Literatura dla dzieci i młodzieży (romantyzm i pozytywizm) - Sł. lit. polskiej XIX w., red. J. Bachórz
ROMANTYZM
Na użytek młodego czytelnika przeznaczono teksty folklorystyczne. Do kanonu weszły bajki Ezopa i klasyka grecko-rzymska, szczególnie o tematyce historycznej. Dzieła Plutarcha, którego nazywano wychowawcą młodego pokolenia Europy (Żywoty sławnych mężów) stały się wzorem „moralności i cnoty obywatelskiej” (J. Wybicki). Wielki wpływ wywierał A. Gallanda zbiór baśni wschodnich Tysiąca i jednej nocy (1704-1717). Młodzież przechwyciła też niektóre utwory z kanonu dorosłej literatury (np. Przypadki Robinsona Crusoe D. Defoe).
W miarę rozwoju szkolnictwa (działalność KEN) rosło zapotrzebowanie na książki dla dzieci. Odpowiedzią były liczne translacje i adaptacje dzieł francuskich (A. Berquina, J. F. Marmontela), niemieckich (Ch. F. Weissa) i później angielskich. Z rodzimych autorów wznawiano licznie tomiki Kochanowskiego i J. Gawińskiego oraz bajki Krasickiego.
Towarzystwo Przyjaciół Nauk usilnie popularyzowało wiedzę o historii Polski - założenie to realizowali m.in. J. U. Niemcewicz (Śpiewy historyczne), I. Czartoryska (Pielgrzym w Dobromilu), J. Lelewel (Historia książąt i królów polskich…).
W 1. poł. w. XIX najbardziej znanymi twórcami książek dla dzieci byli:
K. z Tańskich Hoffmanowa - pierwszym jej bestsellerem (chwalonym przez K. Brodzińskiego) była Pamiątka po dobrej matce. Większość jej twórczości przypadała na okres przed powstaniem listopadowym. Redagowała także pierwsze czasopismo dla dzieci na ziemiach polskich („Rozrywki dla Dzieci” 1814-1828). Stosowała formy literackie: od opisów, obrazków i opowiadań po nowele i powieści. Twórczość pisarki wywarła istotny wpływ na co najmniej cztery generacje Polaków.
Najpoczytniejszą autorką prozatorskich książek dla dzieci i młodzieży po powstaniu listopadowym była P. Krakowowa (Pamiętnik młodej sieroty, Wspomnienia wygnanki - pierwsza polska robinsonada).
S. Jachowicz - wierszopisarz, pedagog, polityk i społecznik. Debiutował tomikiem wierszy Bajki i powieści w 1824 r. W 1830 podjął wydawanie pierwszego w Europie codziennego pisma dla dzieci, „Dziennik dla Dzieci”. Redagował je w sposób nowatorski, włączając do współpracy młodych czytelników.
Wielką rolę w rozwoju poezji dla dzieci odegrał T. Lenartowicz (tomik Lirenka). Wespół z E. Estkowskim walczyła o prawa ludu do oświaty i o rangę wiejskich nauczycieli J. Woykowska.
Pierwszym poważnym krytykiem lit. dla dzieci i młodzieży był K. Brodziński. Cenna jest rozprawa Estkowskiego (Przedmowa do Zbiorku rzeczy swojskich ku nauce i rozrywce dla młodzieży - 1859), gdzie autor stawia wysoki wymagania twórcom lit. dla młodego czytelnika.
POZYTYWIZM
Lit. dla dzieci i młodzieży kształtowała się pod wyraźnym wpływem programu pozytywistycznego. Zaważył na niej scjentyzm (szczególnie kult nauk przyrodniczych). Lit. traktowano przede wszystkim jako skuteczne narzędzie wychowawczego działania na odbiorców - miała przygotować młodzież do życia praktycznego, do pracy produkcyjnej w rzemiośle, czy wpojenia zasad utylitaryzmu (użyteczności społecznej).
Problemy oświatowe, dydaktyczne znalazły się w centrum zainteresowania. Podejmowali je wszyscy ważniejsi ideolodzy i pisarze: Świętochowski, Chmielowski, Krupiński, Prus, Orzeszkowa.
W owym okresie książkę dla dziecka obarczono wieloma funkcjami: miała grać rolę poznawczą, popularyzować wiedzę, służyć pomocą edukacyjną…
Nastąpił bujny rozwój małych form beletrystycznych (powiastka, obrazek, opowiadanie). Wieczory z babunią, Wianek, Wiano macierzyńskie - utwory W. Izdebskiej adresowane do dziewcząt (apoteoza cnót rodzinnych).
Dla najmłodszych adresowane były Z życia małych dzieci czy Nasi znajomi Z. Morawskiej, która starała się przekazać obowiązujące wzorce moralne: systematyczność, pracowitość, oszczędność… Dla starszych przeznaczone były powieści o tematyce współczesnej (propagowanie nauki i pracy).
Księżniczka Z. Urbanowskiej zawiera nowy model pozytywistycznego wychowania dziewcząt; koresponduje z Martą Orzeszko, ale utrzymana jest w duchu optymistycznym. Dla chłopców adresowane były Przygody młodzieńca, czyli Robinson polski A. Dygasińskiego (sukces zawodowy bohatera, przy hołubieniu ponadczasowych wartości).
Z myślą o najmłodszych pisano powieści popularnonaukowe - Świat i dzieci, Podróż naukowa po pokoju, czy Dzieje świecy. Popularyzatorką przyrody była M.J. Zaleska (Listki i ziarnka, Z krainy czarów).
Powieść historyczna służyła kultywowaniu tradycji (także romantycznej!), pamięci o przeszłości i kształtować wychowanie narodowe. J. Papi (Krwawe chwile, Kara Boża). Często sami autorzy powieści historycznych - Sienkiewicz, Kraszewski, czy Rzewuski - dokonywali adaptacji własnych dzieł w celu przybliżenia ich młodym odbiorcom.
Chętnie używano bajki czy baśni (zwięzłość, dydaktyzm, moralizatorstwo): Bajeczki Kraszewskiego, Cudne bajki Dygasińskiego (motywy ludowe). Fantastykę baśniową zastosowała Konopnicka w O krasnoludkach i sierotce Marysi.
Poezja - w lit. dla dzieci występowała na równi z prozą! Dominowała poezja dydaktyczna (wierszyki Jachowicza) i moralizatorska (Kto ty jesteś? Polak mały! W. Bełza). Przełomu dokonała Konopnicka, która porzuciła dydaktyczne schematy - liryki zabarwione emocjonalnie i nastawione na estetykę (tomiki Wiosna i dzieci, czy Moja książeczka).
Krytyka: P. Chmielowski wyznawał zasadę stopniowania trudności i dostosowywania książki do wieku i poziomu rozwoju dziecka. S. Karpowicz domagał się równouprawnienia piśmiennictwa dla dzieci. [by szwati]