Metody oceny rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży
Rozwój fizyczny rozpoczyna się od zapłodnienia, a kończy gdy wymiary ciała i narządy osiągną pełną dojrzałość. Jest procesem trwającym w czasie, podlegającym różnorodnym wpływom genetycznym i środowiskowym. Charakteryzuje się licznymi i nieodwracalnymi przeobrażeniami w zakresie doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości. Celem dokonujących się zmian jest osiągnięcie przez organizm kompleksowej dojrzałości i zdolności do reprodukcji. Zachodzące zmiany rozwojowe są wynikiem przeobrażeń o charakterze ilościowym (proces wzrastania) i jakościowym (proces dojrzewania). Podkreśla się indywidualnie zróżnicowaną dynamikę ich przebiegu, dlatego też osobnicy w tym samym wieku kalendarzowym (metrykalnym) mogą różnić się między sobą stopniem zaawansowania procesów rozwojowych, czyli wiekiem rozwojowym (biologicznym) [1-4].
Pozytywnym miernikiem stanu zdrowia w populacji wieku rozwojowego jest ocena rozwoju somatycznego. Pomimo faktu, iż każde dziecko ma swój indywidualny tor rozwojowy, konieczne staje się jego porównanie z populacją zdrowych rówieśników, stwierdzenie czy rozwój przebiega harmonijnie i w jakim stopniu oddziałują na niego czynniki genetyczne i środowiskowe. Ocena rozwoju dziecka, czyli diagnoza auksologiczna stała się podstawowym elementem opieki zdrowotnej w poszczególnych etapach rozwoju dzieci i młodzieży. Jest ona niezbędna zarówno w postępowaniu prewencyjnym (promocja zdrowia), jak i leczniczym w przypadku auksopatii (zaburzeń rozwoju). Realizacja tych zadań możliwa jest dzięki różnym metodom oceniającym zjawisko rozwoju somatycznego [5-9].
Ocenę rozwoju fizycznego można przeprowadzić dzięki badaniom przekrojowym (ang.: cross sectional studies), pozwalającym na określenie poziomu rozwoju fizycznego w dniu badania w danej grupie wiekowej (metoda statyczna) lub przy pomocy badań ciągłych, długofalowych (ang.: longitudinal studies), umożliwiających ocenę indywidualnego rozwoju dziecka na przestrzeni kilku-, kilkunastoletniego okresu prowadzenia obserwacji i badań (metoda dynamiczna). Badania przekrojowe umożliwiają szybkie uzyskanie informacji o rozwoju badanych cech nawet dla dużej populacji i o zjawisku akceleracji. Przeciętne wartości badanych cech dla wieku i płci informują o osiągniętym poziomie rozwoju fizycznego, ale nie mogą być przydatne np. w ocenie kolejności występowania cech dojrzewania płciowego. Badania ciągłe, długofalowe są niezwykle pomocne w tworzeniu krzywych wzrastania, w poznawaniu indywidualnie zróżnicowanego toru rozwojowego, w ocenie kolejności i czasu występowania cech dojrzewania płciowego, a nawet w przewidywaniu ostatecznej wysokości ciała [3, 4, 6, 10]. Wg Chrząstek-Spruch [8] poznanie indywidualnego tempa i rytmu wzrastania, na który wpływają czynniki środowiskowe, choroba lub reakcja na podjęte leczenie wymaga prowadzenia badań długofalowych, wykonywanych wielokrotnie u tych samych dzieci.
Tempo wzrastania wyrażone jest linią utworzoną z połączenia kolejno uzyskiwanych wartości pomiarów wysokości lub masy ciała w poszczególnych latach życia. Odzwierciedla szybkość, z jaką organizm dąży do uzyskania pełnej dojrzałości. Z kolei rytm wzrastania odzwierciedla przyrosty badanej cechy najczęściej w rocznych odstępach czasu. Przy prowadzeniu takich obserwacji najczęściej stosuje się model Preece-Bainesa opisujący krzywą wzrastania od okresu wczesnego dzieciństwa aż do okresu dojrzałości. Model ten pozwala oceniać przebieg wzrastania poszczególnych dzieci, tempo wzrastania w kolejnych okresach rozwoju, okres pojawiania się skoku pokwitaniowego i jego wielkość, a także moment zakończenia wzrostu (spadek tempa mniejszy niż 1 cm rocznie) [1, 8, 11].
