Źródła:

• greckie piśmiennictwo rozpoczyna się eposami Homera

• dzieła starożytnych historyków, filozofów

• poezja (komedie)

• satyry

• archeologia: materialne zabytki (pełny rozkwit w XIX wieku). Duże zasługi, znacznie wzbogaciła wiedzę o starożytności

• kolekcjonerstwo: kolekcje bogatych rodów, dzięki nim powstały wielkie muzea (Neapol, Wiedeń, Berlin, Ateny, Olimpia, Nowy Jork, Londyn)

• epigrafika - bada wszelkie napisy na tablicach kamiennych, ostrakach, murach. Rejestruje wszystkie napisy od nagrobnych po graffiti

Znaczenie kultury greckiej jest zasadnicze dla Europy, po części także dla Ameryki

W Grecji udało się stworzyć usystematyzowaną i spisaną skalę wartości, która przeszła do kultury nowożytnej (pojęcie demokracji, kanony sztuki, filozofii, wiele nauk)

PIŚMIENNICTWO GRECKIE + KULTURA

1. 3000 - 1125 pne: okres MINOJSKI

2. 2000 (1500 - rozkwit) - 1200 pne: okres MYKEŃSKI

3. 1200 - 800 pne: WIEKI CIEMNE. Istotne zmiany kulturowe i cywilizacyjne, brak źródeł pisanych, zapomnieniu musiało ulec pismo linearne B. Istotne problemy kulturowe i polityczno - społeczne. Wykształca się greckie polis. Jest to także OKRES HOMEROWY (jego poematy oddają życie w tamtym okresie)

4. VIII - 338 r pne: okres HELLEŃSKI Grecji niepodległej

a) VIII - VI w pne: okres archaiczny. Homer, archaiczni lirycy: Safona, Alkajos, Alkman, Symonides, Pindar, Archiloch i inni

b) V - IV w pne: okres klasyczny. Największy rozwój wszystkich form cywilizacji starożytnej Grecki. Ateny - centrum. Rozwój wielkiej poezji tragicznej. Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Przepadła ogromna twórczość wielu innych. Wielki wiek prozy greckiej, wielkich filozofów (Platon, Arystoteles, Sokrates). Kanon retoryki greckiej, mówców (Demostenes)

• Rozwój komedii greckiej:

* staroattycka (ostra krytyka): ośmieszane konkretne osoby

* średnioattycka: odejście od zasady krytycyzmu jambicznego (ustawowy zakaz imiennego ośmieszania). Zmiany prawne, ograniczenie swobód obywatelskich po wojnach peloponeskich

* nowa komedia attycka: mieszczańska, komedia charakterów, ośmieszanie wad, postępowania bezimiennych typów, stałe typy komediowe (przejdą do kultury europejskiej)

• przełom V/VI w pne - pierwsza ateńska sofistyka

• SOFIŚCI: cenili wiedzę, nie uznają żadnych świętości, aksjomatów (dlatego traktowano ich podejrzliwie) - wszystko jest relatywne. Mistrzowie retoryki, erystyki (sztuka prowadzenia sporów) - zapoczątkowali jej rozwój. Sztuka oczarowania słowem, ogromne znaczenie słowa. Doprowadzili do ogromnego poruszenia intelektualnego. Ogromna rola w teorii sztuki, literatury.

5. 338 - 31 w pne: okres HELLENISTYCZNY. Rozprzestrzenienie kultury greckiej, dotarła na tereny Indii. Powstanie ogromnych monarchii hellenistycznych (np. Egipt - Ptolemeusze)

• wielkie monarchie stylizowane na dawne azjatyckie. Generałowie Aleksandra przyjmują rytuał władców azjatyckich, tworzą znaczące centra kulturalne w swoich stolicach (biblioteka i muzeum aleksandryjskie, Antiochia, Pergamon, Efez, Rodos, Ateny)

• wykształcenie wspólnej formy językowej, ponad dialektami (KOINE). Powstaje w niej część literatury, pierwsze przekłady (np. Septuaginta)

• dominacja poezji nad filozofią, w prozie wybija się retoryka popisowa (inna niż wcześniejsza, zaszokowanie słuchacza formą językową, brzmieniem). Poezja ucząca, erudycyjna, szokujące wątki, wszystko pisane językiem bardzo starannym, wyszukanym, sformalizowanym (stosowane opisane w kanonie figury - doskonałość kanoniczna, nie można poza niego wyjść). Poezja niezwykle elitarna, dla ogółu niedostępna.

6. 31 r pne - V w ne: okres cesarskiej literatury greckiej.

• 2 połowa II w ne i 1 połowa III w ne - druga sofistyka

• mistrzowie słowa (np. Filostrat), nawiązują do klasycznych dzieł, klasycznego sposobu myślenia i sofistyki

• 476 - upadek zachodniego cesarstwa rzymskiego

7. 476 - 1453: okres BIZANTYJSKI. Aż do V wieku, do zdobycia Konstantynopola. Władca w Bizancjum zawsze był cesarzem rzymskim

EPOKA ARCHAICZNA

Homer, „ILIADA”

Powstanie poematów

• nie wiadomo dokłąnie kiedy powstały, wydaje się że należały do początku epoki archaicznej (Iliada: 2 połowa VIII w pne, Odyseja - kilkadziesiąt lat później)

• były końcem pewnego okresu rozwoju poezji greckiej (w poematach badacze dostrzegli wzmianki i aluzje do poezji starszej od homeryckiej)

• kutlura aoidów - kultura oralna. Boscy śpiewacy wędrujący, jeszcze przed Homerem. Głoszenie pewnej tradycji heroicznej

Kultura aoidów

• występowali na dworze króla, na agorze

• szeroko rozbudowana improwizacja

• heksametr (6 stóp), mowa wiązana

• treść: obowiązywała znajomość lokalnych mitów

• forma: przyswojone formułki poetyckie (wstęp, zakończenie)

• nie mieli ustalonego tekstu, komponowali ad hoc

• w trakcie improwizacji: stałe zwroty - radość, pytania. Epitetae ornata - epitety ozdobne (Hera - białoramienna)

↓

Bardzo ważne punkty oparcia

• struktura kompozycyjna, na którą nakładano treść: 1/3 Iliady to powtórzenia (powtarzające się wersy kanoniczne, opisy np uzbrojenia)

Przełom stanowi przejęcie pisma od Fenicjan. Pociągnęło to za sobą rozwój piśmiennictwa.

VIII wiek pne

• rozwój społeczno - kulturowy Grecji

• wzrasta wielkość zaludnienia, początek kolonizacji greckiej

• udoskonala się ustrój polis (nie społeczności rodowe)

• agora - centrum życia politycznego (nie pałac władcy)

• u Homera: obraz miasta w czasie pokoju i wojny

Kwestia homerycka

• już w starożytności powstały odmienne stanowiska w sprawie autorstwa Iliady i Odysei

• spór pluralistów z unitarystami zapoczątkowany w 1795 roku przez Friedricha Augusta Wolfa w rozprawie „Prolegomena ad Homerum” (Wstęp do Homera). Według uczonego poematy powstały w X wieku, przed poznaniem przez Greków pisma, a następnie były przekazywane w formie ustnej aż do VI w pne, gdy spisano je w Atenach za czasów Pizystrata (założenie istnienia Prailiady i Praodysei). Koncepcja zakłada stworzenie poematów z szeregu niewielkich pieśni bohaterskich. Unitaryści obstawali za istnieniem jednego autora obydwu dzieł.

Autor

• Herodot pierwszy wyraził opinię, iż Homer żył 400 lat wcześniej (czyli IX w pne)

• kwestia pochodzenia Homera - nierozstrzygnięta (7 miast prowadziło spór). Wskazówkę może stanowić dialekt, w jakim napisano teksty (joński, z domieszkami form eolskich). Wniosek: poematy powstały w którymś z jońskich miast na wybrzeżu Azji Mniejszej lub na jednej z sąsiednich wysp

Cechy epopei (Iliady i Odysei)

• używanie stałych formułek: na rozpoczęcie i zakończenie mów, rozpoczęcie i zakończenie dnia, i stałych epitetów (epitheta ornantia)

• Porównania: poza momentem porównawczym Homer przedstawia nieraz obszernie obraz, porównania stanowią ramy akcji czy opowiadania.

• Nieumiejętność przedstawiania czynności współwystępujących: najpierw kończy pierwszą, potem przechodzi do drugiej

• bezpośrednia ingerencja bogów: żadna ważniejsza czynność nie obejdzie się bez niej. Deus ex machina (machina bogów) - interwencja bogów w ludzkie sprawy

• usunięcie napięcia zainteresowania: Homer usuwa je podając na samym początku wynik rozpoczynającej się akcji. Zapowiedzi przyszłych zdarzeń rozsiane są po całej księdze

• Retardacja: podnosi napięcie. Strzał łucznika Pandara poprzedzony jest dwudziestoma wierszami opisującymi historię łuku i napinanie go.

• Motywacje pozorne i chwilowe: każda osoba, do której ktoś przychodzi jest zajęta czymś bez znaczenia dla dalszej akcji, także każda osoba i rzecz (np. Drzewo) zjawia się tam, gdzie w danej chwili jest potrzebna

• Przypuszczanie wiadomości: jeśli poeta opowiedział już wprost, to potem jest to uwzględniane przez inne osoby epopei, które nie mogły jeszcze o tym usłyszeć

• realizm wyrażający się w przedstawieniu typowych postaci w typowych dla nich sytuacjach

Iliada: ogólnie

• spisana w VIII w pne

• świetnie przemyślana kompozycja, inne zasady kompozycji niż w krótkich poematach

• epopeja heroiczna, heksametr

• 24 księgi, ostatni rok wojny, akcja obejmuje 51 dni (+ retardacja: 9 dni zarazy, 12 bezczeszczenia zwłok Hektora, 9 zbierania drewna)

• Wejście w sam środek wydarzeń, nie po koleji

• Podporządkowanie całej Iliady motywowi gniewu Achillesa → spiritus movens, duch poruszający wszystkie poczynania Greków

• Dygresyjnie połączone wątki

• Panorama wydarzeń

• Kompozycja Homerowa:

- I blok: księgi I - VII: komplikacje wywołane gniewem

- II blok: księgi VIII - XV: heroiczne dokonania Hektora, klęski Greków spowodowane gniewem

- III blok: księgi XVI - XXIV: ponowne zaangażowanie się Achillesa

• I blok

- rozpoczęcie inwokacją

Zaraza na Greków rzucona przez Apollina

Kłótnai Achillesa z Agamemnonem i wycofanie się Achilla z walki

Prośba Tetydy

Interwencja Hery

Przemowa do wojska: ludowy demagog

Katalog okrętów greckich i sił trojańskich

Pojedynek Parysa i Menelaosa

Narada bogów

Bogowie włączają się wo wojny

Walka Diomedesa z Glaukosem (Ksenia - zasada gościnności)

Walka Hektora z Ajasem

Narada w Troi

• II blok

W centrum Hektor

Zeus zabrania bogom udziału w walkach

Atak Trojan, kontratak Greków

Próba pomocy Hery i Ateny

Przegłaganie Achillesa - poselstwo - odmowa

Diomedes i Odys udają się na zwiady - rzeź na Trakach

Opis III bitwy

Achilles zaczyna interesować się walką

Posejdon pomaga Grekom

Hera odwraca uwagę Zeusa, Zeus zasypia

Udział bogów w walce

Apollin na pomoc Hektorowi

Hektor dopada okręty Greków

• III blok

Patrokles błaga Achillesa o interwencję

Hektor zabija Patroklesa

Achilles rozpacza po śmierci przyjaciela

Nowa tarcza (XVIII ks) dla Achillesa

Pojednanie Achillesa z Agamemnonem, Agamemnon zwraca Bryzeidę

Nowa bitwa

Pojedynek Achillesa z Eneaszem

Rzeź młodzieży trojańskiej

Zeus obserwuje wsztsko (starcie bogów)

Pojedynek Achillesa z Hektorem

Zapowiedź dalszych losów

Pogrzeb Patroklosa, ofiara z 12 trojańskich jeńców

Igrzyska żałobne

Gniew Achillesa wygasa

Rozmowa z Priamem, wydanie ciała Hektora

11-dniowy rozejm

Stypa w Troi po pogrzebie

Iliada: treść

• epizod wojny trojańskiej związany ze sporem między Achillesem a Agamemnonem.

• Tytuł: od innej nazwy troi - Ilion

• I ks: wybuch zarazy w 10 roku wojny. Wieszczek Kalchas ujawnia, iż przyczyną moru jest gniew Apollona (zemsta za porwanie Chryzeidy). Agamemnom odbiera Bryzeidę Achillesowi. Urażony Achilles wycofuje się z walki, prosi Tetydę o wstawiennictwo u Zeusa. Tetyda udaje się do Zeusa, zaciekawiona Hera wypytuje o powód wizyty Tetydy. Zeus nie chce go wyjawić, Hefajstos pociesza matkę

• II ks: Zeus zsyła na Agamemnona zwodniczy sen, po którym A pewien jest zwycięstwa. Aby zachęcić zniechęconych wojowników do walki proponuje powrót do domów. Odyseusz oponuje, Achajowie ruszają do walki.

• III ks: przed początkiem walki odbywa się pojedynek Parysa z Menelaosem, mający rozstrzygnąć losy wojny. W ostatniej chwili Parysa ratuje Afrodyta

• IV ks: Atena zachęca łucznika Pandarosa do zranienia Menelaosa i zerwania układu między Trojanami i Achajami. Po rozpoczęciu walki Trojan wspomagają Ares i Apollon, Achajów - Atena na czele innych bogów

• V ks: miejsce Achillesa zajął Diomedes, Achajowie dobrze radzą sobie bez herosa. Diomedes rani Afrodytę, która osłaniała Eneasza i zostaje poskromiony przez Apollona. Diomedes rani także Aresa, który ucieka na Olimp

• VI ks: bogowie wycofali się z pola bitwy, Achajowie przybliżyli się do murów Troi. Hektor i Eneasz zatrzymali uciekających Trojan. W mieście Hekabe złożyła w świątyni Ateny peplos (aby ją przebłagać), Hektor pożegnał się z Andromachą i Astyanaksem, zabrał Parysa na pole walki

• VII ks: po ich przybyciu Trojanie zyskują przewagę nad Grekami. Apollon za pośrednictwem wieszczka Helenosa nakłonił Hektora, aby wyzwał na pojedynek dowolnego z bohaterów achajskich. Wyzwanie przyjął Ajas Większy, lecz nie doszło do pojedynku. Nestor zaproponował, aby następnego dnia pogrzebać poległych i zbudować mur wokół obozu. Zawarcie czasowego rozejmy. Achajowie przystąpili do budowy muru i kopania rowu

• VIII ks: dzięki pomocy Zeusa Trojanie zepchnęli Achajów do ich obozu i zostali na noc w polu walki

• IX ks: Agamemnom oświadcza, że gotów jest zrezygnować z walki. Decyzja o wysłaniu poselstwa do Achillesa (Odyseusz, Ajas, Fojniks - stary wychowawca Achillesa). Achilles odmawia, grozi powrotem do Grecji z samego rana, prosi Fojniksa o pozostanie z nim

• X ks: na naradzie w obozie achajskim zapada decyzja o wysłaniu zwiadu do obozu trojańskiego. Na ochotnika zgłaszają się Odyseusz i Diomedes. Zabicie zwiadowcy trojańskiego (od którego dowiedzieli się, iż Trojanie nie planują ataku w nocy). Zabicie Traków.

• XI ks: III bitwa. Agamemnom zraniony przez Trojan. Hektor zmusza Achajów do ucieczki. Patroklos idzie zanieść Achillesowi wiadomość o niezwykle trudnym położeniu Achajów.

• XII ks: Trojanom udało się sforsować mur i wedrzeć do obozu achajskiego

• XIII ks: Posejdon, pomimo zakazu Zeusa, pomaga Achajom, zagrzewa ich do walki. Hektor postanawia dalej prowadzić natarcie ku okrętom

• XIV ks: dzięki podstępowi Hery Posejdon pomógł Achajom osiągnąć przewagę i wyprzeć Trojan poza mur obozu

• XV ks: Zeus obudziwszy się każe Posejdonowi opuścić pole bitwy, a Apollonowi stanąć na czele Trojan i zagrzać do walki rannego Hektora. Achaje z największym trudem bronią okrętów przed spaleniem przez Hektora

• XVI ks: Patroklos ubłagał Achillesa, żeby pozwolił mu pomóc rodakom. Patroklos w zbroi Achillesa rusza do walki. Po wielu zwycięskich pojedynkach, wbrew napomnieniom Achillesa wyszedł poza mury obozu, dotarł do murów Troi, gdzie zginął z ręki Hektora

• XVII ks: walka o ciało Patroklosa

• XVIII ks: Achilles wpadł w rozpacz po śmierci przyjaciela. Na wezwanie Hery ukazał się Trojanom bez zbroi, wywołując ogromne przerażenie umożliwił Achajom wyniesienie zwłok Patroklosa. Tetyda prosi Hefajstosa o wykucie nowej zbroi dla syna

• XIX ks: Achilles otrzymuje nową zbroję, Tetyda balsamuje zwłoki Patroklosa. Achilles pojednał się z Agamemnonem, odzyskał Bryzeidę i wiele innych darów jako zadośćuczynienie. Opłakawszy z Bryzeidą przyjaciela ruszył do walki w nowej zbroi

• XX ks: IV bitwa, uczestniczą w niej bogowie. Achilles morduje dziesiątki Trojan, nie dokonał zemsty na Hektorze, gdyż Apollon uniósł bohatera otulonego gęstą mgłą

• XXI ks: Achilles wystąpił przeciw bogu rzeki Skamander, Hera wezwała na pomoc Hefajstosa, który zdołał uratować herosa. Do walki nie włączyli się Hermes i Apollon, który pomógł Trojanom schronić się za murami przed pościgiem Achillesa.

• XXII ks: pojedynek Achillesa i Hektora. Achillesa wspiera Atena. Ranny Hektor błaga Achillesa o nie bezczeszczenie zwłok, zwycięzca jednak zdziera z niego zbroję i trupa wlecze za rydwanem

• XXIII ks: stypa i uroczysty pogrzeb Patroklosa połączony z igrzyskami ku czci zmarłego przyjaciela

• XXIV ks: przez 11 dni Achilles pastwił się nad zwłokami Hektora. Zeus za pośrednictwem Tetydy nakazał mu wydać zwłoki Priamowi. Priam przybył potajemnie błagać o oddanie ciała syna. Wrócił do Troi z ciałem bohatera. Pogrzeb i stypa ku czci trojańskiego bohatera.

Achilles

• główny konflikt: spór między Achillesem i Agamemnonem o Bryzeidę. Ten wątek napędza akcję całej epopei

• nie jest to jednak epopeja tylko na temat gniewu Achillesa i jego urażonej dumy

• motyw gniewu, stanowiący jądro poematu został w naturalny sposób włączony w dzieje wojny trojańskiej

• pokazane przyczyny gniewu, jego skutki dla wszystkich

• wątek gniewu i walki o Troję przeplatają się przez całość tekstu, łączą się w XXIV księdze w całość. Autor nie wspomina o zdobyciu Troi i śmierci Achillesa, zostawia jednak czytelnika w przekonaniu, że obydwa te wydarzenia wkrótce nastąpią.

• Finał gniewu: XXIV księga. Śmierć Patroklosa wywołała przełom w duszy Achillesa. Uświadomił sobie, iż jego urażona ambicja i egoizm stały się przyczyną śmierci przyjaciela i wielu Achajów. Pojął także, że ludzkim życiem władają bogowie i Mojra - nie sposób od ich wyroków uciec.

• Agamemnom postąpił despotycznie, mimo to usprawiedliwia swój czyn bardzo przekonywająco

„(...)A przecież nie jestem winny,

tylko Zeus, Mojra i w mglistej pomroce kroczące Erynia.

Oni wtrącili na radzie myśl moją w okrutne zmącenie

tego dnia, kiedy zabrałem dla siebie nagrodę Achilla.

Ale czy ja to zrobiłem? Sam bóg dokonał wszystkiego (...)”

• po śmierci Patroklosa Achilles zamienia się z obrażonego egoisty w mściciela, w pełni świadom iż sam przyśpiesza własną zgubę. Pociechą dla niego jest świadomość, iż zanim zginie osiągnie wielką sławę

„Jeśli zły los mi przeznaczył, że wkrótce w walce polegnę,

spocznę po śmierci, lecz przedtem uzyskam sławę zaszczytną”

• kulminacyjny punkt ARISTEI (bohaterskich czynów Achillesa) - pojedynek z Hektorem. Po tym, odrzucając prośbę konającego i pastwiąc się nad jego zwłokami, pokazuje najciemniejszą stronę swojej osobowości. Dowiódł jednak, iż potrafi zrozumieć nieszczęście drugiego człowieka - oddając zwłoki Priamowi pokazał swoją wielkość

• Achilles zrozumiał, że cierpienie i ból stanowią nieodłączną część ludzkiej egzystencji i że są prawem ustanowionym przez Zeusa. Tę prawdę zdobył za cenę rezygnacji z życia i szczęścia

• wewnętrzna przemiana w duszy Achillesa doprowadziła do pełnego jego uczłowieczenia

• dramat Achillesa stanowi jakby skrót ludzkiego życia w wymiarze heroicznym.

Złożoność Iliady

• poemat nie jest tylko bohaterską wizją dziejów Achillesa

• poemat epicki o wojnie trojańskiej - pierwszy, jaki zachował się w tradycji poezji europejskiej

• nie ma przedstawienia całej wojny, jedynie 50 dni z ostatniego roku, jednak rzeczywista akcja obejmuje jeszcze mniej - kilka dni.

