiewy, zawołania, gaworzenie, wyrażenia

onomatopeiczne) oraz literackie (kołysanki,

wyliczanki, bajeczki);

• cechą wspólną form literackich jest wierszowana

forma,

a także odwołanie do trzech sfer psychiki dziecka –

nieświadomej, behawioralnej i intelektualnej.

2. Recepcja literatury przez dzieci w wieku

przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Potrzeby
dziecka odbiorcy

Poziomy rozwoju kompetencji czytelniczych:

-wczesne dzieciństwo (do 3 roku życia) – okres inicjacji czytelniczej
z dominacją książek-zabawek, książek obrazkowych, utworów literackich
lub paraliterackich „słuchanych” i oglądanych przez dziecko;

- wiek przedszkolny (od 3 do 6 roku życia) – z przewagą rymowanej
i zrytmizowanej poezji, a także bajek wierszowanych i baśni;
im bliżej 5. roku życia tym częściej dziecko stara się odróżnić fantazję
od rzeczywistości;

- młodszy wiek szkolny (od 7 do 10 roku życia) –
charakteryzuje się stopniowym wchodzeniem w rolę czytelnika,
przejściem od fantastyki ku tekstom realistycznym oraz
od poezji ku prozie; na tym etapie zaznaczają się również
różnice w upodobaniach czytelniczych dziewcząt i chłopców.

Zachowania odbiorcze wśród dzieci

• pionierskie badania w Polsce – psycholog

Stefan Szuman (lata 20. XX w.);

• autorzy ważniejszych opracowań: Maria

Przetacznik-Gierowska, Maria Kielar-Turska
(Dziecko jako odbiorca literatury), Maria
Ligęza, Alicja Baluch, Joanna Papuzińska,
Katarzyna Krasoń.

• dzieci w wieku 6-7 dostrzegają już warstwę

przedmiotową utworu (potrafią odpowiedzieć

na pytanie: „o czym mówił ten wiersz”);

• recepcja poezji ma charakter synkretyczny

i kreatywny – można to udowodnić

obserwując, łatwość, z jaką dziecko maluje

obrazy „wyłaniające się” z tekstu literackiego,

jak komentuje, nadając obrazkom tytuły,

naśladuje dynamiczne elementy utworu (np.

zjawiska przyrody: deszcz, wiatr) lub

czynności bohaterów;

• recepcja ta ma także charakter intuicyjny (A.

Baluch), dzieci dostrzegają bowiem różne walory

literackie, jak chociażby rym, rytm, melodię,

obrazowość, powtarzalność. Dlatego potrafią

wystukać albo wytupać rytm, zanucić lub głośno

wyśpiewać melodię, pokazać gestem lub

narysować;

• w wieku wczesnoszkolnym kontakt z dziełem

literackim ma wymiar „reakcji przez działanie” (J.

Papuzińska), ponieważ dziecko „przedłuża lekturę

w zabawę”: imituje działania bohatera, tworzy

własną wizję świata przedstawionego.

• kinestetyczny (ruchowy) odbiór

udowodniła i opisała Katarzyna Krasoń.
Tego typu działania nawiązują do
pojęcia eurytmii (czyli sztuki poruszania
się przy muzyce do odpowiednich
tekstów), wprowadzonego przez Rudolfa
Steinera,
a rozwijanego przez Christopha
Lindenberga.

Potrzeby dzieci związane z książką

i aktem „lektury”:

• potrzeba dotyku w okresie niemowlęctwa, kiedy ciało

staje się katalizatorem pierwszych wrażeń związanych

ze słowem;

• potrzeba słuchania dla przyjemności;
• potrzeba przeżywania – dziecko nie musi

wszystkiego zrozumieć w utworze, ważniejszym jest,

by go „przeżywało”;

• „kombinowania” – czyli chęć odkrycia tajemnicy

(ważna dla starszych przedszkolaków i dzieci w wieku

wczesnoszkolnym), rozszyfrowania zagadki ukrytej

w utworze (jak rzucenie przedmiotów, aby sprawdzić,

co się z nim stanie);

• potrzeba fantazjowania;
• potrzeba medytacji i imaginacji –

związana z poznawaniem świata i
rozwojem myślenia;

• potrzeba naśladowania i

pozostawania
w centrum;

• potrzeba ekspresji i ruchu.