Do najczęściej stosowanych metod oceniających zjawisko rozwoju fizycznego należą:
tabele norm traktowane jako biologiczne układy odniesienia,
siatki centylowe,
wskaźniki proporcji,
morfogramy, czyli profile rozwoju,
ocena wieku biologicznego (rozwojowego), gł. ocena wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych,
wskaźniki oceny składu ciała: masa ciała szczupłego i metoda impedancji, badania stanu mineralizacji kośćca,
biochemiczne wskaźniki rozwoju [1-3, 10, 12].
Tabele norm
Najprostszą metodą antropometryczną oceny rozwoju fizycznego u dzieci są pomiary masy i wysokości ciała z odniesieniem ich wartości do tabeli norm. W tabelach są umieszczone średnie wartości danej cechy, najczęściej wysokości i masy ciała, ewentualnie obwodu głowy i klatki piersiowej. Uzyskuje się je na podstawie badań przekrojowych wybranej losowo, możliwie licznej populacji w określonym przedziale wiekowym. Zatem większość tabel informuje jedynie czy uzyskana wartość badanej cechy, np. wysokość ciała mieści się poniżej lub powyżej przeciętnej dla danego wieku. Granice norm nie pozostają sprecyzowane i często są różnie interpretowane [6, 13]. Posługując się tabelami należy pamiętać, że podają one wartości przeciętne dla danej populacji i stosunkowo niewielu osobników ściśle odpowiada przyjętym normom. Istnieje więc konieczność ustalenia zakresu odchyleń, które należy traktować jako prawidłowe. Umownie przyjęto obszar obejmujący ą 1 odchylenie standardowe (SD) od średniej arytmetycznej, w którym powinno się mieścić 68,3% badanej populacji pod względem danej cechy oraz obszar ą 2 odchylenie standardowe, obejmujący 95,6% osobników [1, 6]. Wg Krawczyńskiego [3] w związku z procesem akceleracji rozwoju niezbędna staje się aktualizacja tabel norm co 10-15 lat.
Siatki centylowe
Siatki centylowe dostarczają informacji o dynamice procesu rozwoju fizycznego. W siatkach przedstawia się częstość występowania wartości cechy wyrażonej w procentach. Zaletą tej metody jest możliwość graficznego ujęcia pozycji badanej cechy względem normy i określenie jej toru rozwojowego na podstawie kilku-, kilkunastoletnich obserwacji ciągłych. Wartości podstawowych pomiarów masy ciała i wzrostu, a także obwodu głowy i klatki piersiowej powtarzane w określonych przedziałach czasowych, powinny być zawsze odniesione do siatek centylowych jako norm biologicznych dla wieku i płci. Nanosząc np. w odstępach półrocznych na siatki centylowe uzyskane wartości z dokonanych pomiarów można wykreślić linię krzywą, która odzwierciedla indywidualne tempo wzrastania. Centyl wskazuje na pozycję danej osoby w populacji uporządkowanej według cechy 0-100. Jeśli np. wartość wzrostu dziecka znajduje się na poziomie 50 centyla, oznacza to, że w danym wieku metrykalnym połowa jego rówieśników jest od niego wyższych, a połowa niższych. Krzywe oznaczone jako 3 i 97 (lub 5 i 95) centyl stanowią granice normy i odpowiadają 2 SD od wartości średniej w tabelach norm. Zakres normy wąskiej obejmującej 50% populacji mieści się między 25 a 75 (lub 35-65) centylem, zaś szerokiej - między 10 a 90 (lub 15-85) i obejmuje ok. 80% populacji [1, 6, 12].
Cech biologicznych nie można jednak dzielić w sposób mechaniczny na grupę fizjologii i patologii. Wartości danej cechy mieszczące się między 3 (5) a 10 centylem oraz między 90 a 97 (95) stanowią strefę pośrednią, obserwacyjną (pogranicze normy). Dzieci, których analizowane cechy mieszczą się w strefie pośredniej wymagają obserwacji i badań kontrolnych w celu wykluczenia ewentualnego procesu chorobowego, warunkującego potencjalne opóźnienie lub rzadziej przyspieszenie rozwoju [3, 12]. Należy przy tym pamiętać, że siatki centylowe pokazują rozkład cechy w określonej, np. zamieszkującej dany region populacji, a nie jest to jednoznaczne z faktem, że jest to zawsze rozkład wzorcowy. Dla lepszej obiektywizacji wyników pomiarów, często wyraża się je jako wartość liczbową w postaci ułamka masy ciała lub wzrostu w odniesieniu do normy dla wieku [14].