• Jest to opowieść o dziejach jednego epizodu wojny, niemniej widać tu całą panoramę walki o Troję

Wojna

• zebranie pod Troją przedstawicieli prawie wszystkich szczepów greckich uczyniło z Iliady epopeję narodową

• Niezwykle sugestywne i plastycznie odtworzone zmagania Greków z Trojanami

• wojna dla Homera jest częścią rzeczywistości kreowaną przez bogów i podlegającą prawom przez nich ustanowionym. Na bogów spada wina za okrucieństwo wojny i wszystkie nieszczęścia, które niesie

„w tobie ja winy nie widzę, gdyż winni są tylko bogowie

oni tę wojnę Achajów, obfitą w łzy nam zesłali”

• zło zesłane na ludzi przez bogów - dlatego rzadko między przeciwnikami panuje nienawiść. Jeśli pokonany błaga o litość często prośba jego zostaje spełniona

• ostatnie księgi pokazują obraz totalnej masakry i ludobójstwa, gdyż jest to aristei Achillesa, który odrzuca wszelkie błagania o litość kierując się prawem zemsty

↓

zachowanie wyjątkowe, nie znajduje analogii w postępowaniu innych bohaterów

• przedstawienie przez Homera poszczególnych etapów wojny przypomina opisy serii pojedynków, nie zaś wojny

• sens walki: realizacja własnej osoby, stan absolutnej doskonałości na jaki człowiek może się zdobyć tylko dzięki największemu wysiłkowi ciała i ducha.

• Najpełniejsza realizacja bohatera następuje w zmaganiach ze śmiercią, które są miarą męstwa (arete)

• Achilles pastwiąc się nad zwłokami Hektora naruszył kodeks postępowania na polu walki, za co zostaje surowo upomniany przez Apollona (bóg piękna, Achilles pogwałcił normy estetyczne i nakazy etyczne)

„(...) To nie jest najpiękniej i najszlachetniej.

Czyżby się czuł tak potężnym, że nie dba o nieśmiertelnych?

Przecież on swoją wściekłością nieczułą ziemię znieważa”

Bohaterowie

• przedstawieni hiperbolicznie w porównaniu do zwykłych ludzi

↓

idealizacja, która służy utrzymaniu wysokiego tonu całego poematu

• przewyższają ludzi pod względem uczuć, emocji, postępków

• żyją, podlegają przemianom, rozwijają się, odczuwają radość, ból i smutek - bogactwo rysów psychologicznych

↓

tym sposobem nadaje im autor cechy indywidualne, czyni z nich nie typy ludzkie, lecz żywe postaci

• Sylwetki psychiczne bohaterów budowane są powoli, stopniowo odsłaniane są cechy poszczególnych postaci

• Agamemnon: bardzo wyraźna (obok Achillesa) postać. Wyraźnie zmienia się w czasie trwania akcji (pod wpływem własnych przeżyć i doświadczeń). On i Achilles, jako protagoniści epopei zostali sportretowani w sposób gruntowny i pełny

• inni bohaterowie z wyraźnie indywidualnymi rysami: Diomedes, Ajas, Nestor, Odyseusz

• Spośród bohaterów Trojańskich pełną charakterystykę otrzymali tylko Hektor i Priam

• Hektor: najdzielniejszy, bez reszty oddany ojczyźnie. Silne poczucie obowiązku wobec niej, rodziców, żony i syna wyzwala w nim silną wolę walki i dodaje odwagi

• Priam: nakreślony nadzwyczaj subtelnie, z ogromnym wyczuciem. Patriarcha heroicznego narodu, którego cierpienie, rozpacz i ból wzruszają do głębi

Ludzie

• Iliada przedstawia 2 światy ludzkie: świat rycerzy achajskich i trojańskich

• istnieją między nimi podobieństwa, jednak żyją one zupełnie inaczej

Bogowie

• niewidoczny dla ludzi, jednak ustawicznie dający znać o sobie

• bogowie ciągle ingerują w ludzkie sprawy

• ludzie mają nieustannie poczucie związku z bogami, odnoszą do nich każdy czyn i słowo

• na samej górze 'drabiny' - Zeus, strażnik porządku na niebie i ziemi. Innych bogów traktuje wyniośle, przekonany o swojej nad nimi przewadze. Pogodny i dobrotliwy, z poczuciem humoru

• inni bogowie stoją znacznie niżej w hierarchii

• wzajemne stosunki bogów ukształtowane są na wzór relacji międzyludzkich: spierają się, rywalizują, wchodzą w układy, nienawidzą, kochają, używają podstępów

• wiedzą, że nie warto walczyć ani spierać się z powodu 'nędznych śmiertelnych'

• bogowie z jednej strony pełnią rolę ważnego elementu kompozycyjnego, z drugiej odzwierciedlają wiarę poety, iż ludzie zależni są od bogów

• ludzie muszą przestrzegać porządku estetycznego ustalonego przez bogów: szanować ich, składać ofiary, modlić się, wypraszać łaski i dziękować

• zsyłają na ludzi ate (zaślepienie), przez które ludzie popełniają czyny niegodne i haniebne

Kompozycja i środki stylistyczne

• symetria jest najważniejszym rysem kompozycyjnym:

• I księga to powolne zanurzanie się Achillesa w gniewie, XXIV pokazuje wynurzanie się jego duszy z otchłani nienawiści do Hektora

• Odejście Bryzeidy w I księdze ma odpowiednik w jej powrocie, w XXIV księdze

• Spór rozpoczęty wczesnym rankiem kończy pojednanie w nocy

• Bitwa pierwszego i ostatniego dnia: pierwsza rozpoczyna się na zgromadzeniu, dalej następuje pojedynek Parysa z Menelaosem, śmierć Pandara, zranienie Afrodyty, ponowne zgromadzenie, pojedynek Hektora z Ajasem, śmierć Telepolemta i zranienie Aresa, natomiast dzień czwarty zaczyna się od zgromadzenia pojednawczego, dalej jest pojedynek Ajnejasza z Achillesem, zgromadzenie na igrzyskach ku czci Patrokla i pojedynek Achillesa z Hektorem

• wątki występują w dużych ilościach, zawsze jednak związane i podporządkowane głównemu motywowi

↓

dzięki temu kompozycja jest niezwykle precyzyjna, przemyślana do ostatniego szczegółu

• jasno zaznaczony wstęp i zakończenie (budowa klamrowa): I księga traktuje o wybuchu gniewu Achillesa, księga XXIV natomiast o jego ostatecznym kresie - wydaniu zwłok.

• W kompozycji poszczególnych ksiąg, jak też całych opowiadaniach o 4 bitwach widać dbałość o symetrię przez stosowanie odpowiadających sobie motywów

• podstawowy środek wypowiedzi: monolog narracyjny (narracja), postać narratora ukryta jest za zdarzeniami. Narrator unosi się gniewem razem z bohaterami, cierpi z nimi, przeżywa trwogę i rozterki, współczuje etc.

• Narracja wypełniona szczękiem oręża, krzykiem umierających, kłótniami bogów i ludzi, płaczem kobiet: ruchem, dźwiękiem i barwą

• Homer posiadł umiejętność przedstawiania wszystkiego w ruchu, w przemianie - stąd przewaga opowiadania nad opisem.

• Opisy ściśle poddane tokowi narracji

• retardacja jako środek zwiększania napięcia (przegląd wojska, opis wykuwania tarczy)

Podsumowanie:

• Iliada liczy 16696 wierszy, z których ok 4800 to dialogi, a 2200 dłuższe wypowiedzi postaci i przemówienia - wielka rola elementu dramatycznego

• Autor nie potrafi jednak przedstawić akcji rozgrywających się równocześnie: zawsze opowiada do końca o jednym zdarzeniu, by potem przejść do drugiego (Patroklos 'spieszący' do Achillesa z wiadomością o krytycznym położeniu wojsk Achajskich)

• Iliada stanowi inspirację do działań dla ludzi (indywidualnych i całych zbiorowości). Tłumaczyła wartości (czym jest gniew, nienawiść, etc)

• Normatywne, niedoścignione dzieło

Homer „ODYSEJA”

Treścią Odysei są dzieje powrotu Odysa spod Troi (powroty achajskich bohaterów do domów rodzinnych określane wyrazem nóstoi - były trudne i niebezpieczne)

Odyseja: wątki

• Historia jednostki: główny wątek tematyczny - powrót. Otwiera cykl poematów dotyczących powrotów innych bohaterów po wojnie trojańskiej (poezja cykliczna)

• Poemat przygodowy

• Odyseusz - imię niegreckie

• Drugi wątek: telemachia. Poszukiwanie Odyseusza przez syna

• Trzeci wątek: zemsta na zalotnikach

• Poboczne wątki: mityczne (baśniowe) → prastare mity śródziemnomorskie

• Wojna trojańska, przygody podczas wędrówki - uzasadnienie nieobecności w domu

• Na tabliczkach hetyckich znaleziono motyw podróży. Hipoteza o przepływie mitów z królestwa Hetytów do Grecji

Geografia eposu

• Troja, Tracja: Ismaros, Peloponez, przylądek ..., Bajeczne krainy

• Motyw katabazy (zejścia do świata podziemnego, XI księga) - podróż okrętem na koniec świata. Wcześniej: Herakles, Orfeusz, Tezeusz

• Kraina Feaków również posiada cechy świata podziemnego - kraina czarów

Odyseja: budowa

• 24 księgi, 12160 wierszy, 6 części po 4 księgi

• I - IV: telemachia

• V - VIII: Odyseusz u Traków

• IX - XII: Przygody Odysa

• XIII - XVI: Odys na Itace

• XVII - XX: Odys zjawia się w domu nierozpoznany

• XXI - XXIV: rzeź zalotników, zakończenie poematu

• Rama kompozycyjna: wątek powrotu

• Telemachia - osobna historia. Sztucznie połączona z poematem o Odyseuszu

• Intencja inwokacji: ekspozycja poematu

• Aojdowie - pojawiają się tylko w Odysei

Odyseja: treść

• I ks: Hermes zostaje wysłany na prośbę Ateny do Kalipso, aby dłużej nie zatrzymywała Odyseusza. Atena w przebraniu Mentesa (dawnego przyjaciela Odysa) radzi Telemachowi, by zwołał zgromadzenie ludowe, usunął zalotników z domu, wybrał się do Pylos i Sparty celem zasięgnięcia wieści o ojcu. Telemach zapowiada zalotnikom, że wkrótce pozbędzie się ich z domu

• II ks: Na zgromadzeniu Telemach oskarżył zalotników o marnotrawienie majątku ojca i zuchwałość. Poprosił o okręt i wioślarzy. Nie uzyskał poparcia, ubłagał Atenę o pomoc. Atena w postaci Mentora wypożyczyła dla niego okręt i zaciągnęła żeglarzy. W tajemnicy przed matką Telemach ruszył w drogę

• III ks: Telemach niczego nie dowiedział się od Nestora. Następnego z synem Nestora wyruszył do Lakedajmonu

• IV ks: Przybyli na dwór Menelaosa podczas podwójnego wesela (syna Megapentesa i córki Hermiony). Telemach dowiedział się o losie niektórych bohaterów i tego, że Odys przebywa u Kalipso. Zalotnicy powiadomieni o wyjeździe Telemacha postanowili urządzić na niego zasadzkę w pobliżu wyspy Asteris

• V ks: Zeus powierzył Atenie sprawę Telemacha, sam zajął się Odysem. Kalipso (na rozkaz Hermesa) poleciła Odysowi zbudować tratwę i wyruszyć do domu. Po 17 dniach w pobliżu wyspy Feaków Scherii Odys stracił tratwę w burzy rozpętanej przez wrogiego mu Posejdona. Z pomocą nimfy Lukotei bohater dopłynął do brzegu i spędził noc w zaroślach

• VI ks: Odys spotkał Nauzykaę. Udzieliła mu pomocy. Odys ubrany w szaty ofiarowane mu przez Nauzykaę udał się do pałacu prosić jej matkę Arete o opiekę

• VII ks: Bardzo gościnnie przyjęty przez Alkinoosa. Odys po uczcie opowiedział o pobycie u Kalipso i żegludze tratwą. Zataił swoje imię. Otrzymał zapewnienie, że nazajutrz zostanie wyprawiony do domu

• VIII ks: Spór Odysa z Euryalosem podczas zawodów sportowych. Po zakończeniu sporu aojdos Demodok śpiewa o koniu trojańskim i zburzeniu Troi. Alkinoos zauwałył, jak bardzo poruszył to Odysa, każe więc przestać Demodokowi śpiewać, a Odysowi wyjawić swoje imię i losy.

• IX ks: Odys opowiada o powrocie spod Troi: zdobycie miasta Kikonów Ismaros i późniejsza stamtąd ucieczka. Burza, która zagnała ich do krainy Lotofagów, skąd dostał się na wyspę cyklopów, gdzie przeżył niebezpieczną przygodę z Polifemem (syn Posejdona, kiedy pożarł kilku towarzyszy Odysa, ten go oślepił i umknął. Naraził się na gniew Posejdona).

• X ks: wyspa Eola, następnie kraj olbrzymich ludożercó Lajstrygonów (zniszczyli okręty Odysa). Bohater ucieka z towarzyszami jednym okrętem, na wyspę czarownicy Kirke. Po rocznym pobycie u Kirke podróż w poszukiwaniu wieszcza Tejrezjasza, który miał przepowiedziec mu przyszłość.

• XI ks: Kraj Kimmeriów i wejście do świada podziemnego. Po złożeniu należnych ofiar spotkał tam wiele dusz zmarłych, m.in. Tejrezjasza, który przepowiedział mu dalsze losy

• XII ks: Druga wizyta u Kirke, dzięki jej wskazówkom uniknął wielu niebezpieczeństw. Zeus zabił towarzyszy Odysa na prośbę obrażonego przez nich Heliosa. Sam Odys na deskach rozbitego okrętu dopłynął do wyspy Ogygii, gdzie mieszkała Kalipso. Odys kończy opowiadać

• XIII ks: Następnego dnia okręt feacki odwiózł Odysa na Itakę. Atena poleciła mu udać się w przebraniu żebraka do wiernego świniopasa Eumajosa

• XIV ks: Odys nie wyjawił swojego imienia, jednak został gościnnie przyjęty

• XV ks: Atena objawiła się we śnie Telemachowi (w Sparcie) i kazała wracać na Itakę. Obiecała, że szczęśliwie wymknie się z zasadzki, jaką zastawili na niego zalotnicy. Razem z Pejsitratosem odjechał do Pylos, stamtąd (uniknąwszy zasadzki) własnym okrętem do Itaki. Na miejscu pospieszył do zagrody Eumajosa

• XVI ks: Telemach spotkał nie znanego mu żebraka, który wybierał się do pałacu Odysa. Wkrótce, dzięki Atenie Odys pozwolił poznać się swojemu synowi i wspólnie omówili plan zemsty na zalotnikach. Zalotnicy powzięli kolejny plan zgładzenia Telemacha

• XVII ks: Rankiem Telemach udał się do pałacu i na agorę. Wieszczek Teoklimenes przepowiedział, że Odys jest już na Itace. Odys z Eumajosem wyruszył do pałacu, gdzie zaczął prosić zalotników o resztki jedzenia z uczty. Najzuchwalszy Antinoos znieważył go. Na wieść, iż żebrak przynosi wiadomości o Odysie Penelopa chciała z nim porozmawiać, jednak rozmowę odłożono na wieczór.

• XVIII ks: Do sali biesiadnej przybył żebrak Iros, doszło do walki między nim a Odysem. Penelopa zganiła syna, że pozwolił obrazić gościa we własnym domu i oświadczyła, że wkrótce wyjdzie za mąż za jednego z zalotników. Na wezwanie Telemacha i Amfinomosa biesiadnicy zakończyli ucztę

• XIX ks: Odys i Telemach usunęli z megaronu broń, którą ukryli w skarbcu. Odys przekazał Penelopie zmyślone wieści o Odysie. Stara szafarka Eurykleja rozpoznała Odysa po dawnej bliźnie na nodze. Penelopa oświadczyła Odysowi, że nazajutrz odda swoją rękę temu, kto potrafi naciągnąć łuk Odysa.

• XX ks: Atena przyrzekła Odysowi swoją pomoc. Do pałacu przybyli wierni słudzy Eumajos i Filojtios. Gdy Telemach ogłosił, iż jego matka poślubi jednego z zalotników, za sprawą Ateny ogarnął ich szał. Teoklimenos przepowiedział im nieszczęście i rychłą śmierć.

• XXI ks: Penelopa przyniosła łuk Odysa do megaronu i oświadczyła, że wyda się za tego, kto go naciągnie i jedną strzałą przeszyje otwory w dwunastu toporach. Tylko Odysowi się to udało, a przy jego boku stanął uzbrojony Telemach.

• XXII ks: Odys wyjawił zalotnikom kim jest, a następnie z pomocą Telemacha, dwóch sług i Ateny ich wymordował. Następnie ukarano śmiercią występne służące i oczyszczono megaron, pokoje i dziedziniec dymem palącej się siarki

• XXIII ks: Penelopa nie chciała uwierzyć w to, co się stało, postanowiła poddać próbie Odysa, żeby sprawdzić, czy rzeczywiście jest jej mężem. Rankiem Odys z Telemachem i sługami udał się do ojca swego - Laertesa

• XXIV ks: Po wzruszającym powitaniu zasiedli do wieczerzy. Podburzeni przez ojca Antinoosa mieszkańcy miasta ruszyli na wieś aby ukarać zabójcę zalotników. Doszło do walki, której kres położyła Atena, a Zeus gromem wezwał obie strony do pojednania.

Odyseusz:

• Politropos - przebiegły, sprytny, kłamliwy

• Atrybut wojenny: łuk (heros o nieuczciwych zasadach) - walka na odległość, broń niehonorowa

• Niezależnie od akcji Iliady, Homer unika porównań

• Typ wzięty z ludowych legend

• nie ma sprzeczności w wizerunku Odysa z Iliady i z Odysei. Jedna i ta sama postać umieszczona w innym świecie

• W Iliadzie pokazany jako człowiek mądry i odważny, jego główne zalety to: opanowanie, spryt, umiejętność przemawiania w sposób niezwykle przekonywający i przytomność umysłu

• W Odysei wszystkie te cechy zostały rozwinięte i wzbogacone nowymi rysami

• wizerunek całkowicie zgodny z Iliadą, bohater nie posługuje się brutalną siłą, ale inteligencją, podstępami i zdolnością znajdowania wyjścia z każdej sytuacji

„przechera nie byle jaki musiał by być i obłudnik,

kto ciebie chciałby prześcignąć w fortelach, niechby i bóstwo!”

• ulubieniec bogini Ateny (w obydwu poematach)

• w Iliadzie do pewnego stopnia jest postacią drugoplanową (w porównaniu z Achillesem), w Odysei wszystkie wydarzenia koncentrują się wokół niego.

• Nieufny - nie wierzy bogom ani ludziom, życie nauczyło go nieufności. Jest to stały rys Odyseusza

• szczególnie nieufny wobec kobiet, zwłaszcza tych najlepszego pochodzenia (bogiń i nimf). Nie dowierza nawet Atenie: kiedy spotyka ją na Itace stara się ją oszukać zmyśloną historią o swojej rzekomej zbrodni, ucieczce z Krety i podróży statkiem fenickim

• każdą sprawę długo rozważa w sercu

• potrafi być bezwzględny, a nawet okrutny (rozprawienie się z zalotnikami). Przerażająca scena, w której karze rozwiązłe dziewczęta za to, że oddawały się zalotnikom: musiały wynieść trupy swoich kochanków z megaronu, umyć i ułożyć na stos na dziedzińcu, następnie oczyścić komnatę i uprzątnąć śmieci, dopiero potem zawisły na linie okrętowej

„tak i te dziewki wisiały, głowa przy głowie, bo każdej

szyję ściska pętlica - haniebnej śmierci ku woli.

Jeszcze tam trzęsły się, trzepotały nogami, lecz chwilę zaledwie”

↓

znacznie bardziej drastyczne sceny niż w Iliadzie

• Każda z przygód Odysa, z których składa się fabuła odsłania nową cechę bohatera

• Odys jest twardy, ale i giętki, odważny i wrażliwy

• zdecydowany: ciągle ma jeden cel do którego konsekwentnie dąży (powrót do domu)

• bohater zmienia się w miarę rozwoju akcji, wzbogaca w nowe cechy

Losy Odysa

• wyraźnie ułożone w 2 ciągi:

• od wyruszenia z wyspy Kalipso, przez spotkanie z Nauzykaą i pobyt u Feaków, aż po walkę o odzyskanie trony na Itace

• drugi ciąg przedstawiony retrospektywnie, w opowiadaniu Odysa, obejmuje przygody od wyjazdu spod Troi aż do przybycia na Ogygię do Kalipso.

• W czasie tej wędrówki w duszy bohatera dokonała się przemiana: od butnego zwycięzcy do bezradnego i zrozpaczonego więźnia nimfy - kobiety (!), której nie kocha. Stał się bankrutem życiowym, bezgranicznie tęskniącym za ojczyzną

• gdy nagi, pokryty szlamem morskim pojawił się przed Nauzykaą jest już kimś zupełnie innym niż dawny Odys (zwycięzca i awanturnik)

• dalej następuje przemiana w nieubłaganego mściciela

Telemach

• jest to postać, która również ulega przemianom.

• Początkowo słaby i nieszczęśliwy młodzieniec

• stopniowo zaczyna wygasać nadzieja na powrót ojca

• pod wpływem Ateny dokonuje się w nim przemiana: staje się dojrzałym mężczyzną. Stanowczo przypomni matce, że pod nieobecność ojca władza w domu należy do niego, zalotnikom natomiast zapowie, że będzie dochodził swoich praw do władzy po ojcu

Penelopa

• piękna, mądra, równie przebiegła, co jej małżonek

• wierność, czystość, umiejętność grania na zwłokę i zwodzenia natrętnych konkurentów

• nie ufa ani bogom, ani ludziom - tak jak Odys. I jak mąż przez 20 lat zachowała nadzieję.