3. Poezja dla dzieci – modele i gatunki.

Relacja nadawca – odbiorca w poezji dla

dzieci.

• literatura dziecięca w swej pierwotnej

postaci byłą i jest głównie pisana wierszem
(teksty
z kultury ludowej oraz spontaniczna
twórczość dziecięca);

• zapis wierszem mają rymowanki, piosenki,

wyliczanki, bajki zwierzęce, bajeczki
łańcuszkowe, niektóre baśnie magiczne.

Modele wierszy dla dzieci

I. dydaktyczny
II. liryczny
III. lingwistyczny
IV. współczesny (medytacyjny,

refleksyjny)

Zaradź złemu zawczasu

„Zaszyj dziurkę, póki mała” —

Mama Zosię przestrzegała

Ale Zosia, niezbyt skora,

Odwlekała do wieczora.

Z dziurki dziura się zrobiła.

A choć Zosia i zaszyła,

Popsuła się suknia cała.

Źle, że matki nie słuchała.

Tadeuszek

Raz swawolny Tadeuszek

Nawsadzał w flaszeczkę muszek;

A nie chcąc ich morzyć głodem,

Ponawrzucał chleba z miodem.

Widząc to ojciec przyniósł mu

piernika

I, nic nie mówiąc, drzwi na klucz

zamyka.

Zaczął się prosić, płakać

Tadeuszek,

A ojciec na to: „Nie więź

biednych muszek”.

Siedział dzień cały. To go

nauczyło:

Nie czyń drugiemu, co tobie

niemiło.

Stanisław Jachowicz (1796–1857)

Jeden z twórców polskiej literatury
dziecięcej. Reprezentant nurtu mieszczańskiego
i literatury dydaktyczno-moralizatorskiej.

Stworzył wzorzec bajeczki wierszowanej,
zw. portretem wad dziecięcych.

Schemat fabularny:

przestroga – nieposłuszeństwo – kara

Zapoczątkował najstarszy dydaktyczny model wiersza.

• dedykacyjne, religijne, moralizatorskie,

patriotyczne, autodydaktyczne (W. Bełza,
Katechizm polskiego dziecka);

• mitotwórcze (M. Konopnicka, Piast);
• edukacyjne (J. Tuwim, Stół);
• abecadłowe
• bajeczki, obrazki, portrety wad dziecięcych (J.

Brzechwa, Samochwała);

• wiersze o lekturze;
• wiersze autotematyczne („wiersze o wierszach”)

Dydaktyczny model wiersza (po Jachowiczu)

przybiera różne formy i gatunki:

W. Bełza,
Katechizm polskiego dziecka

– Kto ty jesteś?

– Polak mały.

– Jaki znak twój?

– Orzeł biały.

– Gdzie ty mieszkasz?

– Między swemi.

– W jakim kraju?

– W polskiej ziemi.

– Czym ta ziemia?

– Mą ojczyzną.

– Czym zdobyta?

– Krwią i blizną.

– Czy ją kochasz?

– Kocham szczerze.

– A w co wierzysz?

– W Polskę wierzę.

– Czym ty dla niej?

– Wdzięczne dziecię.

– Coś jej winien?

– Oddać życie.

W. Chotomska, Literki

Raz literki w abecadle chciały się zabawić
i kłóciły się zajadle,
jak by się ustawić.
A krzyczało: - Chcę być pierwsze!
ale B nie chciało,
Ci D zgubiły wiersze,
E pod stół wleciało.
O toczyło się, toczyło, aż w kałamarz wpadło.
tak o miejsce się kłóciło całe abecadło.
Nagle słychać głosik Anki:
„Cicho mi w tej chwili!
Marsz literki do czytanki jak was ustawili!”