Za bardziej nowoczesne uznaje się siatki cech skorelowanych, np. wysokości i masy ciała. Przykładem może być opracowana przez Malinowskiego i Pazecką [15] graficzna metoda umożliwiająca ocenę wieku morfologicznego i proporcji wagowo-wzrostowych. Umożliwia ona obiektywną ocenę stopnia opóźnienia lub przyspieszenia rozwoju (wg wzoru: wzrost do wieku - dla oceny tempa wzrastania) oraz szybkie wyodrębnienie z badanej grupy dzieci smukłych, zbudowanych proporcjonalnie i krępych (wg wzoru: masa do wzrostu - dla oceny niedoboru masy ciała lub wzrostu) [1, 12, 14].
Wysoki stopień dziedziczenia niektórych cech, np. wysokości ciała, wykorzystano również do opracowania tzw. siatek trójcentylowych. Uwzględniają one średnią wysokości ciała obojga rodziców i zróżnicowanie środowiskowe na miasto i wieś. Dodatkowo umożliwiają uściślenie zróżnicowania konstytucjonalnego, które ma podłoże genetyczne [6, 7, 13].
Wskaźniki proporcji
Najczęściej przedstawiają one stosunek dwóch lub więcej cech morfologicznych względem siebie. Wprowadzone zostały ze względu na potrzebę oceny kształtowania się proporcji ciała, czyli do określenia procesów różnicowania [1, 6, 13, 16, 17]. Do najpopularniejszych wskaźników należy wskaźnik Queteleta (WQ), tj. stosunek masy ciała w gramach do wysokości w cm. Charakteryzuje budowę ciała, a jego wielkość może zależeć od rozwoju tkanki tłuszczowej lub masy mięśniowej. Odmianą WQ jest najczęściej stosowany w praktyce pediatrycznej wskaźnik wagowo-wzrostowy określający stan odżywienia i stopień otyłości, tzw. wskaźnik masy ciała (BMI - ang: Body Mass Index). Jest on ilorazem masy ciała (w kg) do kwadratu wysokości (m2). Wartości poniżej 15-17 kg/m2 oznaczają znaczny niedobór masy ciała (stan niedożywienia), zakres 17-23,5 kg/m2
- ryzyko niedożywienia, 24-24,5 kg/m2
- stan prawidłowego odżywienia, 25-29,5 kg/m2 - nadwagę, zaś powyżej 30 kg/m2 - otyłość. Powszechnie uważa się, że z powodu szybkiego tempa rozwoju dzieci i młodzieży, wskaźnik BMI ulega dużym zmianom i dlatego powinien być oceniany w korelacji z właściwymi dla wieku i płci rozkładami centylowymi. Do oceny stanu odżywienia, szczególnie u dzieci, wykorzystywany jest wskaźnik Cole'a wyrażany w procentach (iloraz BMI do standardowego BMI - dla 50 centyla masy i 50 centyla wzrostu dla danego wieku, tj. masa ciała x wysokość ciała standardowa2 x 100 / masa ciała standardowa x wysokość ciała2). Za masę standardową uważana jest masa na poziomie 50 centyla dla tzw. wieku wysokościowego, tj. wieku, dla którego aktualna wysokość odpowiada 50 centylowi. Kwalifikacja tego wskaźnika obejmuje następujące zakresy: <75 - wyniszczenie, 75-85 - niedożywienie, 85-90 - nieznaczne niedożywienie, 90-100 - norma i >110 - nadmierne odżywienie. Bardziej szczegółowe obliczenia uwzględnia tzw. współczynnik masy ciała (WMC), który jest wskaźnikiem masy ciała zmieniającym się w zależności od wieku badanego. Wartość WMC otrzymuje się poprzez pomnożenie BMI przez powierzchnię ciała. Zdaniem Wolańskiego [7] w okresie przedszkolnym i szkolnym dużą wartość ma wskaźnik międzykończynowy, a w okresie pokwitania wskaźnik spłaszczenia klatki piersiowej. Posługiwanie się wskaźnikami i ich poprawna interpretacja wymagają dobrej znajomości prawidłowości rozwojowych.