Kobiety w Odysei:

• wyposażone przez poetę w rysy indywidualne i scharakteryzowane w ruchu, w działaniu w sposób tak doskonały, iż stały się niejako trójwymiarowe i żywe (przede wszystkim kobiety)

• okrutna i demoniczna Kirke

• łagodna i dobra Kalipso

• subtelna i czysta Nauzykaa

• szlachetna i dostojna Arete

• świat ludzki Odysei to przede wszystkim kobiety - kobietą jest także jedyne bóstwo, które wyraźnie zaznacza się w poemacie (Atena)

• Atena uosabia prawo moralne: broni człowieka pokrzywdzonego przez los

• równowaga zachowana dzięki przeciwstawieniu mocnemu żywiołowi kobiecemu bohatera męskiego - twardego i odpornego

• inne postacie męskie obecne w poemacie nie dorównują głównemu bohaterowi

Bogowie w Odysei:

• znacznie różnią się od bogów Iliady (przewrotnych, amoralnych, prawdziwie antropomorficznych), głównie w naśladowaniu złych skłonności natury ludzkiej

• rola bogów i ich udział w świecie ludzkim jest tu nieporównywalnie większy niż w Iliadzie

• Praktycznie brak scen Olimpijskich (jedna z nielicznych: opowieść aojdy Demodoka o schwytaniu przez Hefajstosa w złotą sieć małżonki Afrodyty razem z Aresem. Frywolność tej opowieści pozostaje do pewnego stopnia w sprzeczności z moralnym tonem całego poematu i ogólną koncepcją bogów w Odysei

Iliada i Odyseja: dalsze różnice

• różnice w tonacji: Iliada to przede wszystkim dźwięki walki, szczęk oręża, jęki konających, Odyseja to szum morza, łopot żagli na wietrze.

• Pomimo różnic między tymi światami, widać ścisły związek między nimi:

• Odyseja to opowiadanie to przedłużenie czy też uzupełnienie Iliady w wielu szczegółach.

• Zachowując ścisły związek z Iliadą nie przedstawia nigdy zdarzeń tam opowiedzianych, mimo nieustannego do nich nawiązywania w formie wzmianek czy aluzji

• Kompozycja:

• Żaden z poematów nie ujmuje przedstawianych zdarzeń w formie narracji kronikarskiej - według chronologicznego następstwa wypadków.

• Poeta wkracza w sam środek wydarzeń (in media res), później uzupełnia brakujące ogniwa

• w Iliadzie akcja skoncentrowana wokół sporu Achillesa z Agamemnomen, w Odysei natomiast kompozycja jest liniowa (wymagała wprowadzenia w księgach VIII - XII drugiego narratora)

• niektórzy badacze znajdują argumenty dla wykazania wyższości kompozycyjnej Odysei, w istocie jednak łatwiej było pokazać zdarzenia Odysei niż Iliady

• Genialna w swojej prostocie i logice Odyseja opisuje dużo bardziej złożony świat niż Iliada

• Historia trojańska w Iliadzie opracowana została w sposób realistyczny (oprócz bogów). W Odysei świat realny złączony został ze światem baśni. Bohater przebywa w baśniowych miejscach, spotykają go baśniowe przygody. Krainą fantazji jest świat podziemia

• Język obydwu poematów jest sztuczną, poetycką konstrukcją, w skład której wchodzą elementy słownictwa i frazeologii z różnych okresów

• pisane językiem, który nie należał do określonego obszaru i nie występował w określonym czasie

• poematy zredagowane ostatecznie w VI wieku, w Atenach Pizystrata, ale nie są napisane dialektem attyckim

• przewaga cech dialektu jońskiego, pojawiają się elementy eolskie (łączą się z przedhomerycką fazą rozwoju epiki greckiej)

• mowa epicka, tradycyjna i konwencjonalna

• kształtowała się znacznie przed Homerem

• elementy mowy potocznej (pomimo tradycyjności i sztuczności)

• stałe epitety lub tradycyjne formułki stale powtarzające się w podobnych sytuacjach: okręt - czarny, włócznia - rzucająca długi cień, Atena - jasnooka, Penelopa - roztropna, Troja - wietrzna → OKREŚLENIA ZDOBNICZE (epitheta ornantia)

• dłuższe zestawienia wyrazów: rzekła te słowa skrzydlate, na to mu z kolei tak odpowiedział, nad brzegiem wielogłośnie huczącego morza”

• niekiedy powtarzają się całe wiersze: kiedy pojawią się zrodzona z poranka, różanopalca Jutrzenka

• te powtórzenia są dziedzictwem długiej tradycji epickiej. Nadawały utworom Homera epicki, uroczysty ton

• duże osiągnięcie - wtopienie ich w strukturę wiersza.

• Fraza homerycka: złożona z 2 lub 3 wierszy

• porównania homeryckie pełnią bardzo ważną rolę. W Iliadzie jest ich ponad 200 (4 razy więcej niż w Odysei). Służą obrazowaniu przyrody, życia ludzkiego, zwierząt

• ciągłe metafory, tropy stylistyczne, personifikacje, animizacje, synekdochy, peryfrazy, hiperbole, paralelizmy, powtórzenia, apostrofy, pytania retoryczne, anakoluty, wykrzyknienia

• onomatopeje i aliteracje

• heksametr daktyliczny: lekkie daktyle i ciężkie, poważne spondeje. Zmieniając ich układ, a także stosując wzdłużenia i zastępstwa, cezury, hiaty, elizje dowolnie kształtuje kadencję wiersza, wydobywając z niego warstwę dźwiękonaśladowczą (szum morza, szczęk oręża, etc)

• instrument, przy którym poematy te były recytowane uwydatniał bogactwo muzyczne, jakie poeta zamknął w wierszach.

* W wizji państwa cieni odbija się ówczesna eschatologia ludowa przedstawiająca losy duszy po śmierci. Nieszczęsny los duszy w tym świecie przedstawia mara Achillesa:

„O, nie zachwalaj mi śmierci, Odysie, mój ty świetlisty!

Wolałbym raczej, jak rataj, na cudzej znojąc się roli,

biednemu służyć mężowi, co z trudem wyżywić się może,

Niźli tu, pośród umarłych królować wszystkim umrzykom!”

Historia pieśni epickiej:

• Poematy Homera powstały po zburzeniu Argos, Sparty i Myken, co autor ignoruje. Fascynacja dawnym światem wielkich bohaterów achajskich tłumaczona jest tradycją pieśni epicznej, która z tego okresu się wywodzi.

• Pieśni wówczas odśpiewywane były przy wtórze formingi przez samych bohaterów, ku pokrzepieniu serc (tak jak Achilles w Iliadzie)

• na temat jednego mitu powstawały różne pieśni, które stopniowo zaczęto grupować wokół ważniejszego faktu (takim jak zdobycie Troi)

• później śpiew zastąpiono recytacją, pojawili się aojdowie (czy rapsodowie)

• pieśń epiczna była skarbnicą tradycyjnej mądrości, operowała szeregiem gotowych zwrotów i konwencjonalizmów.

Wielkość Homera

• opiera się o stworzenie z tradycyjnego materiału dwóch doskonale zbudowanych epopei. Zamykają one epokę pieśni bohaterskiej, jednocześnie stanowią punkt wyjścia nowej linii rozwojowej

• stworzenie 2 postaci: obrażony Achilles to prototyp arystokraty jońskiego, Odyseusz tułacz - kolonista VIII wieku. Artystyczne ujęcie i skomponowanie mitu dookoła nich jest wyrazem wielkości autora.

Łączenie czasów

• Homer miesza elementy współczesne z archaicznymi

• Grecy w jego epopejach znają Fenicjan (przed początkiem I tysiąclecia nie mieli z nimi kontaktów)

• opisywane przez Homera wspaniałe fenickie naczynia odpowiadają tym odkopanym z VIII wieku

• opis tarczy Achillesa czy Agamemnona: odtworzenie wyglądu brązowych tarcz w stylu orientalizującym z okresu VIII wieku

• 2 rodzaje tarcz:

• długa, mykeńska, zakrywająca całego człowieka

• mniejsza, okrągła, z guzem metalowym pośrodku

↓

walczący obok siebie uzbrojeni są w oba typy

• Przyrzeczenie, które Posejdon daje Eneaszowi i jego dzieciom (iż w przyszłości będą władać po Priamie Troją) → VATICINIUM EX EVENTU (przepowiednia dot. Faktu dokonanego). Na tej podstawie wysnuto przypuszczenia, iż poeta pozostawał w kontaktach z ówczesnymi władcami Troi, którzy swe pochodzenie wywodzili od Eneasza

• dominujące stanowisko arystokracji w poematach jest odzwierciedleniem stosunków panujących nie w świecie achajskim, lecz w świecie Jonii VIII wieku

Rysy współczesne Homerowi

• społeczeństwo przechodzące od ustroju wspólnoty pierwotnej do ustroju niewolniczego i początki tworzenia się społeczeństwa klasowego

• rozkładający się ustrój rodowy, wyodrębnianie się rodziny oraz osłabienie włądzy basileusów na rzecz rosnącej w siłę arystokracji

• Wielkie nadziały ziemi oddawane basileuson i wyróżniającym się bohaterom prowadzą do powstania nierówności społecznych i powstania warstwy uprzywilejowanej

• na podstawie wypowiedzi Achillesa („ludożerco”, „lud pożerający król”) i komentarzy autora („ginęły ludy”) widać różnicę między uprzywilejowaną garstką arystokracji, a masą uboższych członków rodu, czy bezimiennym ludem

• zaczątki zróżnicowania klasowego widać w fakcie, że obok wielkich właścicieli ziemskich występują właściciele drobnych gospodarstw, drobni dzierżawcy płacący czynsze, a także najemni robotnicy rolni (do nich przyrównuje swój los Achilles, mówiąc o swojej doli napotkanemu w podziemiach Odysowi)

„Nie zachwalaj mi śmierci, prześwietny Odysie.

Wolałbym za parobka służyć na cudzej roli,

u biednego chłopa który ledwo się może utrzymać,

niż tu panować nad wszystkimi, co znikli ze świata”

• Widoczny podział pracy między ludnością wolną: kowale, tektoni (jednocześnie są kamieniarzami, stolarzami, cieślami i budowniczymi)

• Niewolnictwo w epoce homerowej ma charakter wyraźnie patriarchalny. Niewolnicy zatrudniani przede wszystkim w gospodarstwie domowym

• Gospodarka naturalna, produkcja nastawiona na zaspokojenie własnych potrzeb (dlatego niewolnictwo nie odgrywa większej roli)

• Królowie nie wstydzą się pracy fizycznej, sami zaspokajają swoje potrzeby, dlatego nie potrzebują wielu niewolników (Laertes sam pracuje na roli, Penelopa sama przędzie, Nauzykaa pierze bieliznę

• pomimo zmieszania świata mykeńskiego z jońskim VIII wieku, Homer dał plastyczny obraz współczesnego sobie społeczeństwa greckiego w etapie przejściowym od ustroju wspólnoty rodowej, do ustroju opartego na niewolnictwie

• W osobie Terystesa, buntującego wojsko pod Troją przeciw Agamemnonowi pokazany został konflikt między królami, a masami ubogich członków roku (gennetów)

Poematy arystokracji

• Homer jest piewcą świata i ideałów życiowych arystokracji

• Dworskość Telemacha, królewska postawa Nauzykai, przemówienia Nestora świadczą o silnie zarysowanych elementach arystokratycznych

• stanowią swego rodzaju kodeks moralności arystokracji:

• najważniejsza wartość dla bohaterów epopei, jak też dla arystokracji stanowi sława pośmiertna

• nieśmiertelność imienia i pamięci bohaterskich czynów zagwarantować może jedynie aojd → poematy Homera pełnią taką rolę na dworach arystokracji w VIII w, jaką spełniają pieśni odśpiewywane przez Demodoka i Femiosa na dworze Odysa i króla Feaków.

• Mit popularyzowany przez poematy jest najstarszą grecką historią. Bohaterowie odległej epoki są wzorem do naśladowania dla potomnych.

↓

postępowanie tak, jak to robili dawni bohaterowie ma zagwarantować najwyższą wartość (sławę u potomnych), przechowywaną w pieśniach epicznych. Morał płynący z mitu: lepiej wybrać życie krótkie, lecz sławne, niż długie, pozbawione sławy.

• Ideały Homera są ideałami arystokratycznymi: obrażony Achilles to prototyp arystokraty jońskiego, Odyseusz tułacz - kolonista VIII wieku.

• Dzieła Homera traktowane jako skarbnica mądrości i historii

Bogowie

• Herodot uważał, iż bogów stworzyli Grekom Homer i Hezjod. Stwierdzenie o tyle prawdziwe, o ile Homer narzucił ludziom tak sugestywne wyobrażenie ich bóstw, iż na długo zakorzeniło się ono w ich świadomości

• Bogowie, ich zwyczaje i perypetie stanowią odbicie sposobu życia anaktów (najwyższej arystokracji), dawnych władców Tesalii. Bogowie Greccy są ich właśnie tworem.

• Wiele bardzo starych rysów w dziedzinie wyobraźeń religijnych:

• epitety (Atena - Sowiooka, Hera - Wolooka) odbicie czasów przedgreckich, kiedy w zwierzętach widziano przejawy siły boskiej

• Zeus (ojciec bogów), władca absolutny, podlega jednak Mojrom.

• Bogowie są piękni, plastycznie ujęci i budzący podziw, nie są jednak wszechwładni ani wszystkowiedzący. Bohater Homera odnosi się do nich nie ze strachem, lecz z podziwem

• Bliscy ludziom, są jakby uszlachetnionymi ludźmi

• przestają z ludźmi, biorą udział w ich życiu

• kochają się i nienawidzą jak ludzie, występują u nich wszystkie emocje, które można znaleźć u ludzi. Nie obniża to jednak ich wartości w oczach ludzi: w zazdrości i nienawiści, śmiechu i płaczu przejawia się wg Greków uroda życia (bogowie nie mogą być jej pozbawieni)

• Ingerują w ludzkie sprawy. Grek Homera we wszystkich niemal przejawach życia skłonny jest przyjmować ingerencję bóstwa. Nagłe zmiany nastrojów, zwroty akcji, słuszne i niesłuszne decyzje podejmowane przez bohaterów, męstwo i tchórzostwo - wszystko to tłumaczone jest ingerencją bogów.

• Ogromna naturalność bóstw: bogowie nie zmuszają bohaterów, przemawiają jedynie do nich lub sugerują

• ta naturalność i fakt, iż każde bóstwo jest indywidualnością zaciążyło na wyobraźni Greków

Wpływ Homera:

• poematy oddziałały na tworzenie się form literackich epiki greckiej i rzymskiej

• język Homera, epitety, trwają w poezji greckiej do końca starożytności

• Technika opowiadania epickiego, maszyna bogów, styl i język porównań, technika kompozycji, inwokacja - wszystko staje się składową europejskiej epiki

• postacie przez niego stworzone pobudzały fantazję (i pobudzają do dziś) poetów europejskich:

• Stanisław Wyspiański: „Powrót Odysa”, „Achilles”

• Adam Mickiewicz: w „Panu Tadeuszu” często i świadomie parafrazuje fragmenty Homera

Dzieła późniejsze, łączone z imieniem Homera:

Epika cykliczna

• pojawia się w VIII w pne, nawiązuje częściowo (pod względem tematycznym i formalnym) do bohaterskich pieśni Homerowych

• nazwa: od gr. Kyklos - krąg, koło. Zdaniem komentatorów starożytnych chodzi o utwory tworzące krąg poematów związanych tematycznie z Iliadą i Odyseją

• nie zachowane, poza nielicznymi fragmentami, tytułami i strzeszczeniami

• wyróżnić warto cykl trojański: 6 utworów. Uzupełnia niektóre wątki mitu

• „Opowieści cypryjskie” o przyczynach i początku wojny

• „Etiopida” - o królu Etiopów Memnonie i królowej Amazonek Pentezilei, którzy zginęli z ręki Achillesa

• „Mała Iliada” i „Zburzenie Troi” - zdobycie i spalenie miasta

• Poematy związane z Odyseją

• „Powroty” - o powrotach do ojczyzn spod Troi różnych bohaterów achajskich

• „Telegonia” - o śmierci Odyseusza z ręki syna Telegonosa, spłodzonego z czarownicą Kirke

• Oprócz cyklu trojańskiego istniał (także niezachowany) cykl tebański, którego tematem były dzieje Edypa i jego rodu

• Edypoida

• Tebaida

• Epigoni

• Cykl poematów o Heraklesie

• Herakleida

• Zdobycie Ojchalii

• Fokaida

• Cykliczna „Tytanomachia” przypisywana Eumelosowi z Koryntu, opowiadająca o walce Zeusa z Tytanami

Hymny homeryckie:

• zbiór liczący 33 utwory, datowany obecnie na lata 750 - 500 pne.

• Powstały jako wstęp lub preludia do recytacji epopei z okazji różnych świąt jońskich

• krótsze z nich to inwokacje do bóstwa, zawierają wyliczenie jego tytułów i czynów

• dłuższe to rodzaj ballad czy epickich opowieści o zdarzeniach z życia boga (np. Opowieść o narodzinach Apollona na Delos, o założeniu świątyni i wyroczni Apollona w Delfach etc)

• nieznani autorzy

• styl i język kształtowany na wzorze Homera

• do hymnów homeryckich nawiązała później poezja aleksandryjska (Kallimach z Kyreny)

Margites

• jeden z 2 utworów przypisywanych Homerowi, napisany w zupełnie innej tonacji

• typ żartobliwy

• gr margós - głupi, lubieżny

• niemal w całości zaginiony poemat heroikomiczny

• mylnie uważany przez Arystotelesa za dzieło Homera i prototyp komedii greckiej

• opowiadanie o głupim synu bogatych rodziców, który „umiał wiele rzeczy, lecz wszystkie źle”

Hezjod z Askry

Hezjod:

• pojawił się na przełomie VIII i VII w pne

• najstarszy po Homerze poeta grecki

• postać wyraźna, głównie dzięki wzmiankom autobiograficznym w jego utworach

• syn beockiego chłopa, po śmierci ojca odziedziczył niewielki majątek, co później uwikłało go w proces z bratem Persesem

• nowatorstwo, zerwanie z obiektywizmem

• tematyka nieheroiczna

• rywalizacja z Homerem, poświadczona źródłami historycznymi

• wzbogacenie greki

• Także motywy biograficzne: jako młodzieniec wypasał owce na zboczach Helikonu i miał widzenie Muz, naznaczyły go talentem poetyckim, dały mu gałązkę wawrzynu (teoria entuzjastyczna poezji)

• rolnik i rapsod. Wielka autoświadomość poetycka

• największy w Grecji po Homerze, ale: niższy stopień artyzmu, archaiczny, mniej dopracowana budowa

Prace i dnie

• Pierwszy europejski poemat dydaktyczny - agronomiczny. 828 wierszy

• Osobisty charakter utworu. Poemat realistyczny, opisuje zajęcia chłopa beockiego

• Z osobistej krzywdy Hezjoda wyrosło dzieło „Prace i dnie”: długie napomnienie do brata, zachęta do uczciwego życia i do pracy (jako powinności nałożonej na ludzi przez bogów). Hańbą jest bezczynny i wystawny tryb życia, jaki prowadzi brat autora

↓

Forma pouczenia, zachęty dla brata jak postępować powinien na przejętym gospodarstwie

• Etyczna uczciwość, czystość, rzetelność

• w inwokacji poeta ze szczególnym uczuciem mówi o potędze Zeusa spodziewając się, iż także w jego sprawie bóg zajmie właściwe stanowisko → apel o nadanie sprawie biegu sprawiedliwego

• w prooimion (przedśpiew, tam też ww inwokacja) zapowiedź treści poematu (spór z bratem Persesem o spadek po ojcu)

• przedstawione 2 rodzaje Walki (inaczej niż w Teogonii - tam tylko jedna): Walka dobra (przynosi korzyści i dobro) i zła walka

• większość poematu poświęcona pracy na roli (główne źródło dobrobytu ludzi i podstawa ich moralności)

• rodzaj poetyckiego poradnika rolniczego. Rady i wskazówki dla Persesa, wyliczanie prac, jakie należy wykonywać w różnych porach roku

• zagadnienie żeglugi handlowej (prawdopodobnie przedkładana przez Persesa nad pracę na roli)

• passus zawierający przepisy odnoszące się do różnych sfer życia społecznego, obyczajowego, religijnego

• kalendarz dni pomyślnych i niepomyślnych dla podejmowania różnych czynności (głownie rolniczych)

• oprócz pochwały pracy jest to również protest przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwości. Poruszony problem przekupstwa sędziów.