Wyrosło w lesie drzewo potężne,

Twarde, wysmukłe i niebosiężne.

Raz przyszli drwale, drzewo zrąbali,

Bardzo się przy tym naharowali.

Potem je konie na tartak wlokły,

Tak się zziajały, że całe zmokły.

Na tym tartaku warczące piły

Tak drzewo cięły, że się stępiły.

Kupił te szorstkie listwy i deski

Stolarz warszawski, Adam Wiśniewski.

Adam Wiśniewski, nie lada majster.

Wziął piłę, młotek, hebel i klajster.

Mierzył, heblował, kleił, sposobił,

Zbijał, malował, wreszcie stół zrobił.

Tyle to trzeba było mozołu

Dla sporządzenia jednego stołu.

Julian Tuwim, Stół

• w drugiej połowie XIX i na początku XX w. rymujący

się wiersz służył do przekazywania moralno-
edukacyjnych treści, np. dotyczących historii i
geografii Polski, kultu tradycji, pamięci o słynnych
Polakach, religii, a także przyrody, zawodów, czy
pożądanych cech u „małych Polaków”; ważniejsza
była wówczas treść nie forma;

• autorzy późniejszych wierszy dydaktycznych

odchodzą od nauki wypowiedzianej wprost na rzecz
nauki „ukrytej”, rezygnują z moralizatorstwa;

• współczesny wiersz łączy element dydaktyczny z

dbałością o artystyczną formę.

Dydaktyzm

•

zespół funkcjonalnych elementów treści

i formy utworu literackiego mających na celu

swoiste ukształtowanie czytelnika, wpłynięcie

na jego światopogląd, postawę, system wartości

i przekonań, przekazanie mu wzorów godnych

naśladowania, zaleceń dotyczących życia

zgodnego z aprobowanym przez autora

systemem aksjologicznym, przestróg,

użytecznych wiadomości itd.

•

Kategoria ściśle związana z literaturą dla dzieci.

Model liryczny wiersza

• wpływ romantyzmu;
• większa komunikatywność wiersza,

opisowość, meliczność, naiwna
ludowość;

• przestrzeń „otwarta”, wiejska;
• bohater – dziecko wiejskie.

M. Konopnicka, W polu

Pójdziemy w pole w ranny czas,
Młode traweczki witam was!
Młode traweczki zielone,
Poranną rosą zroszone.
Długoście spały twardym snem
Pod białym śnieżkiem w polu tym;
Teraz główeczki wznosicie,
Bo przyszło słonko i życie.

Zła zima

Hu! hu! ha! Nasza zima zła!
Szczypie w nosy, szczypie w uszy,
Mroźnym śniegiem w oczy prószy,
Wichrem w polu gna!
Nasza zima zła!

Hu! hu! ha! Nasza zima zła!
Płachta na niej długa, biała,
W ręku gałąź oszroniała,
A na plecach drwa…
Nasza zima zła!

Maria Konopnicka (1842-1910)

Uznawana za prekursorkę polskiej,
oryginalnej literatury dziecięcej,
nie odwołującej się do wzorów
zagranicznych.

Reprezentantka nurt ludowego.

W jej twórczości ukształtował się
liryczny model wiersza.

Liryczny model wiersza – formy i

gatunki:

• liryka opisowa (pejzażu ojczystego);
• wiersze sieroce i pastusze;
• piosenki, kołysanki, rozbudzanki;
• kalendarz dziecka;
• wiersze kolędnicze.

Cechy wiersza lirycznego:

• nastrojowość, uczuciowość (która

dominuje nad porządkiem
treściowym);

• melodia, refreniczność;
• stroficzność;
• luźna kompozycja wiersza;
• motywy dziecięcej zabawy i

wyobraźni.