Morfogramy (profile rozwoju)
Średnie wartości większego zestawu cech somatycznych dla poszczególnych grup wieku i płci mogą posłużyć do skonstruowania morfogramów. Dają one możliwość oceny kształtowania się proporcji pomiędzy odcinkami i składnikami ciała. Umożliwiają dokładniejsze określenie procesów różnicowania. Morfogramem określa się linię poprzeczną uzyskaną przez połączenie wartości liczbowych kilku cech morfologicznych naniesionych na specjalnie skonstruowane siatki. Linia ta wyznacza poziom rozwoju badanych cech, czyli profil rozwoju dla płci i danego wieku kalendarzowego Średnie wartości mierzonych cech dorosłej osoby o prawidłowym rozwoju somatycznym tworzą na siatce poziomą linię prostą. Im uzyskana krzywa bardziej odbiega od linii poziomej, tym większe zaburzenie proporcji ciała. Profile rozwoju pomocne są w diagnozowaniu niektórych zaburzeń endokrynologicznych (zespół Turnera, zespół Klinefeltera) i innych postaci karłowatości [1, 3, 6, 13].
Wiek biologiczny (rozwojowy)
Przez pojęcie wieku biologicznego (rozwojowego, fizjologicznego) należy rozumieć rzeczywisty poziom zawansowania we wzrastaniu i dojrzewaniu dziecka. Dotyczy rozwoju kilku cech, a jego dokładność w określeniu zależy wprost proporcjonalnie od liczby zastosowanych kryteriów oceny. W praktyce najczęściej wykorzystuje się kryterium wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych. Średnia uzyskana z podsumowania otrzymanych wartości analizowanych cech określa wiek biologiczny w latach. Różnica między wiekiem metrykalnym (kalendarzowym) a otrzymaną średnią określa stopień odchylenia w kierunku przyspieszenia lub opóźnienia rozwoju [1, 3, 5, 6, 10, 13].
Wiek morfologiczny (wiek wzrostowy i wagowy) - określa się, porównując uzyskane pomiary wysokości i masy ciała z wartościami badanych cech zawartych w tabelach norm i odczytując odpowiadający im wiek. Wysokość i masę ciała można także porównać między sobą na siatce centylowej cech skorelowanych.
Ocenę poziomu rozwoju przy zastosowaniu wieku zębowego stosuje się najczęściej u najmłodszych dzieci. Czas wyrzynania się zębów mlecznych i ich liczba pomocne są w określeniu wieku od 6 do 30 miesięcy. Około 6 roku życia, kiedy zaczynają pojawiać się zęby stałe, można ponownie oceniać wiek zębowy jako jeden ze wskaźników rozwojowych. Porównując liczbę zębów mlecznych lub stałych z odpowiednimi tabelami norm wiekowych lub z siatką centylową dla wieku zębowego, można ocenić stopień zaawansowania tej cechy morfologicznej. Wyrzynanie się zębów zależy od płci dziecka. U chłopców zęby mleczne wyrzynają się szybciej, natomiast dziewczynki szybciej je tracą i następuje u nich szybsza wymiana zębów na stałe. Różnica sięga 3-4 miesięcy.
Wiek kostny (szkieletowy) - ocena dojrzałości szkieletowej na podstawie czasu pojawiania się jąder kostnienia i stopnia zaawansowania rozwoju kośćca pozwala na dokonanie oceny ogólnego poziomu rozwoju fizycznego. W ocenie dojrzałości kośćca stosuje się metodę jedno- lub wieloodcinkową. Koncepcja metody jednoodcinkowej opiera się na założeniu, że proces kostnienia jest zbliżony we wszystkich częściach ciała. W metodzie wieloodcinkowej poziom dojrzałości kostnej ocenia się na podstawie radiogramów kilku odcinków ciała, ale łączy się ono z niebezpieczeństwem napromieniowania dziecka. Z zachowaniem wszystkich zasad ochrony radiologicznej wykonuje się radiogram ręki i nadgarstka, który porównuje się z odpowiadającym mu wzorcem w atlasie dla danego wieku kalendarzowego i płci. Wiek kostny określa się w latach. Dojrzewanie kośćca jest wyrazem oddziaływania czynników endogennych (genetycznych, hormonalnych) i egzogennych (żywieniowych). Uważa się, że wiek kostny jest ściśle skorelowany z wiekiem rozwojowym i ogólnym dojrzewaniem ustroju.