• ciągle obecna myśl, iż wyroki są w rękach Zeusa, który karze za krzywdy i niesprawiedliwość, a nagradza za dobro i sprawiedliwość

• realizm w obrazowaniu życia wsi: właściciele ziemscy opanowani chciwością gnębią biedaków jak jastrząb słowika (bajka o jastrzębiu dławiącym słowika → pierwsza bajka w literaturze europejskiej). Jest to obrazowe przedstawienie przewagi siły nad prawem

• Pesymistyczny pogląd na człowieka i jego dzieje, mit o „pięciu wiekach ludzkości” (złoty, srebrny, brązowy, bohaterski i współczesny - żelazny) → stopniowe pogarszanie się doli ludzkiej. Powodem jest upadek moralny

• Realistyczne i bardzo sugestywne przedstawienie losu drobnych właścicieli ziemskich nie bierze pod uwagę przyczyn takiego stanu rzeczy - przesłanek politycznych, ekonomicznych i społecznych

• I część: 382 wiersze: kontynuacja treści Teogonii i wykład etyki praktycznej (zdroworozsądkowej)

• Inwokacja do muz

• Hymn do Zeusa jako strażnika moralności

• Opowieść o dwóch Erydach: zła - przyczyna nienawiści, nie mieszka na ziemi ale jest posyłana do ludzi aby siać zamęt; dobra - mieszka na ziemi, zachęca ludzi do zdrowej, dobrej rywalizacji

• Nieszczęścia ludzi zaczęły się od Pandory

• Historia o 5 wiekach ludzkości (wielka kariera tej opowieści)

• Bajka o sokole i słowiku (I w kulturze europejskiej bajka zwierzęca)

• Zwrot do brata: pochwała prawa i nagana pychy

• Pochwała pracy: klęska głodu dla nierobów, bogowie doceniają pracę ludzi ale nisczą zamożność tych, którzy do bogactwa doszli nieuczciwie

• Od 323 weirsza: wyrazisty ekskurs etyczny, wskazane zasady pochwalane przez bogów. Potępianie cudzołóstwa, kazirodztwa, krzywdzenia błagalnika, sierot, braku czci dla rodziców

• II część: od 383 wiersza: kalendarz prac i obowiązków

• Kalendarz wyznaczają znaki na niebie, zachwanie przyrody, zwierząt, zjawiska meteorologiczne

• Od 405: opis domu, rola małżonki, organizacja pracy, przygotowanie się do niej. Orka, siewy - prace na roli. Modlitwa do bóstw chtonicznych (bóstwa wegetacji roślinnej, płodności ziemi)

• Od 505: jak postępować w zimie, opis srogiej zimy

• Od 555: nadejście wiosny, lato i upały

• Od 618: ekskurs o żegludze. Zakaz żeglugi w zimie, opis zajęć kupieckich. Relacjonuje własne wyprawy na wyspę Eubeę. Ostrzeżenie przed ryzykownym handlem

• Od 655: zakładanie rodziny - z panną co blisko mieszka. Żenić się należy ok 30. Jak postępować z przyjaciółmi i rodziną. Zachęta do powściągliwości w mowie, przezorna postawa w każdej sytuacji

• Przesądy

• 766: wykaz dni pomyślnych dla różnych zajęć

• *Od 446 wiersza: dobre strony ludzkich zachowań. Współżywie z przyjaciółmi i sąsiadami, uczciwość w pożyczkach, okazywanie rodzicom i dzieciom miłości, oszczędny tryb życia, zaufanie do innych.

• Zalecenie dla małżonków posiadania jednego syna, zachęta do nieustannej pracy

Podsumowanie

• Zupełnie różny od Homerowego obraz świata i życia

• Odmienny gatunek poezji epickiej

• odwrócenie się od heroicznej koncepcji przeszłości z Iliady i Odysei

• kierując uwagę na sprawy życia codziennego, moralności Hezjod stworzył poemat dydaktyczny. Jego istotą jest wykład zasad określonej wiedzy czy umiejętności praktycznych

• Prace i dnie rozpoczynają dzieje tego gatunku

Teogonia

• Religia: brak kanonicznego ujęcia tekstowego w księgach. Oparte na twardym i swodobnym politeizmie wpisanym w strukturę greckiego polis. Tolerancja dla innych kultów (kolonizacja). Grecy nie odczuwali bezpośredniej więzi z bogami, nie odczuwali potrzeby nawiązywania kontaktu z nimi. Oddawanie czci - formalny rytuał. religia ciągle rozwijała się. Główny panteon bóstw jako dziedzictwo wierzeń praindoeuropejskich

• Homer i Hezjod jako kodyfikatorzy religii greckiej. Później kodyfikacja przez tragików greckich, także profesjonalna literatura teologiczna (doszczętnie zniszczona przez chrześcijaństwo)

• K. Jung: mit jako archetyp ludzkich zachowań najbardziej pierwotnych. W każdej generacji objawia się jako sub specie temporis nostri (w kształcie naszego czasu) - następuje aktualizacja tego mitu

• Zbieżność między innymi z mitami indyjskimi (orficka teogonia zaginęła)

• Jaki jest porządek świata? Narodziny bogów i człowieka, porządek natury, relacje między światem bogów i ludzi

• Wstęp: do muz. Prośba o natchnienie

• Teogonia właściwa od 116 wersu: zakres władzy i sukcesja włądzy bóstw, ich genealogia

• podobnie jak Prace i dnie, pisany heksametrem daktylicznym (1022 wiersz)

• próba ujęcia w jeden system całości dotychczasowych wierzeń

• Opis powstawania wszechświata z Chaosu (Chaos jako ziejąca pustka). Najpierw wyłoniła się Ziemia, Niebo, Podziemie, Ciemność oraz Miłość (sprawcza siła wszelkiego życia)

• Gaia + Uranos → pokolenie Tytanów, w tym Kronos

• Pokonany przez Zeusa Kronos ustąpił synowi władzę nad światem (u Homera Zeus to najstarszy, a nie najmłodszy syn Kronosa)

• Zeus strąciwszy do podziemia poprzednich bogów stał się sprawiedliwym władcą świata, ojcem bogów i ludzi

• Rządy Zeusa nad światem: panuje nad Mojrą (inaczej niż u Homera), sam rozdziela zakresy władzy

• dalej genealogia pokoleń bogów - potomków Zeusa oraz Herosów.

• Zeus + Metis → Atena

• Zeus + Temida → Eunomidia, Dike, Eirene, Mojry

• Zeus + Euromyne → Charyty (Gracje)

• Zeuz + Demeter → Persefona

• Zeus + Mnemosyne → Muzy

• Zeus + Latona → Apollon i Artemida

• Zeus + Hera → Hefajstos, Ares, Hebe, Ejlejtyja

• Zeus + Maia → Hermes

• Zeus + Semele → Dionizos

• Zeus + Alkmena → Herakle



Hezjod w całym utworze zafascynowany potęgą Zeusa

• Próba usystematyzowania i zhierarchizowania świata bogów wiązała się z odmienną od Homerowej koncepcją samych bogów → ich władza nad światem wg Hezjoda to wynik nie tylko przewagi nad ludźmi, ale również fakt, iż stanowią potęgi moralne, strzegą ustanowionego porządku i sprawiedliwości

• ta nowa koncepcja była niewątpliwie odbiciem zmian, jakie zaszły w społeczeństwie greckim od czasów Homera

Katalog kobiet / Eoje

• zbiór podań o kobietach, które w związkach z bogami wydały na świat herosów

Tarcza Heraklesa

• krótki poemat epicki

• zapewne późniejsze naśladownictwo

• opowieść o walce Heraklesa z Kyknosem, synem Aresa

• główną częścią poematu jest opis tarczy Heraklesa wzorowany na opisie tarczy Achillesa

Ogólnie:

• dydaktyczna poezja Hezjoda (zwłaszcza Prace i dnie) to świadectwo przełomu, jaki dokonał się w społeczeństwie greckim

• eytka hezjodejska wykorzystywana w filozofii stoickiej

• wydaje się, iż bardziej znamienną cechą był rozwój liryki greckiej.

• dzieła Hezjoda są świadectwem głębokiego przełomu. Jednak znamieniem nowych czasów bardziej niż epika dydaktyczna było powstanie i rozwój liryki greckiej.

LIRYKA

Grecka poezja liryczna

• zachowana we fragmentach

• zrodziła się w cieniu epiki homeryckiej - formy oparte na regułach metrycznych Homera

• VII - koniec VI w pne: epoka liryki, rozwój wielkiej liryki greckiej

• odbicie doświadczeń i emocji ludzi żyjących w epoce gwałtownych przemian (w sferze kultury materialnej i duchowej)

• podczas gdy epika bohaterska czerpała ideały z nieistniejącego już świata achajskiego, poezja dydaktyczna zwracała się ku problemom społecznym, liryka wyrażała natomiast emocje i przeżycia indywidualne. Przedstawiała życie jednostki (tematyka oddala się od heroicznego eposu, ale: elegia bojowa, chóralne hymny - bliskie estetyce epickiej)

• liryka pragnie wyrażać postawę podmiotu lirycznego do rzeczywistości. Postawa indywidualistyczna, subiektywna, choć subiektywizm podporządkowuje się postawom społecznym

• odzwierciedla nastroje i przemiany społeczno - polityczne w Grecji (np tyrania)

• bardzo emocjonalna. Liryka jako sposób uprawiania polityki, bliska nieraz publicystyce → Alkajos

• główne źródła: pieśni ludowe (praktycznie całkowicie zaginione), formy kultowe

- pieśni przy pracy (np. przy obracaniu żaren [himajos] lub pieśń żniwiarzy [lityerses])

- pieśni obrzędowe (np. jaskółcza [chelidonisma], pieśń chłopców chodzących na wiosnę z gaikiem [eiresione], pieśń weselna [hymenajos], żałobna [threnos])

- pieśni kultowe (ku czci Apollona [pean])

• nie wiadomo, w jakim stopniu uczestniczyła w genezie liryki literackiej, ani jak wpłynęła na dalszy rozwój gatunku

• U starożytnytch aktorów istniał poważny problem genealogiczny z określaniem tożsamości gatunkowej poezji liryczej. Platon (w „Państwie”) zalicza lirykę do poezji muzycznej, Arystoteles („Poetyka”) nie uwzględnia liryki w swoim wykładzie)

Pojęcie liryki

• używane od II w pne wyłącznie w odniesieniu do pieśni wykonywanej przy akompaniamencie liry

• tekst i muzyka stanowiły nierozłączną całość

• element odróżniający od dramatu i epiki - muzyka, także taniec (epika - recytowana przy akompaniamencie, dramat - jedynie partie śpiewane)

• liryka nigdy nie utraciła związku z muzyką

Rozwój typów liryki:

• Jonowie, Eolowie (wyspy egejskie) → monodia jambiczna

• Archiloch z Paros (VII w) - twórca jambu. Poezja satyryczna, ostra satyra w dużym stopniu wymierzona w bliskich (doprowadził niedoszłego teścia i żonę do samobójstwa)

• Kalinos z Efezu, Minmernos (elegie erotyczne, dominacja miłości chłopięcej)

• Pieśni solowe.

• VII w pne Archiloch - twórca jambu

• Hiponaks z Efezu (kulawe jamby, bardzo złośliwe)

• Alkajos, Safona - najwięksi poeci monodyczni

• Grecja kontynentalna → liryka moralna

• Solon z Aten, Tyrteusz ze Sparty, Teofniz z Megary

• Arystokratyczny kodeks honorowy

• Dorowie → liryka chóralna

• Alkman ze Sparty VII w, Stezychor

• Pindar z Teb, Symonides, Bakchylides (nie byli dorami)

• Mimesis: forma naśladowania w muzyce, tańcu i śpiewie emocji

• Wykonywane przez tańczące chóry przy akompaniamencie muzyki

Klasyfikacja

• lirykę klasyfikowano ze względu na formę metryczną, a także okazję, na jaką była przeznaczona

• podział oparty na liczbie jej wykonawców

• podział związany z układem wersyfikacyjnym:

- monodia: poeta sam komponuje muzykę i tekst, utwór wygłasza śpiewając go do własnego akompaniamentu. Służyła do wyrażania uczuć osobistych. Jej odmiany wyróżnia się przeważnie na podstawie tematyki

- oda chóralna: wykonywana przez chór przy specjalnych okazjach. Oficjalna wypowiedź autora i odzwierciedlenie uczuć, nastrojów i doświadczeń społeczności, którą poeta reprezentuje. Dzieliła się zgodnie z okazją, z jakiej została napisana

1. hymny - utwory związane z uroczystościami religijnymi

a. pean - oda wojenna lub świąteczna, należąca do kultu Apollona i Artemidy. Zawiera pochwałę lub wyraża radość

b. nomos - początkowo monodyczna pieśń liturgiczna, od V w pne z akompaniamentem aulosu i liry

c. prosodion - pieśń procesjonalna, jej odmianą było parthenion - pieśń towarzysząca procesji dziewic

d. hyporchema - pieśń ku czci Apollona połączona z ożywionym tańcem mimetycznym

e. dytyramb - początkowo łączony z kultem Dionizosa (z muzyką i tańcami), później poemat chóralny z wyeksponowanym elementem narracyjnym

f. hymn heroiczny - epicka rapsodia typu narracyjnego

g. hymn właściwy - pieśń religijna wykonywana przez chór, bez procesji i tańca

2. enkomia - związane z uroczystościami świeckimi

a. epinikion (oda epinikiczna) - pieśń triumfalna

b. hymenaios - pieśń weselna

c. threnos - pieśń pogrzebowa zawierająca pochwałę i wspomnienie o zmarłym

d. epithalamion - pieśń na zaślubinuy

e. eulogion / enkomion - sławiące osobiste osiągnięcia adresata

* znaczne różnice w układzie metrycznym między tymi gatunkami wynikały z odrębnych źródeł ich pochodzenia

Oddziaływanie

• zastosowanie poezji lirycznej w dramacie (w partiach chóralnych). „Liryzacja” i „umuzycznienie” dramatów (liryczne arie)

• V w pne - zanik czystej poezji lirycznej. Pojawiają się gatunki mieszane (genera mixta)

• Brak klasyfikacji liryki do czasów uczonych aleksandryjskich (Kallimach)

• Z czasem wyodrębniają się formy recytowane: jamb, elegia

Układy strof

• Stychiczne - bez wyróżnienia strof

• Dystychiczne - podwójne

• Stroficzne (zazwyczaj 4): safickia, alcejska

Skale

• Dorycka: dostojna, wojownicza

• Hypodorycka: bardzo majestatyczna

• Miksolidyjska: wzruszająca, płaczliwa

• Frygijska (podniecająca, erotyczna), hypofrigijska (pełna wigoru) → Azja

• Lidyjska: żałobna

• Hypolidyjska: rozpustna, rozwiązła

Archiloch, Alkman, Alkajos (motyw okrętu - ojczyzny), Safona, Styzychor (przerobiona epika), Ibykos, Anakreont (lubił chłopców), Symonides (hymny, elegie), Bakchylides, Pindar, Korynna, Eumelos, Semonides (satyra na kobiety), Momnermos (poezja erotyczna)

Rozwój liryki greckiej w epoce archaicznej pozostawał niewątpliwie w ścisłym związku ze zmianami w dziedzinie muzyki. Ok VII w pne 4-strunna litra została zastąpiona przez 7-strunną lirę. Jej wprowadzenie przypisuje się Terpandrowi, założycielowi szkoły kitharodów na Lesbos w VII w pne. W tym czasie wszedł również w użycie ulepszony rodzaj liry - kithara, większa, o silniejszym dźwięku. Nowym instrumentem był też aulos (odpowiadający naszemu klarnetowi), oraz flet → świadectwo wpływów wschodnich na kulturę grecką

Podstawowe typy muzyki uprawiane w Grecji archaicznej:

• dorycka - czysto grecka, poważna i majestatyczna, używana głównie w hymnach liturgicznych

• frygijska - małoazjatycka, o charakterze gwałtownym i orgiastycznym

• lidyjska - małoazjatycka, namiętna i zmysłowa

MONODIA

Elegia

• niejasne pochodzenie, przypisuje się jej pochodzenie wschodnie (ze względu na nazwę i jej ścisły związek z frygijskim aulosem)

• przy wtórze aulosu

• być może początkowo gatunek określał poezję żałobną, trenodyczną, którą charakteryzowało powtarzanie na przemian heksametrów i pentametrów.

• Później tą nazwą zaczęto obejmować utwory o innej tematyce: pieśni wojenne, erotyczne, biesiadne, także typu politycznego, społecznego i moralistycznego

• jej ojczyzną była prawdopodobnie Jonia - tam występują najstarsi przedstawiciele tego gatunku:

- Kallinos z Efezu

- Mimnermos z Kolofonu

- Ksenofanes z Kolofonu

- Fokylides z Miletu

- Anakreont z Teos

- Simonides z Keos

• Elegia rozwijała się także w Sparcie (Tyrtajos), Atenach (Solon), Megarze (Teognis)

• gatunek niezwykle pojemny, różnorodny tematycznie

• refleksyjność, indywidualizacja przeżyć i emocji, zabarwienie dydaktyczne i moralizatorskie

Kallinos

• zachowane fragmenty elegii, zawierające wezwania rodaków do walki w obronie ojczyzny przeciwko barbarzyńskim plemionom Trerów i Kimmeryjczyków

• w jednym zachęta młodzieży do męstwa

Tyrtajos

• wezwanie Spartan do boju

• pochwała bohaterskiej śmierci na polu walki

• Tyrtajos propaguje ustrój polityczny Sparty i dowodzi, że źródłem prawdziwego męstwa jest patriotyzm

„Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu,

Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny”

Mimnermos

• twórczość elegijna powstała głównie w kręgu tematyki erotycznej

• najczęściej forma wyznań miłosnych

• forma tzw elegii obiektywnej, eksploatującej motywy mitologiczne lub legendy lokalne

• elegie erotyczne przetykane są refleksjami n/t młodości, jej czarów i przemijania

↓

zebrane później w dwie księgi, z których jedna zatytułowana od imienia ukochanej autora - Nanno

Fokylides

• dystychy elegijne albo heksametry

• dosyć banalne sentencje moralizatorskie lub gnomy

Teognis

• elegie zawierają nauki dla młodego arystokraty Kyrnosa - forma bezpośredniego zwrotu do młodzieńca

• wyrażone w nich stanowisko moralne poety i swoisty kodeks postępowania arystokraty wiernego odziedziczonym normom i ideałom

• pogarda i nienawiść do ludzi z niższych klas, do rządów demokratycznych i tyrańskich

Ksenofanes

• oprócz poezji heksametrycznej i jambicznej uprawiał również elegię

• wśród elegii zachowany utwór należący pozornie do gatunku pieśni biesiadnych, w rzeczywistości będący wykładem na temat odpowiedzialnego zachowania podczas uczty

Solon

• jeden z najwybitniejszych przedstawicieli elegii

• ateński mąż stanu, myśliciel, poeta

• twórczość związana z działalnością publiczną i walką polityczną

• jeden z najsławniejszych utworów - elegia wzywająca Ateńczyków do walki z Megarą o odzyskanie niepodległości

• w jego elegiach propaganda polityczna przeplata się z refleksją moralną i filozoficzną na temat sytuacji człowieka i jego losu

Jamb

• jambografia grecka rozwijała się równolegle z elegią

• jamb - stopa wierszowa złożona z sylaby krótkiej i długiej, stosowana głównie w utworach o charakterze satyrycznym, napastliwym, inwektywnym, szyderczym lub obscenicznym

• powstanie gatunku łączy się z uroczystościami obrzędowymi ku czci Demeter, podczas których śpiewano nieprzyzwoite i szydercze pieśni jambiczne wymierzone przeciw konkretnym osobom lub grupom

• nowy i orginalny akcent w literaturze greckiej

Archiloch z Parsos (połowa VII w pne)

• twórca jambu, według przekazów historycznych

• oprócz jambów uprawiał także elegię

• jego postawa życiowa określona była przez status społeczny - był najemnym żołnierzem (niska pozycja społeczna, bieda, ciągłe obcowanie z niebezpieczeństwem) → występował przeciwko wielkim tego świata, szczególnie przeciwko ludziom, którzy go skrzywdzili (niedoszły teść Lykambes, który odmówił ręki córki Neobule)

• cechy jambów Archilocha: napastliwość, gryząca ironia, szyderstwo, pogarda, negacja tradycyjnej skali wartości i norm postępowania, trzeźwość i realizm w ocenie powszechnie uznanych prawd, szczerość w wyrażaniu intymnych uczuć i przeżyć.

• Pogarda dla bogactwa i władzy

„Nie dbam zupełnie o skarby Gygesa,

Obca mi zawiść, bogom nie zazdroszczę,

ani nie pragnę posiąść wielkiej władzy -

I tak to wszystko z dala od mych oczu!”

Semonides z Samos (VII w pne)

• autor 2 ksiąg elegii

• najobszerniejszy fragment jego jambów - satyra na kobiety:

- kobiety podzielone na 10 kategorii

- wywodzone od zwierząt: świni, lisicy, suki, oślicy itd.