Inni twórcy liryki dla dzieci

• Janina Porazińska (tom W Wojtusiowej

izbie, tu wiersze: W dorośli – to nie
wiecie… Bajka iskierki, Dorotka);

• Zofia Rogoszówna, Józef Czechowicz,

Kazimiera Iłłakowiczówna (XX-lecie
międzywojenne);

• Anna Kamieńska, Joanna Kulmowa, Józef

Ratajczak, Zofia Beszczyńska (współcześni
poeci).

III. Lingwistyczny model

wiersza

• odrzucenie dydaktyzmu.
• wprowadzenie estetyki nonsensu;
• obecność fantastyki, konfabulacji;
• zabawa słowem;
• Eksperymenty, m.in. z wykorzystaniem

języka ptaków i zwierząt;

• komizm i humor (np. motyw świata na

opak);

Wpływ tradycji angielskiej

i rosyjskiej poezji nonsensownej

• wykorzystanie jako wzorca popularnych

rymowanek ludowych (funkcjonujących w
formie ustnej) – nursey rhymes

• obecność dowcipu, dosadnego humoru i

ostrej satyry;

• wykpienie autorytetów (nauczycieli, księży,
urzędników);
• kształt limeryku lub epigramatyczna forma;
• intencja – zabawa słowem.

Julian Tuwim, Figielek

Raz się komar z komarem przekomarzać zaczął,
Mówiąc, że widział raki, co się winkiem raczą.
Cietrzew się zacietrzewił, słysząc takie słowa,
Sęp zasępił się strasznie, osowiała sowa,
Kura dała drapaka, że aż się kurzyło,
Zając zajęczał smętnie, kurczę się skurczyło,
Kozioł fiknął koziołka, słoń się cały słaniał,
Baran się rozindyczył, a indyk zbaraniał.

Limeryki z Księgi nonsensu:

„Pewien starszy pan z Bombassa 
stale spacerował na obcasach. 
    Gdy kto pytał go: "Czemu?", 
    nie odpowiadał jemu 
tajemniczy ów człowiek z Bombassa”.

Edward Lear – rysownik i poeta, najbardziej

znany przedstawiciel angielskiej

poezji nonsensownej

(XIX w.)

„Raz pewien pan ze zmartwienia 
zakupił sobie jelenia 
    i pewnym pięknym ranem 
    ujechał na nim w nieznane, 
by nie czuć już więcej zmartwienia”.

Rosyjska poezja nonsensu – Kornel Czukowski (XX w.)

„Był raz sobie
Krokodyl.
Po ulicach wciąż chodził,
Papierosy on kurzył,
Po turecku bajdurzył,
Krokodyl, Krokodyl Krokodylowicz”.

Zaproponował on nowy styl pisania dla dzieci, całkowicie odrzucając
dydaktyczno-moralizatorski wzorzec. Posługiwał się absurdalnym humorem,
wybujałą fantazją. Stosował zabawy brzmieniem i znaczeniem wyrazów.

Nonsens – antydydaktyzm –

zabawa słowem – „szalone

dziecko”, czyli poezja dla

dzieci Juliana Tuwima

• Tuwim – to poeta bardziej wszechstronny

niż Brzechwa, miał większą odwagę, by
eksperymentować, unowocześniać wiersz.
Negatywnie oceniał całą „dydaktyczną”
przeszłość literatury dziecięcej.

• Stworzył portret dziecka, które jest szalone

i nieprzewidywalne. Poeta nie tylko go nie
strofuje, nie upomina, lecz wyraźnie
fascynuje go „inność”, nieskrępowana
wyobraźnia i energia dziecka.

• Dzięki Tuwimowi wiersz dziecięcy – jako

komunikat poetycki skierowany do
dziecięcego odbiorcy i jako swoisty gatunek
poetycki – otrzymał status poezji, stał się
równouprawnionym gatunkiem poezji ogólnej.