Wiek cech płciowych - fizjologiczne granice dojrzewania płciowego są bardzo szerokie: od 8 do 16 roku życia u dziewcząt i od 10 do 18 roku życia u chłopców. Jednakże wystąpienie cech dojrzewania płciowego w pierwszych dwóch latach podanego zakresu wieku, jak również ich brak w dwóch ostatnich latach wymaga przeprowadzenia pełnej oceny klinicznej. Celem tego działania jest wykluczenie przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania płciowego, ustalenie przyczyn tego stanu i zastosowanie ewentualnego leczenia. W działaniach tych bardzo istotną rolę odgrywa dokładnie zebrany wywiad ukierunkowany genetycznie i auksjologicznie. Przedmiotem oceny u chłopców są zewnętrzne narządy płciowe (jądra, prącie, moszna) oraz stan owłosienia łonowego i pachowego. U dziewcząt oprócz owłosienia ocenia się także rozwój piersi oraz wiek wystąpienia pierwszej miesiączki. Do oceny rozwoju cech płciowych przyjęto pięciostopniową skalę Reynoldsa-Winesa, spopularyzowaną przez Tannera. Brak cech dojrzewania płciowego jest typowy dla fazy dziecięcej, określanej jako faza pierwsza. Fazy 2, 3 i 4, są fazami rozwojowymi, natomiast faza piąta charakteryzuje cechę w stopniu rozwoju typowym dla osoby dojrzałej. Dynamikę rozwoju jakościowych cech płciowych trudno jest ująć w skali ilościowej. Problem ten został rozwiązany poprzez opracowanie diagramów obrazujących osiągnięcie poszczególnych faz rozwojowych dla tych cech w przyjętych przedziałach centylowych w odniesieniu do przeciętnych wartości wieku metrykalnego.
Wskaźniki oceny składu ciała
Masa ciała szczupłego (ang.: lean body mass) pozwala ocenić masę tzw. tkanek aktywnych z wyłączeniem tkanki tłuszczowej. Metoda impedancji (oporności) bioelektrycznej (elektryczna analiza bioimpedancji) wykorzystuje zjawisko różnic przewodnictwa elektrycznego pomiędzy beztłuszczową masą ciała a tkanką tłuszczową, w której przewodnictwo jest mniejsze. Dzięki temu można przeprowadzać analizę składu ciała (np. ocenę masy bez- i tłuszczowej, ilość wody całkowitej w ustroju). Najczęściej korzysta się z niej, oceniając stan odżywienia pacjentów [11, 17, 18].
Celem rozróżnienia udziału masy mięśniowej, masy tłuszczowej i uwodnienia ustroju w kształtowaniu wielkości wskaźnika stanu odżywienia, dodatkowo korzysta się z pomiarów grubości fałdów i obwodów. Prostym, a zarazem miarodajnym jest pomiar w połowie długości ramienia z jednoczesnym pomiarem grubości fałdu skórnego nad mięśniem trójgłowym ramienia. Zastosowanie odpowiednich obliczeń pozwala na jednoczesną ocenę masy mięśniowej i masy tłuszczowej. Jest to metoda szeroko stosowana w technice antropometrycznej dla oceny stanu odżywienia u dzieci, zakładająca, że grubość tkanki tłuszczowej podskórnej odpowiada proporcjonalnie całkowitej zawartości tłuszczu [14, 17].
Coraz częściej w medycynie wieku rozwojowego wykonuje się badania stanu mineralizacji kośćca, dzięki czemu w sposób pośredni można określić całkowitą masę kostną (densytometria, tomografia komputerowa, techniki ultradźwiękowe) [8, 19, 20]. Metodą kosztowną, ale coraz bardziej dostępną jest ilościowa densytometria kostna za pomocą metody DEXA (absorpcjometria promieniowania rentgenowskiego o podwójnej energii; DEXA - ang.: Dual Energy X-ray Absorptiometry). Badaniu metodą DEXA można poddać całe ciało lub kręgosłup lędźwiowy w projekcji przedniotylnej. Prawidłowa masa kostna jest wykładnikiem masy ciała, a tym samym wzrastania i rozwoju dziecka.