- na wpół żartobliwie poddane krytyce różne przywary i wady kobiet

• niektóre fragmenty poezji - o charakterze inwektyw osobistych w stylu Archilocha

• niekiedy refleksje n/t życia: pesymizm, melancholia, przekonanie o nieuchronności cierpienia ludzkiego

Hipponaks z Efezu (2 połowa VI w pne)

• trzeci z kanonicznych jambografów

• w zachowanych fragmentach: obraz życia codziennego niższych sfer ówczesnego społeczeństwa, kupców, rzemieślników, biedoty miejskiej, mętów społecznych i wykolejeńców :)

• utwory w większości zaczepne i napastliwe

• zawierają nagabywania o jałmużnę, niewybredne złorzeczenia i ataki na wrogów, nieprzyzwoite szyderstwa i żarty

Melika

• narodziła się na Lesbos, na przełomie VII i VI w pne - stąd melika eolska

• twórcami byli lesbijscy poeci - Safona i Alkajos

• cechuje ją

- dojrzałość emocjonalna

- zdolność rejestrowania najdelikatniejszych i najbardziej subtelnych doznań i odczuć

- niefałszowany wdzięk i szczerość

- mistrzostwo języka i stylu

- wprowadzone przez Alkajosa i Safonę (prawdopodobnie wzorem poezji ludowej) nowych i orginalnych układów wierszowych, przede wszystkim strofki alkajskiej i safickiej

Safona

• imię jej później zastępowano słowem 'Poetka' (tak jak Homera - 'Poeta')

• otaczając się kręgiem młodych dziewcząt z dobrych domów stworzyła rodzaj związku kultowego, poświęconego Muzom i Afrodycie

• zbiór wierszy, liczący 7 ksiąg

• główny temat zachowanej liryki - miłość, erotyka

• jej twórczość cechuje zdolność wyrażania różnorodnych, niemal nieuchwytnych stanów emocjonalnych, nazywania najintymniejszych uczuć, najbardziej osobistych wzruszeń i przeżyć

• w niepowtarzalny sposób stosuje środki językowe i stylistyczne → z ich pomocą ujawnia swoją pasję i niezwykle intensywne przeżywanie miłości, jednak bez egzaltacji i taniego sentymentalizmu

• większość erotyków kierowana do uczennic i przyjaciółek

• w twórczości także hymny (np. do Afrodyty)

• utwory adresowane do najbliższych (brata Charaksosa, córki Kleis)

• pieśni weselne - epitalamia

• jeden z najważniejszych składników świata poetyckiego Safony - odczucie piękna przyrody

Alkajos

• również lesbijski poeta

• zwolennik arystokracji

• w jego liryce przebrzmiewają gwałtowne i namiętne tony

• wyrażał nienawiść do tyranów, wolę walki o odzyskanie należnych jego klasie praw

↓

pieśni stasiotika: miały zabarwienie rewolucyjne, wzywały do walki przeciw tyranom i wyszydzały ich, ból, rozpacz, niepokój o los ojczyzny

• osobna grupa liryków: hymny do bogów (Ateny, Hermesa, Apollona, Aresa, Dioskurów)

• liryka biesiadna: okazją do napicia się w gronie towarzyszy może być śmierć tyrana, smutek z powodu klęski, letni żar, zimowy mróz

• erotyki (niewiele zachowanych fragmentów): cierpienie i tęsknoty miłosne, zachwyt nad urodą pięknego chłopca, namiętne pragnienia i pożądania

Anakreont z Teos (ok 570 - ok 485 r pne)

• w jego liryce miłosnej odżyła tradycja poezji eolskiej

• pieśni, jamby i elegie

• typowy poeta dworski

• jego utwory sławią miłość, wino i wesołe biesiady w gronie przyjaciół

• poezja pogodna, pełna naturalnej wesołości i dowcipu, nasycona erotyką, jednak pozbawiona głębi i namiętności cechującej utwory Safony czy Alkajosa

• tematyka: miłość do chłopców i dziewcząt, podziw dla ich urody, swobodne pijatyki, refleksje nad przemijającą młodością i lęk przed nadejściem smutnej starości

• utwory jambiczne - zjadliwe i gwałtowne

• anakreontyki: ok I w pne lekkie i żartobliwe pieśni stały się przedmiotem licznych naśladownictw. Przejętym z pieśni motywom (pochwała miłości, wina, piękności kochanek) późniejsi twórcy nadawali orginalny kształt

Liryka chóralna

• wiersz, muzyka i taniec

• szczególny udział w powstaniu tego gatunku miała Sparta (popierała wszelkie formy twórczości służące życiu zbiorowemu)

• istotny związek z życiem społecznym: wszystkie święta i uroczystości były uświetniane pieśniami chóralnymi, komponowanymi często specjalnie na daną okazję

• najwcześniejsi spartańscy twórcy poezji chóralnej są postaciami półlegendarnymi (Terpander z Lesbos i Taletas z Gortyny, VII w pne)

Etapy rozwoju:

• Alkman - spartański prawodawca pieśni chóralnej - właściwy twórca literackiej formy tej pieśni. Pisał parthenia, hymny, peany, hyporchematy, pieśni miłosne i skolia

• Arion z Metymny - półmityczny, na przełomie VII i VI w pne na Lesbos komponował i wystawiał w Koryncie dytyramby, którym nadał formę narracyjną

• Stezychor - pieśni (znane z nielicznych fragmentów) były obszernymi poematami typu lirycznego o charakterze narracyjnym

• Ibykos z Region - uprawiał poezję chóralną nieco później, w VI w pne. Głównie enkomia

• VI i V w pne - okres najwspanialszego rozwoju liryki chóralnej (Symonides, Pindar, Bakchylides)

Symonides z Keos (556 - 468 pne)

• uprawiał różne gatunki liryki: hymny do bogów, dytyramby, enkomia, epinikia, treny, elegie, epigramy, skolia

• jako pierwszy uświetniał zwycięzców w igrzyskach epinikiami. Były mało oficjalne, budziły wzruszenie, czarowały wdziękiem i mądrością

• ważna innowacja: wprowadzenie trenu przekształconego w hymn pochwalny ku czci poległych bohaterów

Pindar z Teb (518 - 446 pne)

• największy spośród poetów chóralnych

• pisał epinikia o stałym schemacie kompozycyjnym: informacja n/t zwycięzcy i zwycięstwa, pochwała zawodnika, jego rodu i ojczyzny, modlitwy i prośby do bogów, wskazówki i pouczenia moralne, gnomy i sentencje o charakterze ogólnym. W dłuższych pojawiały się opowiadania mitologiczne

• Oda nemejska VI na zwycięstwo Alkidamasa z Ajginy w zapasach chłopców (początek)

„Jeden rodzaj ludzki, jeden boski.

Jedni i drudzy mamy tchnienie od jednej matki,

ale granica mocy całkiem nas rozdziela:

jedno jest niczym, a niebo jak spiż trwa wiecznie,

siedziba nienaruszalna.”

• poezja epinikiczna Pindara odznacza się wzniosłością myśli i niezwykłym dostojeństwem stylu. Samo zwycięstwo opisywane zwięźle, bez zbędnych ozdób.

• Arystokrata z pochodzenia był głęboko przywiązany do ideałów swojej klasy.

• Opiewał arete (męstwo), które uważał za cnotę wrodzoną

• cel życia: zdobycie nieśmiertelnej sławy, łączony jest z religijnym światopoglądem. Poeta wierzy, że bogowie wyznaczają człowiekowi granice, których nie wolno mu przekraczać.

• Twórczość artysta uznana za niedościgły wzór - dzięki głoszonym ideałom etycznym i religijnym, a także dzięki wysokim walorom artystycznym (harmonijna kompozycja, śmiałość obrazowania, bogata metaforyka, dostojeństwo języka i różnorodnośc wersyfikacji)

Bakchylides (516 - 450 pne)

• rywalizował z Pindarem

• jego twórczość obejmowała wszystkie ważniejsze gatunki liryki chóralnej

• epinikion - krótka oda na cześć Argejosa z Keos z okazji zwycięstwa w boksie na Igrzyskach Istamijskich

• sławił w epinikiach zwycięzców ze wszystkich stron świata greckiego

• jego pieśniom brak siły i surowego dostojeństwa liryki Pindara, budzą one jednak podziw regularnością kompozycyjną, bogactwem wyobraźni, wdziękiem i elegancją

rozwój greckiej liryki chóralnej kończy się w epoce archaicznej. Pewne jej odmiany żyły jednak jeszcze w 2 połowie V i IV w pne. Jej miejsce w okresie klasycznym zajęła tragedia ateńska.

PROZA

• Jej rozwój nie odpowiada bujnemu rozwojowi liryki w epoce archaicznej.

Logografia

• Najwcześniejsi prozaicy - logografowie (później znaleźli kontynuację w prawdziwych historykach)

• dzieła logografów były ogniwem pośrednim między epiką, a prozą właściwą

• podstawa źródłowa dla dzieł logograficznych - kroniki wielkich świątyń, spisy urzędników, kapłanów, zwycięzców igrzysk + różnego rodzaju zapiski.

• Zwięzłe i mało krytyczne opracowania tradycji lokalnych

• traktowały głównie o legendarnych założycielach miast lub genealogiach bogów i bohaterów

• logografia jońska rozwijała się w VI w. Przedstawiciele: Kadmos z Miletu (połowa VI w pne), Hekatajos z Miletu (ok 550 - 479 pne, autor dzieła „Genealogie”), Akusialos z Argos, Ferekydes z Aten, Hellanikos z Lesbos

• dzieła powstawały głównie w Jonii, pisane w dialekcie jońskim

• genealogiczne, chronologiczne, historyczne i periegetyczne (odnoszące się do opisu krajoznawczego z uwzględnieniem dzieł sztuki i architektury)

Wierszowane lub prozaiczne traktaty pierwszych filozofów

„Siedmiokąt”

• dzieło teologiczne, również w dialekcie jońskim

• napisane przez Ferekydesa z Syros (VI w pne)

• uważane za I utwór prozaiczny grecki

• narodziny bogów i stworzenie świata, być może w duchu wierzeń orfickich

Bajki greckie

• powstały w epoce archaicznej

• twórca (zaliczany do Siedmiu Mędrców) Ezop (VI pne) - według zmyślonej biografii niewolnik króla Krezusa

• zbiory bajek, pisane prozą i prawdopodobnie w dialekcie jońskim (zachowane dopiero w późniejszych redakcjach), wywodzą się z ustnej tradycji ludowej i reprezentują mądrość charakterystyczną dla prostego ludu, z typowym dla niej poczuciem sprawiedliwości, nieskomplikowaną moralistyką i zdrowym humorem

• bohaterowie bajek - zwierzęta - uosabiają ludzkie cechy charakteru (chytrość, tchórzostwo, odwagę)

• relacje między zwierzętami odzwierciedlają stosunki panujące w świecie ludzkim

• określone znaczenie dydaktyczne, ujęte w formę morału zawartego na końcu utworu (epimythion) lub rzadziej na początku (promythion)

• protest przeciw niesprawiedliwości, przemocy i kłamstwu

• pośrednia, ale całkowicie czytelna krytyka stosunków międzyludzkich

Podsumowanie

• epoka archaiczna wytyczyła szlaki późniejszej myśli greckiej

• w tym czasie zaszły procesy które określiły kształt cywilizacji greckiej

• pod koniec epoki archaicznej nastąpił gwałtowny rozwój kultury, nauki i religii

• jedna z najważniejszych cech kultury tej epoki - personalizm. Dzięki niemu artyści zawarli wizję własnego świata (różnice między państwami Grecji, odrębność plemienna)

OKRES KLASYCZNY

Kontekst

• od V w do 338 r pne (bitwa pod Cheroneą, Filip Macedoński kładzie kres niepodległości Hellady)

• Konflikt Grecji z państwem perskim, za panowania Dariusza I -> przejęcie panowania nad miastami greckimi w Azji Mniejszej.

- obalenie tyranii perskiej w Milecie - 499 r

- wyzwolenie innych miast jońskich

- zbuntowane miasta greckie zwracają się o pomoc -> uzyskują ją jedynie od Aten i Eretrii

- 494 r pne: zdobycie i zniszczenie Miletu

- 492 r pne: nieudana perska ekspedycja przeciw Tracji i Macedonii

- 490 r pne: kolejna wyprawa przeciwko Grecji -> tylko Ateny stawiają opór

- bitwa pod Maratonem, Ateńczycy pod wodzą Miltiadesa -> ogromne znaczenie moralne i psychologiczne

- Kserkses (następca Dariusza): 480 r pne - kolejna wyprawa przeciw Grecji

- koniec września 480 r pne: zniszczenie Aten

- bitwa w Cieśninie Salamińskiej -> flota perska zotała rozbita

- 479 r pne: ostateczna klęska perskich sił lądowych pod Platejami w Beocji

- od 478 do 449 r pne: Ateny, które stały na czele Związku Morskiego prowadziły działania wojenne przeciwko Persom. Zakończone wielkim zwycięstwem Greków pod Salaminą na Cyprze (449 r). Zawarcie "pokoju Kalliasa" -> król perski zrzekł się hegemonii na Morzu Egejskim i uznał niezależność greckich polis

Ateny

• Po wojnach czołową pozycję zajmował Temistokles (jego plan strategiczny przyniósł zwycięstwo pod Salaminą w 480 r)

• walka między stronnictwem demokratycznym i arystokratycznym -> 443 r pne zwycięża demokratyczne (Perykles - dążył do zapewnienia Atenom przewagi nad Spartą).

- w 445 r pne zawarto pokój między Atenami a Spartą na 30 lat, jednak Grecja pozostawała dalej podzielona (Związek Morski <-> Związek Peloponeski)

dzięki Peryklesowi w Atenach została utrwalona najbardziej konsekwentna forma demokracji:

- rolę Areopagu (główna instytucja systemu oligarchicznego) przejęły heliaia, Rada Pięciuset i eklezja

- prawie wszystkie urzędy obsadzane losowo

- urzędnicy powoływani tylko na rok

- ustanowiono wynagrodzenie dla urzędników i sędziów, celem zapobieżenia ich ubożeniu w okresie sprawowania f-cji

- dostęp do urzędu dla wszystkich pełnoprawnych Ateńczyków powyżej 20 roku życia

• Perykles jako pierwszy strateg kierował polityką ateńską przez 15 lat (443 - 429). Dążył do wewnętrznego umocnienia Związku Morskiego pod kierunkiem Aten, rozwoju handlu i gospodarki. dzięki niemu Ateny stały się wielkim centrum nauki, kultury i sztuki. Rzutowało to na wygląd miasta -> Akropolis (Partenon, Erchtejon, Tezejon, Propyleje). Ukończono port morski Pireus

• Wojna Peloponeska (431 - 404): demokratyczne Ateny i oligarchiczna Sparta. Zwycięstwo Spartan (404 - zajęcie Aten). Na mocy pokoju Ateńczycy musieli wydać flotę, zburzyć fortyfikacje i uznać hegemonię Sparty

Macedonia

• od początku IV wieku - szybki wzrost jej znaczenia

• Od panowania Filipa 2 (359 - 336) przyspieszone przekształcanie Macedonii w mocarstwo światowe

• podstawa potęgi: zdobyczne terytorialne i kopalnie złota

• Demostenesowi udało się stworzyć koalicję państw przeciwko Filipowi, na czele której stały Ateny i Teby. Armia pokonana w 338 roku pod Cheroneą -> koniec niepodległości. Dawne potęgi (Ateny, Sparta, Teby) tracą wszelkie znaczenie polityczne

Charakterystyka kultury

• niezwykle dynamiczny rozwój Aten po wojnach perskich (początek V wieku) -> dało im to absolutne pierszeństwo w dziedzinie kultury. Szczytowy okres świetności - epoka Peryklesa. Ateny stają się centrum kulturalnym ówczesnej Hellady

• kultura ateńska V wieku: dzieło zwycięzców

- wczesnoklasycna - spod Maratonu i Salaminy (-> surowość i tradycyjność, szczególnie widoczna w rzeźbie, ceramice i literaturze). Prostota, powaga i spokój. Styl dorycki

- generacja Peryklesa - dorobek twórców epoki preklasycznej przekształcony w pełną spokoju i dojrzałej harmonii równowagę klasycyzmu (odbicie pomyślnej sytuacji polityznej i gospodarczej). Połączenie elementów doryckich i jońskich. Charakterystyczne dla obu faz: religijność.

- generacja uczestników wojny Peloponeskiej - całkowite przewartościowanie tradycyjnego sposobu myślenia. Sofiści (dowodzili względności wszelkich reguł moralnych, podważali dogmaty religijne). Nowe tendencje zw. z sytuacją społeczeństwa -> "oświecenie attyckie"

• rządy Peryklesa - "złoty wiek" kultury ateńskiej. Perykles otaczał się filozofami (Anaksagoras), pisarzami (Sofokles), artystami (Fidiasz), uczonymi -> wszyscy znajdowali świetne warunki i korzystną atmosferę intelektualną to tworzenia dzieł wielkich

• kultura tego okresu w najdoskonalszy sposób wyrażała ducha greckiego

• wytworzenie we wszystkich dziedzinach sztuki wartości estetycznych, jak: harmonia, rytm, powaga, spokój, wzniosłość (stały się one wzorcami na zawsze)

• Oświecenie attyckie: nastroje epoki odzwierciedlone w utworach literackich (dramaty Eurypidesa), sztukach plastycznych (rzeźba: uczłowieczenie bogów, pozbawienie ich majestatyczności). Miejsce równowagi i spokoju zajmuje niepokój i zwątpienie. W muzyce coraz częstrze elementy rozrywkowe. Zgiełkowość zastępuje harmonię i dostojeństwo

• w epoce późnoklasycznej (IVw) dalsze zmiany. przedłużenie i pogłębienie przeobrażeń zapoczątkowanych wcześniej. Pozycja Aten nie zmieniła się. Renesans sztuki jońskiej (odzyskanie dobrobytu gospodarczego przez miasta jońskie na wybrzeżu małoazjatyckim). Rozwój retoryki i historiografii. Wyraźna przewaga prozy nad poezją. Dialekt attycki rozprzestrzenia się jako język literacki. Powstają Komedia Średnia i Nowa - zorientowane na problemy obyczajowe. Indywidualizm w sztuce, twórcza swoboda, dążenie do nowych rozwiązań. Porządek dorycki traci częściowo główne cechy, odżywa styl joński (bliższy duchowi nowych czasów)

Literatura

• przemiany dotknęły także literaturę

• życie literackie zogniskowane w Atenach (w epoce archaicznej na wyspach Morza Egejskiego)

• zanik liryki jońskiej i eolskiej (wyraz uzuć indywidualnych)

• narodziny wielkiego dramatu attyckiego (problemy zbiorowości, potężne i doniosłe idee moralne i religijne)

• obok dramatu: dynamiczny rozwój prozy - historiografia, retoryka, piśmiennictwo filozoficzne

TRAGEDIA

Geneza i rozwój

*Arystoteles, IV ks „Poetyki” → tragedia powstała z improwizacji przewodników dytyrambu. Punkt wyjścia dialogu: opozycja chóru i przewodnika.

* wywodzi się z dramatu satyrowego - początkowo jej język był żartobliwy

• Dytyramb: odmiana liryki chóralnej, związana z kultem Dionizosa. Śpiewane przez chór złożony prawdopodobnie z 50 osób. Pełny rozwój osiągnął w Atenach Pizystratów. Za twórcę dytyrambu literackiego uważa się Ariona z Metymny (Lesbos), nadał mu wysoką rangę artystyczną. Chór przebrany za satyrów. Uległ przeobrażeniu ok V w pne - pojawiła się muzyka, która stała się czynnikiem ważniejszym niż tekst. Archiloch, Simonides, Pindar

• Dramat satyrowy: w najwcześniejszej formie - występy satyrów. Nazwa tragedii (tragon ode) wywodzi się prawdopodobnie od tych właśnie satyrów przebranych za kozły. Twórca: Pratinas z Fliuntu, wprowadził prawdopodobnie dramat do konkursu tragicznego. Przedstawienia o treści mitologicznej i pogodnym, nawet komediowym zabarwieniu. Wystawiane po trylogii tragicznej. Do dziś zachowane: Sofokles „tropiciele”, Eurypides „Cyklop”

• Pratinas z Fliuntu: twórca literackiej formy dramatu. Wprowadzana jako exodos, w celu rozluźnienia napięcia po tragedii (po cyklu trzech)

• Inne teorie pochodzenia tragedii:

• Teoria etnologiczna: z prymitywnych tańców i naśladownictwa mitów wegetatywnych

• Z kultu zmarłych - lamentacji nad zmarłym. Dialog z żałobnikami

• Obrzędy związane z porami roku, świętami urodzaju

• F. Nietzsche „O pochodzeniu tragedii...” - z ducha muzyki. W niej zawarta cała ludzka osobowość

• Szczególny wzrost znaczenia: panowanie Pizystrata w Atenach → początki wystawiania

• Przedstawienia teatralne odbywały się głównie podczas Wielkich Dionizjów (Miejskie, maj/kwiecień) → Dionizos Wyzwoliciel. 3 ostatnie dni - wystawienia tetralogii. Od Pizystrata (534 pne) organizowane przez państwo w dniach 8 - 13 miesiąca elafebolion.