• Tuwim jako pierwszy (lub jeden z pierwszych)

„oswoił” w poezji dla dzieci „język” ptaków i
zwierząt (Ptasie radio), język zaumny
(określenie rosyjskich poetów), czyli mowy
znajdującej się poza granicami rozumu.

[…]„A w jednym krowy, a w drugim konie,
A w trzecim siedzą same grubasy,
Siedzą i jedzą tłuste kiełbasy.
A czwarty wagon pełen bananów,
A w piątym stoi sześć fortepianów,
W szóstym armata, o! jaka wielka!
Pod każdym kołem żelazna belka!
W siódmym dębowe stoły i szafy,
W ósmym słoń, niedźwiedź i dwie żyrafy,
W dziewiątym - same tuczone świnie,
W dziesiątym - kufry, paki i skrzynie,
A tych wagonów jest ze czterdzieści,
Sam nie wiem, co się w nich jeszcze mieści”. […]

Julian Tuwim - Lokomotywa

[…] ”Buch - jak gorąco!
Uch - jak gorąco!
Puff - jak gorąco!
Uff - jak gorąco!” […]
Już ledwo sapie, już ledwo zipie,
A jeszcze palacz węgiel w nią sypie.
Lecz choćby przyszło tysiąc atletów
I każdy zjadłby tysiąc kotletów,
I każdy nie wiem jak się natężał,
To nie udźwigną - taki to ciężar!

Nagle - gwizd!
Nagle - świst!
Para - buch!
Koła - w ruch!

Najpierw
powoli
jak żółw
ociężale
Ruszyła
maszyna
po szynach
ospale.

Szarpnęła wagony i ciągnie z
mozołem,
I kręci się, kręci się koło za kołem,
I biegu przyspiesza, i gna coraz
prędzej,
I dudni, i stuka, łomoce i pędzi.
[…]

• wiersz „zrobiony” z dziecięcej zabawy w

pociąg;

• możemy w nim wyróżnić trzy porządki

kompozycyjne: obrazowy, brzmieniowy oraz

znaczeniowy (semantyczny);

• obecność instrumentacji głoskowej:
aliteracje („A dokąd? A dokąd? A dokąd?”)
echolalie („Do taktu turkoce i puka, i stuka”,

„A co to to, co to to, kto to tak pcha?”)

glossolalie („Tak to to, tak to to, tak to to, tak

to to!...).

Nowa bajka Brzechwy

• większość utworów Brzechwy ma

formę bajki, ale jest to bajka otwarta
na absurd
i nonsens;

• bawi się przysłowiem lub utartym

porzekadłem, tworząc żart językowy;

• wykorzystuje chwyty takie, jak rym,

kalambur, absurd sytuacyjny.

„Roch węgla od dawna pod piecem nie widział,
Już skończył się zapas, wyczerpał się przydział.

Roch wpadł na pomysł: "Tak zimno w chałupie,
A słońce jest wielkie. Gdy okruch odłupię

I wrzucę do pieca, wystarczy mi ciepła,
By barszcz nie zamarzał i kasza nie krzepła."

Pomyślał i ruszył z motyką na słońce,
A słońce - wiadomo - jak ogień gorące.

Motyka już topić się z wolna zaczęła,
Lecz Roch nie ustawał, Roch wołał: - Do dzieła!”

IV. Wiersz współczesny dla
dziecka

• dziecko podmiotem i bohaterem

lirycznym

• humor, fantazja, emocje – na miarę

dziecka

• na pierwszym planie obraz poetycki
i ton refleksyjny
• rezygnacja z regularnego rytmu i rymu
• zabawa słowem.

Poeci współcześni:

• Joanna Kulmowa, Józef Ratajczak,

Joanna Papuzińska, Danuta Wawiłow,
Dorota Gellner, Zofia Beszczyńska,

Małgorzata Strzałkowska, Emilia
Waśniowska, Marcin Brykczyński,
Agnieszka Frączek i in.