Wskaźniki biochemiczne
Znacznie rzadziej w praktyce stosowane są niektóre biochemiczne wskaźniki rozwoju, przede wszystkim oparte na oznaczeniach wydalania hydroksyproliny i kreatyniny z moczem. Uzyskane wartości koreluje się z wysokością i masą ciała osób badanych, wyliczając odpowiednie współczynniki: hydroksyprolinowo-wzrostowy, hydroksyprolinowo-wagowy lub hydroksyprolinowo-kreatyninowy. Do tych badań należy także dołączyć powszechnie wykorzystywane w praktyce lekarskiej oznaczenia we krwi stężeń cholesterolu całkowitego i jego frakcji VLDL, LDL i HDL oraz trójglicerydów i apolipoprotein. Te wskaźniki biochemiczne znalazły szczególne znaczenie w wykrywaniu zaburzeń gospodarki lipidowej towarzyszącej otyłości i stanowiących czynniki ryzyka dla rozwoju miażdżycy. Znacznie rzadziej w ocenie procesów rozwoju fizycznego wykorzystuje się oznaczenia markerów metabolizmu kostnego (np. biosyntezę kolagenu, szczególnie kolagenu typu I tworzącego macierz kostną) oraz inne sposoby określania zasobów tkanki tłuszczowej (np. oznaczanie leptyny, hormonu syntetyzowanego przez komórki tłuszczowe, którego stężenie we krwi jest wprost proporcjonalne do ilości tkanki tłuszczowej). Innymi metodami laboratoryjnymi służącymi przede wszystkim ocenie stopnia upośledzenia stanu odżywienia są badania poziomów we krwi: białka całkowitego, transferyny, albuminy, prealbuminy, białka wiążącego retinol, pierwiastków śladowych, witamin lub IGF-1 (ang.: insulin-like growth factor-1) [14, 20].
Nie ustają poszukiwania nowych metod, które byłyby najbardziej wiarygodnymi sposobami śledzenia i monitorowania rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Rzadko wykorzystywaną metodą jest knemoterapia, która pozwala na precyzyjny, nieinwazyjny pomiar długości podudzia. Służący do tego celu knemometr z dużą dokładnością (błąd pomiaru rzędu 0,09-0,17 mm) ocenia dynamikę wzrastania na przestrzeni krótkich okresów czasowych. Dotychczas metoda ta znalazła zastosowanie głównie w badaniach klinicznych i służy m.in. do oceny rozwoju wcześniaków i dzieci z małą masą urodzeniową oraz obserwacji wzrastania pacjentów podczas leczenia sterydami lub hormonem wzrostu [cyt. za 8].
Coraz częściej w ocenie rozwoju dzieci i młodzieży korzysta się ze wskaźników sprawności i wydolności fizycznej i/lub poziomu rozwoju umysłowego, emocjonalnego i społecznego. Są one także pozytywnymi wskaźnikami oceny stanu zdrowia jednostki.
Rozwój ontogenetyczny (osobniczy) jest procesem progresywnym, a organizm człowieka, przechodząc przez jego poszczególne etapy nigdy już nie powróci do fazy czy stanu wcześniejszego. Jest to pewnego rodzaju łańcuch kolejno po sobie następujących ogniw procesów przystosowawczych do życia, które charakteryzują się dużą indywidualnością osobniczą. Znajomość metod oceny rozwoju fizycznego i prawidłowa ich interpretacja umożliwia prowadzenie systematycznej kontroli postępowania tego procesu. Auksjologia jest dziedziną, w której szczególnie często spotyka się problem pogranicza normy i patologii. Mogą one być wynikiem indywidualnego przebiegu toru rozwojowego albo być sygnałem rozpoczynającego się procesu patologicznego. Coraz częściej ocenę stanu zdrowia przeprowadza się w oparciu o jego pozytywne mierniki, tj. wskaźniki rozwoju fizycznego, sprawności i wydolności fizycznej oraz poziomu rozwoju umysłowego i emocjonalnego, zwłaszcza w kontekście różnorodnych uwarunkowań psychospołecznych. Dlatego też prawidłowo przeprowadzona ocena rozwoju osobniczego w oparciu o dostępne metody powinna być integralną częścią postępowania diagnostycznego w praktyce pediatrycznej.