• Od 484 r pne: tetralogia (3 tragedie + dramat satyrowy)

• od 432 r pne: wystawiane też na Lenajach (styczeń - luty)

• Tespis: 534 r pne wprowadził dialog sceniczny i dodał pierwszego „opowiadacza” chóru - aktora (hipokrites). Rozmowa między przewodnikiem chóru, a pierwszym aktorem

• sąd konkursowy wybierał 3 tetralogie lub 3 dilogie spośród utworów zgłoszonych do agonu tragediowego. Wyznaczano chorega, który miał dobrać chór i finansować przygotowania. Chór składał się z 12 osób (od Sofoklesa - 15)

• początkowo: jeden aktor. Ajschylos wprowadził drugiego, a Sofokles trzeciego. Autor był bezpośrednim instruktorem (didaskalos) - kierował przygotowaniami chóru, a razem z nim zawodowi reżyserzy\

• najważniejsze kwestie chórowe wygłaszał Koryfaios (przewodnik)

Struktura:

• Prologos - prolog w formie monologu lub dialogu postaci. Najczęściej: przedstawienie głównego tematu, zarys sytuacji akcji wyjściowej. Ekspozycja. Wyjaśnienie pewnych kwestii

• Parodos - pieśń chóru towarzysząca wejściu na scenę (pieśń na wejście)

• Akcja właściwa: następstwo epejsodionów i stasimonó

• epeisodion (sceny z jednym lub większą ilością aktorów), akty dramatu, minimum 3

• stasimony (pieśni chóru rozdzielające epeisodiony). Tyle samo co epeisodionów

*Kommos (liryczny dialog chór ↔ główny aktor) - często zajmował miejsce stasimonu

• eksodos - pieśń chóru przy zejśćiu z orchesetry. Pieśń na wyjście, kończy akcję

• chór: funkcja 4-go aktora. Wypływał na akcję, doradzał, cierpiał wraz z bohaterem. Tańczyli (wzrok), śpiewali (słuch). Dzielił się na 2 półchóry, gdzie pierwszy recytował strofkę, a drugi - antystrofkę

• zwartość (jedność akcji) i jasność (przejrzystość). Nie wikła widza w poboczne wątki, nie powoduje zaćmienia głównego tematu

• 3 jedności:

• Miejsca: w Ajschylosa zachowana wszędzie prócz Orestei

• Czas (24 h)

• Akcja: w interesie widza. Żeby była zrozumiała, przejrzysta

Cel

• Wg Arystotelesa: wzbudzenie 2 uczuć

• Litość (eleos)

• Trwoga (fobos)

↓

Doznając tych uczuć w psychice odbiorcy rodzi się rodzaj współodczuwania (sympatheia). Gdy następuje moment kulminacyjny (węzeł tragiczny), przez działanie fatum - bohater często dokonuje występku zawinionego (hybris - sięganie po atrybuty nie należące się człowiekowi, hamartia - nieświadome)

• Widz w momencie rozwiązania akcji doznaje niezwykle tajemniczego uczucia katharsis (przeżycie natury psychofizycznej, poprzez współodczuwanie uwolnienie negatywnych odczuć. Odczuwane zarówno jako przyjemność fizyczna, jak i estetyczna → za Arystotelesem)

Tematyka

• Głębokie problemy egzystencjalne: cierpienie, wina, kara, szczęście, natura, kosmologia i wpływ tego na człowieka → źródło: mit. Fikcyjny mit był odbierany jako metafora perypetii człowieka (dlatego często były modyfikowane)

SUB SPECIE TEMPORIS NOSTRI - pod pozorem współczesności (Jung)

• Mit rozgrywał się extra tempus (poza czasem) i jednocześnie dział się hic et nunc (tu i teraz) i mógł zaistnieć semper et ubique (w każdej rzeczywistości)

• Ścieranie się 2 potęg: dobra i zła. Rysy typologiczne wraz z rozwojem akcji nabierają indywidualności ALE nie może to przysłonić uniwersalności

• Wyższe od Homera, oddziałują na więcej zmysłów. Zbiorowe odczuwanie, oddziałuje jednocześnie na tłumy, które odczuwają to samo + wywołują pozytywne emocje

Filozofia tragedii

• I zachowana próba spisania poezji (w tym tragiczej) - Platon. Niesystematycznie, ale zauważył paradoks (tragedia wzbudza przyjemność) - nie umiał tego uzasadnić

• Arystoteles „Poetyka”

• Teoria mimesis i katharsis tłumaczyła, dlaczego tragedia sprawia przyjemność

• Ujęcie tragedii od strony pragmatycznej, opisowej

• Pisze, co odróżnia tragedię od innych gatunków literackich

• Poetyki klasycyzmu

• Utorowały drogę nowym koncepcjom

• Istota i sens tragedii odtąd są przedmiotem krytyków

Trudno mówić o kakonie tragizmu. Nie powstała dotąd spójna definicja. W filozofiach niemieckich filozofów XIX wieku wymieniony szereg pojęć:

• Fatum (na podstawie Edypa) → Schelling

• Drwiące przeznaczenie

• Skazało Edypa na ojcobójstwo i kazirodztwo

• Robił wszystko co mógł, żeby uniknąć własnego losu

• Schiller: uważał fatum za zbieg okoliczności, przypadek

• Wewnętrzne rozdarcie bohatera

• Konflikt, w którym wygrywają obie strony

• „Dobrowolna pokuta Edypa to ostateczna afirmacja człowieka”

• Konflikt tragiczny (Antygona) → Hegel

• Racje Antygony ↔ racje Kreona - nie ma złej strony, obydwie równouprawnione

• Każde działa w imię słuszności wyższych racji

• Konflikt konieczny w uwidocznieniu substancjalnej jedności etycznej

• Etyczne moce: uaktywniają się w pewnym momencie i obracają przeciwko sobie (patos tragiczny)

• Wina tragiczna (Oresteja Ajschylosa)

• Jakąkolwiek drogę obierze bojater - będzie źle. Matkobójstwo narzucone. Nie dopuścił się winy ale w nią popadł. Winą obarcza się los. Bohater jest niewynnym winowajcą (Shelling)

• Przestępstwo i wina wynikają z konieczności. Bohater w równej mierze winny i niewinny

• Wina tragiczna = niezawiniona, musi być odpokutowana. Ma jednak pozytywny wydźwięk

• Schopenhauer: największą winą człowieka jest narodzić się

• Tragiczny smutek

• Kirkegaard: im bardziej bohater czuje się niewimmy, tym większy jego smutek

• Sympatheia

• Shelling: podstawa harmonii i pogodzenia w tragedii greckiej

• Naznaczony kontemplacyjnym spokojem, pogodzeniem

• Moment kontemplacji spokoju zawarty w teorii fatum Schellinga lug konfliktu Hegla

Wszystkie te elementy składają się na pojęcie tragizmu. Znaczenie estetyczne wynika z przyjemności jakiej się doznaje. Jest ona następstwem katharsis (oczyszczenie z negatywnych obciążeń) - ma więc charakter medyczny, leczy psychikę z dręczących ją nerwów

Pierwsi tragediopisarze:

• Tespis: (połowa VI w pne).

• Twórczość poświadczona przez Arystotelesa i teksty rzymskie

• Do chóru z koryfeuszem dodał pierwszego aktora (hypokrites - odpowiadacz) → podstawy dialogu scenicznego, zawiązanie akcji. Moment przełomowy. Dialog między aktorem, a przewodnikiem chóru

• Nie było masek, twarze mazano (mazy)

• 534 - pierwsza nagroda na Wielkich Dionizjach. Nic się nie zachowało

• Choirilios: (VI/V w pne): pierwsza nagrona w 60 olimpiadzie (523 - 520) w agonie dramatycznym. 150 tragedii, zachował się jeden tytuł: Alope (attycki mit o tryptolenosie). Zwyciężał w 13 agonach

• Pratinas (VI/V w pne): napisał 18 tragedii i 32 dramaty satyrowe

• Frynichos (VI/V w pne):

• Największy poeta tragediowy przed Wielką Trójką. Żył za czasów Ajschylosa

• Zwycięstwo na 67 olimpiadzie (511 - 508)

• 492 pne: tragedia historyczna: „Zdobycie Miletu” → największa sława. Jej wystawienie wywołąło wielki wstrząs, wszyscy szlochali, zburzenie spolęcznej psychiki

↓

Archont nakazał ukaranie autora (1000 drachm kary). Zakazał pisania dzieł pokazującycj rzeczy zbyt bolesne dla wszystkich

• 476 r: „Fenicjanki” - zwycięstwo Greków pod Salaminą. Przyniosła kolejne I miejsce

• Wiele sztuk mitologicznych: „Egipcjanie”, „Danaidy”, „Tantalos”

• Wprowadził prolog, miał także wprowadzić role kobiece

Generalia teatralne

• Rytuał religiny. Tragedia jest nieodłączna od rytuału religijnego, a zarazem państwowego

• Aby mógł zaistnieć, musiał być przedstawiony sądowi konkursowemu (wybierane były 3 tetralogie + 3 dramaty satyryczne)

↓

Wyznacza horega (horagus), który miał wystawić sztukę (przewodził trupie teatralnej i był reżyserem)

• Horegus kompletował chór spośród ateńskich obywateli (ok 15 osób) - był to honor. {Aktorzy byli z najniższych warstw społecznych, cieszyli się złym powodzeniem - w Rzymie}

• Horegus przygotowuje scenografię, maski, machiny sceniczne

• Aktoró rekrutował archont (1 - 3 osoby)

• Po okresie klasycznym wzrasta rola didaskalosa

• Korifajos: odtańczenie i wyśpiewanie najtrudniejszych (głównie rytmicznie) partii

• Tragedia attycka: liryczna (Ajschylos - statyczność, monumentalizm), dramatyczna (Sofokles, Eurypides - żywy dialog) → podział w zależności od konstrukcji akcji

Ajschylos

Biografia

• Urodzony w Eleuzis - centrum religijne związane z kultem Demeter

• Rodzina arystokratyczna, zamożna

• przeżył obalenie tyranii i początek demokracji (reformy Klejstenesa, 510 r pne)

• 490 r - walczył przeciw Persom pod Maratonem (hoplita) (też pod Salaminą i Platejami)

• prawdopodobnie brał też udział w bitwach pod Salaminą i Platejami

• odbywał podróże na Sycylię na zaproszenie tyrana Syrakuz Hierona (miał uświetnić uroczystości związane z założeniem miasta Etna na Sycylii) → napisał tragedię „Etnijki”

• 472 r: znowu w Atenach, w agonie tragediowym wystawił „Persów”

• Ostatni wyjazd na Sycylię w niejasnych okolicznościach. Oskarżony w Atenach o ujawnianie tajemnicy misteriów eleuzyjskich w tragedii (uniewinniony). Porażka w konkursie na elegię dotyczącą bohateró zmarłych pod Maratonem (468 r - przegrał z Sofoklesem)

• zmarł w mieście Gela (Sycylia)

• zachowana twórczość obejmuje 7 tragedii. Całość - ok 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych

Twórczość - etapy

• początki: ok 25 roku życia (499 - 496 r)

• debiut: konkurował ze znanymi już tragikami (Prainosem i Hojdylosem)

• I zwycięstwo: 484

• 7 dzień zachowanych z ogromnego dorobku literackiego (napisał 70 tragedii i 20 dramatów satyrycznych)

Zasługi

• powszechnie uważany za ojca tragedii

• wprowadzając drugiego aktora w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju dialogu i akcji scenicznej

• tragedie zawsze rozgrywają się w kręgu największych problemów moralnych i religijnych → dla nich potrafił znaleźć w micie lub historii odpowiedni materiał fabularny

• tworzył potężne postaci, głoszące odpowiednie idee. Cechuje je niemal olimpijska posągowość (nie uginają się pod ciężarem losu nawet, gdy wola boska skazała ich na upadek)

• głębia i powaga głoszonych idei

• majestatyczność i dostojeństwo stylu, prostota i liryczność języka

Zachowane tragedie:

• Persowie - wystawiona prawdopodobnie w 472 roku

• Prometeusz w okowach - wystawiona prawdopodobnie 469

• Siedmiu przeciw Tebom - wystawiona prawdopodoniwe 467

• Błagalnice - wystawiona prawdopodobnie 463

• Jedyna zachowana trylogia: Oresteja - wystawiona 458

Persowie (Persai)

• 472 pne

• Jedyna zachowana tragedia historyczna

• statyczność akcji, ubóstwo fabuły i brak prawdziwego konfliktu tragicznego

• temat: klęska króla perskiego w bitwie pod Salaminą (Kserkses, przeciwko flocie ateńskiej, 480 rok). Po bitwie pod Salaminą Kserkses wraca zniesmaczony do Persji (pokazany jako okropnie strapiony i nieszczęśliwy)

• miejsce: Suzy

• chór (dostojnicy arystokratyczni) wyraża obawę o wyprawę, bo kserkses popełnił hybris - kazał smagać morze (wyprawa naznaczona wizją klęski)

• Attosa (matka Kserksesa) ma czarne wizje

• Goniec donosi o strasznej klęsce, matka postanawia złożyć ofiarę za męża - Dariusza

• Chór wywołuje zjawę Dariusza, tłumaczy, że porażka to wina hybris syna, przepowiada kolejną porażkę

• Pojawia się złachany Kserkses, lamentuje po przegranej

• Morał: bogowie (Zeus) zsyłają kary na ludzi, których opanowała hybris. Grzechem Kserksesa było przerzucenie przez Hellespont mostu z okrętów - zaburzył w ten sposób porządek świata ustanowiony przez bogów. Z tego powodu przegrał pod Salaminą i Platejami

• Kserksesa (i jego naród) spotkała słuszna i sprawiedliwa kara, jednak była wstrząsająca i obudziła współczucie nawet jego wrogów - Ateńczyków. W końcowej pieśni chóru: zrozumienie dla Kserksesa, którego potęga została pokonana przez małe państewko

Siedmiu przeciw Tebom

• 467 r

• Wątek podstawowy: główny mit Teb

• ostatnia część trylogii opartej na micie tebańskim (Lajos, Edyp, 7 przeciw Tebom)

• dzieje ostatniego syna Edypa, ciąży na nim klątwa rodu Labdakidów

• Polinejkes wygnany z miasta przez Eteoklesa 0 nie może się z tym pogodzić, organizuje wyprawę przeciw Tebom

• Zebrano 6 wodzów, każdy staje przy jednej z bram

• Polinejkes stoi przy bramie, której broni Eteokles. Walka bratobójcza, obydwaj giną

• Eteokles - obrońca miasta. Cierpi z powodu całej sytuacji, ma świadomość własnego przeznaczenia

• spełnia się przekleństwo rzucone na Eteoklesa i Polinejkesa przez ich ojca - Edypa i klątwa ciążąca na rodzie labdakidów (za zbrodnię popełnioną przez Lajosa)

• tragizm: główny bohater (Eteokles) jest świadomy swojego przeznaczenia, pomimo tego staje do bratobójczego pojedynku. Istota tragizmu: wie, że zginie, ale chce walczyć do końca

• Eteokles wychodzi na spotkanie losu. Spełnia swój obowiązek wobec miasta, ocala swój honor. Na przekór bogom i fatum chce sprawdzić własne człowieczeństwo

• pojedynek kończy się śmiercią obydwu braci - ród labdakidów przestaje istnieć w linii męskiej

Błagalnice (Hiketides)

• pierwsza część trylogii opartej na micie o Danaidach (chór Danaid, 50)

• mit stanowi fabułę trylogii (Błagalnice, Egipcjanie i Danaidy, Amemony): walka między Danaosem, a Ajgiptosem o władzę w kraju

• Ajgiptos wygrał, zarządał aby Danaidy wyszły za mąż za jego 50 synów - one nie chciały

• Stosunkowo prosta, nawet prymitywna. Akcja schematyczna. Rozpoczyna się przybyciem Danaid do Argos (należy im się prawo gościnności, ale grozi to konfliktem)

• przybycie Danaid z ojcem do Argos (Grecja - ich starożytna ojczyzna, stąd wywodzi się ich babka), rozpaczliwe błaganie o pomoc, ratunek przed pościgiem synów Ajgyptosa, zwołanie przez Pelasgosa zgromadzenia ludowego, które da wyrok w sprawie Danaid, wylądowanie Ajgyptiadów na wybrzeżu argiwskim, próba uprowadzenia Danaid, przybycie Pelasgosa (wbrew ostrzeżeniom i pogróżkom herolda udziela gościny i opieki zrozpaczonym dziewczętom)

• uboga akcja, prymitywny sposób operowania postaciami

• ogromna przewaga partii chóralnych nad dialogiem świadczy o tym, iś jest to rodzaj kantaty czy oratorium, w którym przewodnim motywem jest problem zwycięstwa sprawiedliwości boskiej nad ludzką pychą

• utwór monumentalny, patetyczny, podniosły, prymitywna fabuła

• najwcześniejsza faza twórczości Ajschylosa: liryczna (nikła akcja, śpiewy chóralne dominują nad akcją dialogową)

Oresteja

• wystawiona w 463 roku

• zachowana w całości

• oparta na micie rodu Pelopidów, gdzie zbrodnia stanowi dziedzictwo przechodzące z pokolenia na pokolenie → mit wyprowadzony z Odysei i Iliady

• 3 podstawowe problemy:

• Agamemnon: zbrodnia

• Ofiarnice: kara

• Eumenidy: przebaczenie

• Atreus, syn Pelopsa pozbawiony zostaje przez Tyestesa (brat) władzy, żony i syna. Mści się podając bratu na uczcie potrawę z zamordowanych dzieci. Mścicielem Tyestesa był jego syn - Ajgistos. Gdy Agamemnon (syn Atreusa) był na wojnie trojańskiej, Ajgistos uwiódł Klitajmestrę

• Agamemnon - zbrodnia

• cała struktura prowadzi do spełnienia się zbrodniczych zamiarów Klitajmestry

• Klitajmestra morduje Agamemnona i wieszczkę Kasandrę, torując sobie drogę do związku z Ajgistosem. Pomściła swoje krzywdy

• Homer unika odpowiedzialności Klitajmestry za śmierć męża. Obwinia kochanka - Ajgistosa. Agamemnon ginie w jego, nie w swoim domu. Homer złagodził pierwotną wersję mitu. Jej początkowy kształt przywrócił właśnie Ajschylos

• Ofiarnice (Choefóroi) - kara

• motyw kary jako rezultat popełnionego mężobójstwa

• syn Agamemnona, Orestes, przybywa do Argos z rozkazu Apollona. Ma zemścić się na mordercach swego ojca i odzyskać zagarnięte królestwo

• konflikt tragiczny: Orestes musi popełnić matkobójstwo, gdyż taka jest wola Apollona. Niewypełnienie jej wiąże się z okrutną karą. Z drugiej strony matkobójstwo to czyn niezgodny z prawami ustanowionymi przez bogów - za to również czeka kara

• w wyobraźni Orestesa pojawiają się Erynie i bohatera ogarnia szaleństwo. Udaje się do Delf

• chór - uczestnik spisku

• Eumenidy - przebaczenie

• Apollo nie potrafi ochronić Orestesa przed Eryniami

• Orestes udaje się do Aten

• Sąd: równa liczba głosów za i przeciw, Atena przesądza o uniewinnieniu

• Orestes za wstawiennictwem Apollona i Ateny został przez Areopag uwolniony od winy i kary

• Erynie (mścicielki matki) zmieniły się w duchy przebaczenia. Odtąd jako patronki Attyki (Eumenidy - Boginie Łaskawe) będą błogosławiły Atenom - a te staną się głównym miejscem ich kultu

• Patheimathos - nauka poprzez cierpienie. Zbrodnia musi być ukarana, kara musi być sprawiedliwa (nie ślepa zemsta)

*Stesychor: miał napisać liryczny poemat „Oresteja” o powrocie Agamemnona (zachowane małe fragmenty)

*Pindar: Klitajmestra jest niewątpliwie zabójczynią (zemsta za złożenie córki w ofierze + miłość do Ajgistosa)

↓

Ajschylos musiał uznać te wszystkie wersje mitu (+ Homerową - poniżej). Znał też tradycję ludową

• Nowe akcenty u Ajschylosa: Pałac Atrydów jako miejsce okrutnych zbrodni

• Ważny jest chór. Przywołuje wydarzenia (kontekst!)

• Mit domu Atrydów u Ajschylosa jest ściśle związany z wojną trojańską

• Kwestia chóru z kasandrą - Kasandra domyśla się, co się dzieje

• Smierć wewnątrz pałacu, poza obszarem scenicznym. Chór na próżno pragnie pomóc królowi

• Starcie między parą zabójców, a chórem. Chór wskazuje nieustannie na konsekwencje popełnianych czynów.

Prometeusz

• 458 r

• trylogia, oparta na micie o Prometeuszu

• jedyna zachowana część to Prometeusz w okowach (Prometheus desmotes), pozostałe to prawdopodobnie: Prometeusz niosący ogień i Prometeusz wyzwolony

• Prometeusz za karę przykuty do skał Kaukazu (za kradzież ognia i obdarowanie nim ludzi)

• dramat cierpienia za ludzkość, zawinionego jednak szlachetnego i bezinteresownego

• dobroczyńca i nauczyciel ludzkości ośmielił się wystąpić przeciw woli Zeusa. Złamał ustanowiony porządek świata

• dobrowolne i świadome cierpienie

• jego męki nie są wieczne. Prometeusz zna przyszłość, wie, że Zeus (w obawie o swą władzę) wyzwoli go - Prometeusz wie (od matki Tetydy), z kim Zeus nie powinien się żenić, aby utrzymać władzę (z którego małżeństwa syn obali Zeusa)

• w Prometeuszu w okowach jednak nie wyjawia tej tajemnicy - nie ugina się przed tyrańską władzą

Podsumowanie

• w tragediach Ajschylosa znalazły odbicie ważne problemy epoki formowania się podstaw demokracji ateńskiej:

• konflikt tyranii i wolności - Błagalnice,

• bunt Prometeusza przeciw tyrańskiej władzy Zeusa - Prometeusz w okowach

• triumf ateńskiej demokracji nad despotyzmem - Persowie

Sofokles

Biografia

• ok 496 - 406 pne

• żył i tworzył w okresie największej świetności Aten (czasy Kimona i Peryklesa)

• czynnie uczestniczył w życiu politycznym, zajmował wysokie funkcje

• kapłan kultu Halona (heros-lekarz)

• jego poglądy kształtowały się pod wpływem tradycji, w której centralne miejsce zajmowała wiara w bogów i zaufanie w ideały polityczne

Twórczość i zasługi

• ok 120 sztuk

• co najmniej 18 razy zwyciężył w konkursach tragediowych, nigdy nie zajął 3 miejsca

• ocalało tylko 7 tragedii i obszerny fragment dramatu satyrowego „Tropiciele”

• jego tragedie nie tworzyły trylogii tematycznych opartych na jednym micie, ale trójczłonowe kompozycje

• znamy 70 tytułów tragedii i 18 dramatów satyrowych

• wg Arystotelesa wprowadził do teatru ateńskiego zmiany i ulepszenia → dodał 3 aktora i dekoracje sceniczne (dalszy rozwój dramatu jako gatunku literackiego).

• Cechy stylu: jasność, precyzja, trafność w wyrażaniu myśli i uczuć, umiar w operowaniu środkami stylistycznymi

Antygona

• ok 411 r

• najdoskonalsze dzieło Sofoklesa

• Antygona jest ofiarą klątwy - tej samej która ciążyła na jej ojcu (Edyp) i braciach (Eteokles, Polinejkes)

• nie jest to tragedia klątwy rodowej. Treść stanowi bunt przeciwko despotyzmowi władzy łamiącej święte związki krwi i prawa bogów

• moralno - religijny konflikt między Antygoną a Kreonem (władca Teb)

• Kreon (władza państwowa) potępia Polinejkesa jako zdrajcę ojczyzny i zakazuje grzebania go

• Antygona broni naturalnych praw jednostki

• dramat jest opozycją dwóch przeciwstawnych, równorzędnych racji. W wyniku ich starcia Antygona poniosła śmierć, która była jednocześnie moralnym zwycięstwem nad Kreonem

• Prawa, którym posłuszna była Antygona były silniejsze niż porządek ustanowiony przez człowieka

Król Edyp (Oidipus tyrannos)

• 429 r

• oparty na micie rodu Labdakidów (→ Ajschylos „Siedmiu przeciw Tebom”)

• główna oś akcji: działania bohatera wynikające z jego postawy wewnętrznej (nie klątwa). Edyp jest obarczony klątwą, która w końcu doprowadzi go do upadku, jednak łańcuch nieszczęść rozpoczyna on sam

• Tragedią Edypa jest jego niewiedza, a jego klęską - poznanie. Z niewiedzy bowiem wynikły wszystkie zbrodnie (zamordowanie ojca, zhańbienie matki)

• tragedia może być rozumiana jako ogólna metafora ludzkiego losu (człowiek jako marionetka w rękach bogów i Fatum)

• życie ludzkie to pasmo cierpień, szczęście to złuda (zesłana tylko po to, by bardziej bolesna była ostateczna klęska).

• Tylko śmierć stanowi wybawienie. Lepiej nie znać swojego losu, nie dochodzić prawdy o sobie

• zaufanie do własnego rozumu, pycha, lekceważenie wyroczni budzą gniew bogów

Ajas

• prawdopodobnie najwcześniejsza sztuka

• tragedia pohańbionego honoru rycerskiego

• Ajas, po przegranym sporze z Odysem o zbroję po Achillesie z wyroku Ateny zostaje dotknięty szaleństwem. Dokonał rzezi bydła w przekonaniu, iż morduje wrogów (Atrydów). Kiedy poznał prawdę, ściągnął na siebie hańbę, pozostało mu jedynie popełnić samobójstwo

Elektra

• ok 418 - 410 r

• mit o zemście Orestesa na Klitajmestrze (→ Ajschylos „Ofiarnice”)

• wybór Elektry (siostry Orestesa) na protagonistkę tragedii służy podkreśleniu problemów psychologicznych dotyczących podjętego przez jej brata postanowienia

Trachniki

• tytuł pochodzi od od chóru młodych dziewcząt z miasta Trachis, który występuje w sztuce

• podstawa fabuły: mit o Heraklesie i Dejanirze, która nie chcąc utracić miłości męża wysyła mu zatrutą koszulę centaura Nessosa - powoduje tym nieludzkie męki i śmierć bohatera.

• Dramat rozpaczliwej miłości kobiety do jej niewiernego męża, jednocześnie dramat ludzkiego cierpienia, którego kresem może być tylko śmierć

Filoklet

• mit wykorzystany przez wszystkich trzech tragików

• bohater grecki, porzucony przez Odyseusza na wybrzeżu wyspy Lemnos z powodu jego nieuleczalnej, cuchnącej rany. Według przepowiedni wieszcza Helenosa Troja nie mogła zostać zdobyta bez łuku Filokleta (otrzymał go od umierającego Heraklesa)

• w dramacie Odyseusz z Neoptolemosem (syn Achillesa) udaje się na Lemnos, aby podstępem wykraść łuk niezbędny do zdobycia Troi. W zakończeniu, gdy plan Odysa spełzł na niczym pojawia się Herakles (jako deus ex machina). Skłonił on chorego bohatera do wyruszenia pod Troję

• przesłanie: triumf woli bogów nad kłamliwymi zamiarami ludzi, prawdy nad kłamstwem i podstępem

Edyp w Kolonos

• wystawiony po śmierci Sofoklesa, w 401 r

• próba heroizacji przeklętego przez bogów króla Teb Edypa

• wg legendy attyckiej (wykorzystanej przez Sofoklesa) Edyp pod opieką Antygony dotarł do przedmieścia Aten (gmina Kolonos), gdzie z wyroku bogów spotkała go śmierć i apoteoza. Grób bohatera po jego śmierci będzie strzegł kraju, który udzielił gościnności zbrodniarzowi

• los ludzki całkowicie podporządkowany jest wyrokom opatrzności. Cierpienia pochodzą od bogów i tylko oni mogą człowieka obdarzyć łaską i wywyższyć

Podsumowanie

• dzieła Sofoklesa - wyraz nowych tendencji ideowych greckiej tragedii, jej humanizacji

• człowiek jako główny temat zainteresowania poety - jego wielkość, upadek, namiętności i dążenia

• bohaterowie podobni raczej do postaci Homerowych niż do nadludzkich figur Ajschylosa

• Sofokles widzi przyczyny klęski i zguby człowieka w jego życiu, podejmowanych decyzjach i postępowaniu (Ajschylos natomiast w działaniu demonicznych mocy, w których objawia się nieprzyjazna wola bogów)

• cierpienie jako nieodłączna część ludzkiego życia, nie zawsze jednak stanowi karę - przez cierpienie człowiek dostępuje oczyszczenia i wznosi sie na wyższy stopień człowieczeństwa

• wg krytyków osiągnął absolutną doskonałość w zakresie struktury i formy językowo-stylistycznej.

Eurypides

Biografia

• ur. ok 485 pne na Salaminie

• należał do pokolenia, dla którego wojny perskie były już historią

• człowiek epoki oświecenia ateńskiego, prądów intelektualnych rozwijających się pod wpływem sofistów (Protagoras i Prodioks), jak też Sokratesa

↓

sceptyczny stosunek do bogów i tradycji religijnej, także do wielu aktualnych problemów politycznych i społecznych

Twórczość i zasługi

• jego utwory cechuje realizm i intelektualizm (charakterystyczne dla nowej szkoły myślenia filozoficznego)

• 455 - I wystąpienie w konkursie tragediowym

• 442 - I zwycięstwo w konkursie

• niedokładne informacje, na temat dorobku artysty (92/70/74 utwory)

• zachowanych jest 17 tragedii i jeden dramat satyrowy „Cyklop”, ponadto 1000 fragmentów sztuk poety

• problemy z datowaniem tragedii Eurypidesa i posegregowaniem ich na podstawie cech ideowo-tematycznych lub artystycznych

• I faza twórczości: Alkestis, Medea, Hippolytos uwieńczony, (+ ew. Hekabe i Andromacha) - szczególne zainteresowanie poety psychologią postaci, motywami ich działania, ich namiętnościami

• II faza twórczości: Heraklidzi, Błagalnice, Herakles szalejący, Trojanki. Utwory napisane w epoce wojny peloponeskiej. Tematyka patriotyczno - polityczna

• III faza twórczości: Elektra, Helena, Ion, Ifigenia w Taurydzie, Orestes i Ifigenia w Aulidzie. Sensacyjność akcji opartej na wymyślnej intrydze. Dojrzałość i orginalność w sposobie przedstawiania sylwetek psychicznych głównych bohaterów

*Fenicjanki i Bakchantki trudno włączyć do którejkolwiek z powyższych grup.

Nowatorstwo

• najważniejsza z wprowadzonych innowacji to ukazanie na scenie miłości → uchodzi za wynalazcę dramatu miłosnego

• miłość jako doskonałe tworzywo tematyczne, a także głęboki problem psychologiczny

• prekursor tzw Nowej Komedii (przejęła z jego utworów wiele motywów, zdobyczy technicznych w zakresie budowy akcji, prowadzenia intrygi, kwestie języka i stylu)

• zapoczątkowanie tragikomedii (Alkestis, Helena): przeplatają się obrazy o wymowie tragicznej ze scenami humorystycznymi

Cechy

• w porównaniu z Sofoklesem i Ajschylosem uderza realizm (sposób przedstawiania postaci)

• cytowany przez Arystotelesa Sofokles: „ja przedstawiam ludzi takimi, jakimi być powinni, Eurypides zaś takimi, jakimi są”

• Eurypides obnażył niemal wszystkie (dobre i złe) strony natury człowieka (namiętności, pragnienia, szlachetność i podłość, dobroć i okrucieństwo)

• wielcy bohaterowie mitologiczni, ale jednocześnie zwykli ludzie (ze słabościami): Jazon („Medea”) to wyrachowany egoista, Agamemnon (Ifigenia w Aulidzie) jest chwiejny, Odyseusz („Hekabe”) to bezlitosny polityk

• przedstawia ludzkie słabości i upadki, jednak nie potępia. Stara się zrozumieć prawa władające duszą i życiem człowieka

• mity poddawane własnej reinterpretacji, zmienia w nich istotne szczegóły

• krytyczne stanowisko wobec religii. Odrzuca konwencjonalny obraz bogów

• przeciwnik tyranii i oligarchii, potępiał wojnę (jako jedno z największych nieszczęść ludzkich)

Alkestis

• 438 pne - najstarsza z zachowanych tragedii (tragikomedia)

• dramat rodzinny o pogodnym zaskoczeniu

• Alkestis, młoda żona Admeta (król Fer) godzi się umrzeć za męża. Z objęć Thanatosa wyrywa ją Herakles i żywą przyprowadza z Podziemi mężowi.

• Ukazanie wartości ofiary i poświęcenia się za drugiego człowieka w opozycji do nędznego egoizmu i tchórzostwa

• autor wykazał się tu doskonałym znawstwem charakterów ludzkich

Medea

• 431

• oparta na micie o wyprawie Argonautów

• tragedia źle dobranego małżeństwa, dramat nienawiści i zemsty

• Zdradzona Medea mści się na Jazonie mordując jego narzeczoną i własne dzieci

• tragedia rozgrywa się na dwóch płaszczyznach

• konflikt między wiarołomnym mężem a zdradzoną i opuszczoną żoną

• walka miłości do dzieci z nienawiścią do małżonka

• wyraźnie zarysowany antagonizm między trywialnym egoizmem Jazona a demoniczną namiętnością Medei

• w dramacie można dostrzec metaforyczne uogólnienie uniwersalnych problemów życia i losu człowieka

Hippolytos uwieńczony

• 428

• zmieniona i poprawiona wersja zaniechanej sztuki „Hippolytos zasłaniający oblicze”

• temat: nieszczęśliwa miłość Fedry, drugiej żony ateńskiego króla Tezeusza, do pasierba Hipolita. Odrzucona i wzgardzona popełnia samobójstwo, wcześniej jednak mści się zostawiając list z fałszywymi oskarżeniami o zbeszczeszczenie jej przez Hipolita. Posejdon, na prośbę gniewnego Tezeusza płoszy konie Hipolita za pomocą potwora morskiego. Artemida objawia młodzieńcowi prawdę, Hipolit konając przebacza ojcu

Hekabe

• ok 425

• tragedia żony Priama, która po upadku troi straciła ostatnią córkę (Polyksenę) i najmłodszego syna (Polydora) zamordowanego przez króla Traków (Polymestora). Zrozpaczona mści się na Polymestorze i jego synach z pomocą branek trojańskich

• tragedia zemsty o antywojennej wymowie

Andromacha

• ok 419

• wyraźna tendencja antyspartańska (Menelaos i Hermiona przedstawieni jako nikczemne postacie)

• Andromacha zostaje branką Neoptolemosa (syna Achillesa). Hermiona (żona Neoptolemosa) z ojcem podejmuje nieudaną próbę zabicia Andromachy razem z jej dzieckiem, trojance pomaga jednak Peleus (ojciec Achillesa). Dalej Hermiona odchodzi do Delf z dawnym narzeczonym Orestesem, który zabija Neoptolemosa

Trojanki

• protest przeciwko wojnie i złu, które ze sobą niesie

• cierpienie kobiet trojańskich + nieszczęście rodziny królewskiej: śmierć córki Hekaby - Polykseny (złożona w ofierze), zgładzenie syna Andromachy (Astynaksa)

• ogrom nieszczęść spadających na bezradne kobiety, lament nad upadkiem Troi

Heraklidzi

• związek z toczącą się wojną peloponeską

• losy dzieci Heraklesa prześladowanych przez króla Eurysteusza

• Demofont (król Aten) roztoczył opiekę nad rodziną Heraklesa (zgodnie z zasadą gościnności), zwyciężył wojska Eurysteusza

• Erysteusz poniósł śmierć na żądanie matki Heraklesa (Alkmeny)

• Grób Erysteusza stanie się odtąd źródłem pomyślności dla Ateńczyków

Herakles szalejący

• Herakles pod wpływem szału morduje swoją rodzinę uznając ją za rodzinę wroga (Eurysteusza)

• po odzyskaniu świadomości od samobójstwa odwiódł go Tezeusz (król Aten) i zabrał do Attyki

• pochwała Tezeusza = pochwała szlachetnych, demokratycznych Aten

Błagalnice

• echa klęski Ateńczyków pod Delion, 424 r i odmowa wydania przez Beotów ciał poległych żołnierzy

• trzon stanowi mit o przybyciu do Aten (do Tezeusza) 7 matek bohaterów, którzy zginęli pod Tebami, z prośbą o pomoc. Tezeusz odnosi zwycięstwo nad Tebańczykami, bohaterowie zostają uroczyście pogrzebani

Fenicjanki

• późniejszy okres twórczości

• akcja w Tebach. Fenicjanki oglądają walki siedmiu bohaterów pod murami miasta. Dalej Edyp (oślepiony) opuszcza wraz z Antygoną Teby i wyrusza do Kolonos

• problematyka: równość obywateli a prawo silniejszego (reprezentowane rpzez Eteoklesa, który zagarnął tron tebański)

Elektra

• mit opracowany przez Ajschylosa i Sofoklesa

• Wypędzona z pałacu przez Ajgistosa została wydana za ubogiego wieśniaka i mieszkała w chatce wiejskiej. Gdy do Argos przybywa Orestes (brat) razem obmyślają zemstę na zabójcach ojca (Agamemnona). Klitajmestra zostaje zabita w chacie Elektry, Orestes morduje Ajgistosa w czasie składania ofiar. Wyrzuty sumienia rodzeństwa uspokajają Dioskurowie (polecają Orestesowi uciec do Aten przed Eryniami, Elektra zostaje żoną przyjaciela Orestesa, Pyladesa)

• podważone prawo Apollona do wydania rozkazu matkobójstwa i rozgrzeszenia morderców

Orestes

• po zamordowaniu matki dostaje ataków szału, nękają go Erynie. Opiekuje się nim Elektra i Pylades. Przez intrygi Menelaosa i Tyndareosa lud Argos skazał ich na ukamienowanie. Rodzeństwo mści się porywając Helenę i Hermionę. Podczas szturmu na pałac wybucha pożar, Apollo wymusza pojednianie. Orestes otrzymuje Hermionę za żonę, Menelaos zachowuje tron spartański

Helena

• oparta na legendzie, iż zjawa Heleny towarzyszyła Parysowi, prawdziwa Helena przebywała w Egipcie. Po śmierci króla Proteusa (Egipt) jego syn Teoklymenos starał się zmusić Helenę do ślubu, jednak Menelaos wraz z marą wylądował u brzegów Egiptu i wyjaśniło się, kto był jego prawdziwą żoną. W ucieczce z Egiptu pogodzonym małżonkom przeszkadza Teoklymenos. Dzięki Dioskurom (braciom Heleny) jego zamiary zostają pokrzyżowane. Dioskurowie przepowiadają, iż Menelaos dostanie się na Wyspy Błogosławione, a Helena zostanie boginią

Ifigenia w Taurydzie

• szczęśliwe zakończenie. Punkt wyjścia to mit o porwaniu przez Artemidę Ifigenii złożonej na ofiarę i przeniesienie do Taurów. Gdy u Taurów Orestes został schwytany, Ifigenia (kapłanka Artemidy) miała złożyć ich na ołtarzu bogini. Rodzeństwo rozpoznało się, postanowiło uciec z posągiem Artemidy (miał uwolnić Orestesa od Erynii). Atena uratowała uciekinierów przed zemstą króla Taurów (Toasa)

Ion

• Kreuza uwiedziona przez Apollona porzuciła synka, po kilku latach (będąc żoną Ksuthosa) przybywa do wyroczni aby zasięgnąć rady o swej bezdzietności. Ion (z rozkazu Apollona zaniesiony przez Hermesa do Delf) jest wychowankiem kapłanki i sługą w świątyni. Kusthos zgognie z wyrocznią Trofoniusza uznaje Iona za swego syna (jako pierwszy spotkany przy wyjściu ze świątyni). Oburzona Kreuza ze swym sługą chce zabić Iona, jednak przekonuje się iż jest on jej dzieckiem

Ifigenia w Aulidzie

• wystawiona pośmiertnie

• nawiązuje do mitu ofiarowania Ifigenii Artemidzie

• Agamemnon pod naciskiem wodzów greckich sprowadza córkę do Aulidy pod pretekstem ślubu z Achillesem. Gdy Klitajmestra przywiozła niczego Ifigenię do Aulidy Achilles podejmuje jej obronę. Ifigenia, dowiedziawszy się o celu swojej podróży, postanawia złożyć się w ofierze za ojczyznę. W ostatniej chwili ratuje ją Artemida, podstawiając łanię

Bakchantki

• wystawiona pośmiertnie

• mit o ukaraniu Penteusa po przybyciu Dionizosa do Teb

• Dionizos zamknięty w więzieniu, Penteus odmówił mu czci. Pod wpływem bakchicznego szału Agaue (matka Penteusa) z bakchantkami rozszarpuje króla

Po Eurypidesie - zmierzch tragedii greckiej. Obumieranie gatunku mogło wynikać z wyczerpania jego możliwości twórczych przez trzech wielkich tragików. Sławni w IV wieku: Astydamas i Astydamas Młodszy, Todektes. Z twórczości IV wieku zachowała się jedynie tragedia „Rezos” (przypisywana początkowo Eurypidesowi)

KOMEDIA

Geneza gatunku

• Najwięcej informacji u Arystotelesa w „Poetyce”

• Narodziła się wśród ludów doryckich

• Nazwa oznacza „pieśń komosu” - wesoła pieśń śpiewana przez orszak młodzieńców podczas uroczystości ku czci Dionizosa w Atenach

• 486 do 380 - pierwsze datowania twórczości komediowej (komedia staroattycka)

• I składnik: Swawolne, sprośne piosenki pierwotnie miały charakter kultowy, z czasem zmieniły się w wesołą zabawę ludową, której zasadniczą częścią była pieśń komosu (wykonywana przez chór podzielony na 2 rywalizujące ze sobą grupy

• Sprzeczka półchórów to agon, wspólne wystąpienie zwrócone do widzów - parabaza

• II składnik: element dorycki. W miastach zamieszkałych przez ludność dorycką odgrywano krótkie farsy ludowe (scenki o tematyce obyczajowej, parodie mitologiczne)

• Susarion - ok 570 r pne miał przynieść do Attyki prymitywny dramat dorycki i włączyć do przedstawień chóralnych

↓

Połączenie chóralnego komosu attyckiego z farsą dorycką dało początek Starej Komedii attyckiej (+ wolność słowa, możliwość publicznego krytykowania władzy)

• Epicharm - nadał doryckiemu dramatowi obyczajowemu formę burleski literackiej [utwór satyr.-komediowy oparty na jaskrawej sprzeczności między tematem a sposobem jego potraktowania, łączący patos z pospolitością]

Stara Komedia attycka

• Instruent polityczny i społeczny

• Krytyka instytucji państwowych

• Krytyka ambicji polityków (demagogia)

• Krytyka prądów umysłowych

• Wyszydzanie wszystkiego i wszystkich

• Bogowie - komiczne figury

• Zawsze osadzona w konkretnej rzeczywistości politycznej i społecznej → aktualność i realizm

• Kilka, kilkanaście tysięcy widzów

• Znamy 60 autorów i setki tytułów, jednak niewiele można powiedzieć o dziejach tego gatunku przed Atystofanesem

• Najstarszy znany z imienia autor: Chionides (udział w I konkursie komediowym w 486 r)

• Magnes, zwycięzca konkursu z 472 roku, autor między innymi „Likadyjczyków”, „Much”, „Żab”

• Ustalony plan kompozycyjny, gdzie elementy attyckie łączyły się z doryckimi

Gatunek:

• Poezja niska (nie taka jak tragedia)

• Ludowy charakter

• Język pospolity, zbliżony do naturalnej dukcji

• Miary jambiczne

• Wpływy konwencji literackich: jambiczna twórczość Archilocha (napastliwość!), epitalamia Safony, epika heroikomiczna

• Bohaterowie: typy ludowe, chłopki roztropki

Prateatralia:

• Maski: komizm zachowania, wykrzywione

• Stroje: jak w farsie doryckiej

• Kostiumy chórów: często zwierzęta (koguty, osy)

• Język: pospolity, wulgarny + liryczne partie chóralne

• Gest: przerysowany, bez skrępowania

• Pornograficzne aluzje

• Zasada imiennej inwektywy

* istniała łagodna cenzura (archont), rzadko jednak cenzurowała

Budowa (Stabryła)

• Pierwsza, „attycka” część komedii:

• Prolog: przedstawienie publiczności tematyki sztuki

• parodos

• agon: spór lub dyskusja między głównymi postaciami sztuki - przeciwnikami (pierwotnie między dwoma chórami)

• kolejny czlon - parabaza: zwrot do publiczności za pomocą chóru i koryfeusza, poruszenie aktualnych tematów, przeważnie związanych z treścią sztuki

• Trzecia, „dorycka” część:

• Seria scen o charakterze farsowym, główny bohater przepędzał w nich niepożądanych gości

• Zakończenie: eksodos - opuszczenie sceny przez głównego bohatera i chór

Budowa (Zieliński)

• Luźna struktura

• Epizody dialogowe - aktony (?), na przemian z partiami chóralnymi → nie zawsze powiązane tematycznie

• Stopniowo ograniczana rola chóru

• Prolog: główny bohater, idee

• Parodos: pieśń na wejście, „starcie” chóru z aktorem

• Agon: dramatyczny akt (sceniczny spór między chórem a 2 aktorami)

• Parabaza: podejście do publiczności (odautorskie treści). Aktualna problematyka, luźny związek z akcją. Chór zdejmował maski. Uważa się, iż pierwotnie była to pieśń na wyjście

• U Atystofanesa: epeizodiony - tylko aktorzy, bez udziału chóru; exodos - pieśń na wyjście, końcowa, dziękczynna

Twórcy

• Kratinos (ok 485 - 421)

• Najstarszy „wielkiej trójki” komediopisarzy ateńskich

• Uchodził za mistrza i twórcę komedii politycznej

• 9 razy zwyciężał w konkursach komediowych

• Twórczość zachowana fragmentarycznie, znane 27 tytułów utworów

• Najbardziej znane: Dionysaleksandros - Dioniso - Parys; Pytine - Butelka; Odysses - Odyseusze

• Eupolis (ok 446 ~ 410)

• Pisał głównie komedie polityczne, atakował ateńskich polityków i mężów stanu

• Krytykował głupotę i zepsucie ówczesnego społeczeństwa ateńskiego

• Zachowalo się 19 tytułów sztuk i duża liczba fragmentów

• Aiges - kozy, Baptai - Chrzczeńcy

• Najwybitniejszym przedstawicielem starej komedii attyckiej był Arystofanes

Arystofanes (ok 446 ~ 385)

• Rodzina chłopska, średniozamożna, z Attyki. Dobrze wykształcony w Atenach (literatura + muzyka)

• „Biesiadnicy” 427 - pierwsze wystawienie

• „Babilończycy”: zapoczątkowała cykl komedii wyszydzających demagoga Kleona i rządy motłochu

• Trifales 410: satyra na Alkibiadesa

• Zachowało się 11 utworów i liczne fragmenty

• W obrębie zachowanych sztuk można wyróżnić 3 nurty (prawdopodobnie określały one też całość jego komediopisarstwa)

• I nurt: sztuki poświęcone sprawie pokoju (w Grecji wojna peloponeska) - „Acharnejczycy” (425), „Rycerze” (424), „Pokój” (421), „Lizystrata” (411)

• Archanejczycy: biedny chłop attycki Dikajopolis (Prawogrodziec) kupuje sobie na 30 lat prywatny pokój, przywieziony w buteleczkach przez posła ze Sparty i korzystając z niego nie chce użyczyć nikomu ani kropelki. Zwycięstwo w agonie

• Rycerze: atak na przywódcę demokracji ateńskiej (Kleona), który za pomocą brutalnych pochlebstw i kłamstw zawładną całkowicie dwoim panem, Demosem (ludem). W końcu łaski Demosa zdobywa jeszcze zręczniejszy pochleba i łgarz - Kiełbaśnik

• Pokój: Trygajos (Winobraniec) wybiera się na ogromnym żuku - gnojowcu na Olimp, gdzie z pomocą przedstawicieli wszystkich państw greckich uwalnia boginię pokoju Eirene i sprowadza ją na ziemię

• Lizystrata (Gromiwoja): tytułowa bohaterka, mądra Atenka, doprowadza do zawarcia pokoju między Atenami a Spartą, nakłaniając żony i kochanki walczących mężczyzn do wstrzymania się od współżycia

• II nurt: problemy polityki wewnętrznej, działalność instytucji państwowych, koncepcje państwa idealnego, zagadnienia społeczne i gospodarcze - „Osy” (422), „Ptaki” (414), „Sejm niewieści” (392), „Plutos” (388)

• Osy: satyra przeciw pieniactwu Ateńczyków, które za rządów Kleona przybrało (wg poety) rozmiary groźnej dla społeczeństwa sądomanii

• Ptaki: najbardziej poetycka ze sztuk. Ateńczycy Radodaj i Dobromysł, zmęczeni sądomanią współobywateli zakładają podniebne państwo Nefelokokkygia (Chmurokukułkowo), dzięki zręcznej polityce obejmują władzę nad ludźmi i bogami. Satyra na sytuację w Atenach, krytyka megalomanii

• Sejm niewieści: Atenka Praksagora staje na czele kobiet i przejmuje rządy w państwie. Podstawa nowej władzy to całkowita równość i wspólnota majątków, a także mężów i żon

• Plutos: bóg bogactwa, Plutos, zostaje uleczony ze ślepoty aby móc sprawiedliwie dzielić dobra między ludzi

• III nurt: problemy wychowania, kultury i literatury. „Chmury” (423), „Tesmoforie” (411), „Żaby” (405)

• Chmury: krytyka nowoczesnych systemów naukowych i pedagogicznych sofistów. Sokrates jest wyrazicielem parodystycznie przedstawionych metod sofistów (nie miał w rzeczywistości nic wspólnego z „nauczycielami mądrości”). Arystofanes szydzi z Sokratesa, ośmiesza jego metody naukowe i sposoby kształcenia uczniów, nie podaje jednak w wątpliwość jego osobistej moralności. Wyśmiewa naukę Sokratesa (tzn tę, którą Sokratesowi przypisywał), jego głupotę i ignorancję. Potępienie wpływu, jaki nauka Sokratesa wywierała na młodzież ateńską

• Tesmoforie (Kobiety na święcie Tesmoforiów): komedia literacka, przedmiotem satyry jest Eurypides. Bezlitośnie wyśmiany i wyszydzony jako zarozumialec, pseudofilozof pozujący na wielkiego erudytę. Parodia typowych cech kompozycji sztuk Eurypidesa (zawikłane akcje, mechaniczne rozwiązania intryg, patetyczny i nienaturalny styl)

• Żaby: Dionizos (bóg tragedii) udaje się w przebraniu Heraklesa do Podziemia aby sprowadzić stamtąd Eurypidesa (ulubieniec publiczności). W wielkim agonie między Ajschylosem a Eurypidesem Dionizos przydziela pierwszą nagrodę Ajschylosowi ze względu na wysokie wartości wychowawcze jego sztuk

• Chmury:

• Konflikt idei: dawne kształcenie tradycyjne ↔ relatywistyczne kształćenie sofistów

• Logos dikaios (argument prawy) ↔ logos adikos (argument nieprawy)

• Umiar, konserwatyzm ↔ relatywizm, radykalizm

• Streptiades (wieśniak) ↔ Sokrates (kompilacja wszystkich sofistów, wyraziciel idei sofistycznych

• Krzepkie gimnazjony ↔ zatracenie kultury ciała, zaburzenie rówowagi ciała i ducha

• Dawna tężyzna fizyczna ↔ nowi, słabi filozofowie

• Uznał ją za swoje najlepsze dzieło

• Przegrał w agonie - przerobił komedię 421 - 418

• Dramat ideologiczny, pedagogiczny (konflikt idei pedagogicznej i filozoficznej)

• Wyśmiewa wszystkie 3 postacie

• Zwycięstwo nowego (gorszego) jest krótkotrwałe

• Atakuje sofistów metodami sofistycznymi

• Absolutna orginalność i niezaprzeczalna wielkość poety

• Niczym nie skrępowana fantazja: prawie wszystko to gra wyobraźni

• Nieustanne łączenie prawdy ze zmyśleniem, fikcji z rzeczywistością, elementów baśniowych z realistycznymi

• W sztukach wszystko jest możliwe

• Mistrzowskie wykorzystywanie wszystkich rodzajów komizmu: parodii, karykatury, bufonady, ironii, obscenicznego dowcipu, wyszukanego żartu, prymitywnego wyzwizka, dwuznacznej gry słów

• Uderzanie w samo sedno najważniejszych problemów swoich czasów

• Niezwykła śmiałość w atakowaniu wpływowych osobistości politycznych, obnażaniu zła, fałszu i bezprawia

Średnia Komedia

• W IV wieku uległ zmianie charakter komedii

• Komedia straciła ostrze satyryczne, całkowicie zanikła skłonność do inwektywy osobistej i pamfletu politycznego

• Główni przedstawiciele: Antyfanes, Aleksis z Thurioi, Anaksandrides

• Za prekursora Średniej i Nowej Komedii uważa się Eurypidesa (tłem niektórych jego dramatów było środowisko ludzi prostych, zwyczajnych, atmosfera heroiczna ustępowała niekiedy melodramatycznej)

• Dominowała tematyka obyczajowa i erotyczna na tle życia rodzinnego

• Środowisko drobnych kupców, rzemieślników

• Bohaterowie: postaci z kręgu rodzinnego (surowi ojcowie, lekkomyśłni lub poważni synowie, sprytne matki, panny z dobrych domów), także hetery, stręczyciele, niewolnicy, kucharze

• Obok tematyki erotycznej: trawestacje mitologiczne i parodie tragediowe

• Znacznie ograniczona (w stosunku do Starej Komedii) rola chóru. Występuje jedynie w przerwach między aktami, bez związku z akcją utworu

Nowa Komedia

• Ostatnie dziesięciolecia IV wieku i pierwsza połowa III pne

• Główni twórcy: Filemon z Syrakuz, Difilos z Synopy (znani tylko z tytułów i fragmentów), Menander z Aten (ok 342 ~ 290)

Menander

• Zname ponad 100 tytułów

• Do 1959 roku: duże partie komedii „Sąd rozjemczy” i „Dziewczyna z uciętym warkoczem”, także kilka innych fragmentów

• Od 1959 roku: „Odludek”

• Lata 60-te: obszerne części komedii „Sykiończyk”, „Nienawidzony”, druga część „Samijki” i pierwsza „Tarczy”

• Wśród twórczości można wyróżnić:

• komedie charakterów „Odludek”, „Pochlebca”, „Nieprzyjaciel Kobiet”, „Opryskliwy”

• komedie rodzinne: „bliźnięta”, „Samijka”, „Sąd rozjemczy”

• lekkie, pełne humoru farsy: „Dwa razy oszukujący”

• znakomity znawca psychiki ludzkiej i charakterów, świetny obserwator obyczajów rodzinnych i społecznych

• druga warstwa utworów: głębsza refleksja, zaduma nad światem, nad komplikacją ludzkiego losu

↓

Znajduje niekiedy odbicie w pięknych i znakomicie wyważonych sentencjach ogólnych:

„Jakże wspaniałą istotą jest człowiek, jeśli jest człowiekiem”

„Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”

• tło komedii: życie zamożnych warstw społeczeństwa ateńskiego, jednak trudno odnaleźć wyraźniejsze rysy krytyki społecznej lub politycznej

• wszechobecność tematyki miłosnej, nigdy nie przybiera jednak form obscenicznych lub nieprzyzwoitych

• akcje żywe, pełne zaskakujących zwrotów

• z reguły pojawia się motyw anagnorismós (rozpoznanie)

RETORYKA ATTYCKA

Kontekst

• bujny rozwój retoryki greckiej w IV w pne.

• Połowa V w pne: w Atenach pojawiły się i osiągnęły wysoki stopień doskonałości 3 głowne kierunki retoryki

• wymowa polityczna

• wymowa sądowa

• wymowa popisowa (epidejktyczna)

↓

2 pierwsze (ze względu na organizację życia politycznego i społecznego w Atenach) miały największe znaczenie

• wpływ retoryki sycylijskiej i sofistyki

• twórcy retoryki attyckiej: Koraks i Tejzjasz → wspólnie napisali pierwszy podręcznik retoryki, ograniczony do zagadnień wymowy sądowej (niezachowany). W nim: retoryka jako sztuka przekonywania, argumentacja oparta na prawdopodobieństwie, zasady kompozycyjne mów

Gorgiasz z Leontinoi (ok 485 - 375)

• jeden z najwybitniejszych sofistów, znakomity mówca

• autor głównie przemówień popisowych na tematy fikcyjne („Obrona Palamedesa”, „Pochwała Heleny”)

• teoretyk wymowy, stworzył metodę badawczą

• wprowadził słownictwo potrzebne w studiach nad składnią poetycką

• twórca iluzjonistycznej/apatycznej teorii słowa. Napisał traktat „Pochwała Leny”: słowo jest mocarzem. Odpowiednio sformułowane potrafi poprowadzić odbiorcę tam, gdzie nadawca chce (teoria iluzji)

• figury gorgiańskie: zastosował w prozie wiele poetyckich figur stylistycznych

• wprowadził równozgłoskowe klauzule

• dążył do zrytmizowania prozy

• duży wpływ na późniejszą wymowę i historiografię

Antyfont z Ramnus (ok 480 - 411)

• 15 mów zachowanych (z 60):

• 3 to autentyczne przemówienia oskarżycielskie

• reszta (ułożone w 3 tetralogie) to mowy fikcyjne na tematy kryminalne (głównie procesy o zabójstwo) - jako ćwiczenia dla szkół retorycznych

• I tetralogia: tocząca się przed Areopagiem ateńskim sprawa o morderstwo

• II tetralogia: przypadkowe zabicie chłopca w gimnazjonie

• III: śmierć starca spowodowana przez pewnego młodzieńca

• pisał mowy sądowe za pieniądze na zamówienie stron procesowych jako logograf

• nauczyciel retoryki, autor zaginionego podręcznika wymowy

• Mowy dla klientów uczestniczących w procesach kryminalnych: „Oskarżenie macochy o otrucie ojca”, „O choreucie” i „O zabójstwie Herodesa”

• najstarsze zachowane przykłady retorycznej prozy attyckiej

• napisane w dialekcie mówionym. Znaczne zróżnicowanie stylistyczne, skłonność do używania wyrazów o zabarwieniu poetyckim

Lizjasz (ok 445 - 378)

• również logograf (jako metojk nie miał prawa występować publicznie)

• mowy w procesach politycznych i publicznych, kilka mów o charakterze literackim (popisowych)

• „Mowa Olimpijska” (Olympikós): wygłoszona 338. Przestrzega Greków przed zagrożeniem ze wschodu (perski król) i zachodu (tyran syrakuzański)

• „Mowa pogrzebowa” (Epitaf): na cześć Ateńczyków poległych w wojnie korynckiej (koalicja miast greckich przeciwko Sparcie w latach 395 - 386). Popisowa, przeznaczona prawdopodobnie do szkoły retorycznej. Wyraźnie literacki charakter. Wzór: mowa Peryklesa na cześć Ateńczyków poległych w pierwszym roku wojny peloponeskiej (przekazana przez Tukidydesa w „Wojnie peloponeskiej”)

• prosty, oszczędny, czysty i piękny język attycki

• znalazła wielu zwolenników wśród autorów rzymskich

• szczególne osiągnięcie: umiejętność dostosowania mów do sytuacji, charakteru, wieku, wykształcenia i stanu społecznego klienta

Izokrates (436 - 338)

• uczeń Sokratesa i sofistów, długo zarabiał jako logograf po stracie majątku, około 390 założył w Atenach szkołę retoryczną (nauka wymowy obejmowała też prawo, historię i literaturę → prototyp szkoły ogólnokształcącej). Celem szkoły było przygotowanie uczniów do sprawowania funkcji politycznych. Z tej szkoły wyszli między innymi: Demostenes, Ajschines, Likurg, hitorycy Teopomp, Efor, Filistos

• Nie występował publicznie z powodu braku odpowiednich warunków fizycznych

• rozpowszechniał swoje broszury polityczne w formie fikcyjnych mów i listów

• twórczość: mowy sądowe (402 - 390), popisowe, broszury propagandowe i polityczne. Mowy polityczne - najważniejsza grupa

• wizja panhelleńskiego zrywu przeciw Persji. Promacedoński

• oddziela prozę retoryczną od poezji (poezja to dzieło sztuki)

• propagowanie zasady ogólnego wykształcenia, aby dobrze przemawiać trzeba znać przedmiot: wykształcenie ogólne uczy dobrze myśleć i dobrze przemawiać

• Piękno treści i formy

Panegiryk 380 r

• fikcyjna mowa do Hellenów zebranych na Igrzyskach Olimpijskich, wzywająca ich do zjednoczenia się w wojnie przeciw Persom.

• Prawdopodobnie nigdy nie wygłoszona

• pozostaje w ścisłym związku z aktualiami politycznymi (niedawny upokarzający pokój z Persją - pokój Antalkidasa, 386, przygotowania do utworzenia II Związku Morskiego)

• nieomylny instynkt i świetna orientacja w sytuacji międzynarodowej

• jasno zaznaczone cele i zadania polityki panhelleńskiej

• największe osiągnięcie prozy attyckiej

Mowa za Areopagiem

• polityka wewnętrzna Aten. Jedyny ratunek dla nich to przywrócenie dawnej konstytucji Solona

Listo do Dionizjosa, 367

• wezwanie tyrana Syrakuz do przyłączenia się do antyperskiej koalicji ateńsko - spartańskiej

O pokoju, 357

• próba agitacji, wzywająca Greków do powszechnego pokoju i zgody

Filip, 346; Listy do Filipa, 344; listy do Aleksandra, 342

• główna idea polityczna: wszyscy Grecy powinni wspólnie zorganizować wielką wyprawę przeciwko Persji pod wodzą Filipa II

Panatenaik (342 - 349)

• mowa na święcie Panatenajów

• testament polityczny Izokratesa. Pisarz podsumował swoją działalność polityczną

Przeciwko Eutynusowi, Przeciw Kallimachowi, O zaprzęgu itd.

• Mowy sądowe, mniejsze znaczenie

Przeciwko sofistom, O zamianie majątku

• charakter polemiczny i programowy

Popisowe: „Buzyrys”, „Pochwała Heleny”

Andiokides (ok 440 - 390)

• 415 rok: oskarżony w procesie tzw. Hermokopidów, oraz o profanację misteriów eleuzyjskich.

• Dwukrotnie na wygnaniu, gdzie zmarł w zapomnieniu

• zachowane 3 autentyczne mowy

• „O własnym powrocie”: stara się przekonać sędziów, iż nie zasłużył na wygnanie

• „O misteriach”: obrona przed zarzutem zakazanego udziału w misteriach eleuzyjskich

• „O pokoju z Lacedemończykami”: wezwanie Ateńczyków do zawarcia pokoju ze Spartą

• starożytni krytycy uważali jego mowy za wzór czystego języka attyckiego, zarzucali jednak zbytnie odstępstwa od tematu, nadużywanie słów wtrąconych, nadmierną rozlewność stylu

• naturalny talent narracyjny, mowy pisane stylem gładkim i potoczystym

Demostenes (384 - 322)

• zapoczątkował w prozie popisowy styl deklamacyjny: styl kwiecisty, bardzo wylewny

• najwybitniejszy uczeń Izokratesa, znakomity polityk

• działalność związana z ugrupowaniem antymacedońskim

• świadomy niebezpieczeństwa ze strony Macedonii prowadził bezkompromisową walkę przeciwko ateńskiemu stronnictwu filomacedońskiemu

• karierę mówcy rozpoczął jako logograf. Wykazywał daleko idącą wszechstronność w dziedzinie wymowy. Sukcesy w procesach prywatnych ułatwiły późniejsze występowania w procesach publicznych („Przeciwko Androtionowi”, „Przeciwko Timokratesowi”, „Przeciwko Arystokratesowi”, „Przeciwko Leptinesowi”)

• Kleochares z Myrlei porównywał mowy Isokratesa z ciałami popisujących się atletów, a mowy Demostenesa z hoplitami w pełnej zbroi. Odmienne style, a także poglądy polityczne

• twórca retorycznego periodu klasycznego

Biografia

• pochodzi od samego Demostenesa, zawarta w mowach sądowych przeciwko opiekunom prawnym (Demostenes opisuje w nich losy swoje i swojej rodziny)

• ojciec: bardzo bogaty, właściciel zakładu broni. Demostenes osierocony w wieku 7 lat (przez ojca). Do opieki nad synem i żoną (Kleobula - pół-greczynka) zobowiązał wujów

• Gdy Demostenes osiągnął pełnoletność zażądał zwrotu majątku (ogromnego, o wartości 14 talentów). Dostał 70 min srebrnych (wujowie przywłaszczyli sobie zebraną gotówkę i kwoty przeznaczone na działalność warsztatu)

• był wątłym dzieckiem, nie udzielał się w gimnazjonach

• pogrążony w literaturze - traktował ją jako podstawę do studiów retorycznych. Z niej uczył się słownictwa

• mowy sądowe ukazują niezwykle biegłego prawnika, zdolnego mówcę. Potrafił dobrać i użyć odpowiednie środki perswazji

• prawdziwy retor powinien być filozofem, prawnikiem + doskonała znajomość teorii wymowy

↓

lata uczenia się na pamięć całych mów dawnych mówców. Lata przysłuchiwania się mowom oskarżycielskim i obronnym. Ćwiczenia dykcji (młody Demostenes nie miał dobrej dykcji.), ćwiczył nad morzem

• pobierał nauki u aktorów: ruchy ciała, gestykulacja

• ćwiczenia w szybkim replikowaniu, przywoływaniu odpowiednich cytatów

• ćwiczenia w płynnym wypowiadaniu tasiemcowych kwestii

• studia prawnicze i retoryczne

• przygotowując się do rozpraw doszedł do takiej wprawy, że pisał za mpieniądze mowy oskarżycielskie (→ logograf). Z tego się utrzymywał

• WNIOSEK: bardzo ciężko pracował na swoją pozycję

• ! antymacedońskie nastawienie przychodzi później

Cechy stylu

• bardzo wiele mów zachowanych z tego okresu: był konkretny i praktyczny

• wpływ Izokratesa: rytmizacja, harmonizacja okresów mowy

• poza rozprawami interesował się życiem publicznym

• 8 razy przepisał „Wojnę peloponeską”. To dzieło uczyło go zachowań politycznych

• siłę rozumowania łączył z bardzo zdecydowaną postawą. Nigdy nie przemawiał bez przygotowania. Nigdy nie improwizował

Mowy:

• „Przeciwko Arystokratesowi”, 352: jedna z pierwszych mów

• „W obronie mieszkańców Megapolis”: doradza pomoc. W interesie Aten zawsze leży osłabianie Sparty i Teb

↓

nie odniosła skutku, bo Eubulos (prospartański) sprawił, że nie udzielono pomocy

• „W obronie Rodyjczyków”: wypędzeni przez Artemizję, władającą Karią. Nawoływał do pomocy, nie zdołał przekonać zgromadzenia

• „Przeciwko Meidiasowi”: spoliczkował publicznie Demostenesa. Do incydentu doszło podczas starania się o objęcie funkcji przewodniczącego chóru. Demostenes zadowolił się odszkodowaniem pieniężnym, potem napisał mowę i ją opublikował.

Mowy polityczne:

• 354 rok „O okręgach podatkowych”: pierwsza mowa polityczna. Walka o reformę systemu podatkowego i rozbudowę floty ateńskiej (kampania antymacedońska)

• Mowy Olintyjskie (349 - 348): wzywa do przyjścia z pomocą oblężonemu przez Filipa Olintowi, ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem zagrażającym ze strony Filipa

• Filipiki (351, 344, 341)

• O położeniu na Chersonezie

• „O pokoju”

• O przeniewierczym poselstwie

• Epitaf na cześć poległych pod Cheroneą

• O wieńcu

Filipiki (Przeciw Filipowi)

• I mowa: gdy Macedonia zaczęła zagrażać koloniom greckim. 351, początek długiej działalności antymacedońskiej. Demostenes = największy obrońca panhelleńskiej wolności. Gorące nawoływanie do stawienia oporu Macedonii

↓

Demostenes nie został wysłuchany, jednak się nie zraził. Dalej nawoływał do oporu. Gdy Filipo zagroził Olintowi posłuchano go. Jednak zanim zwołano ekspedycję Olint został zdobyty

• mowa o pokoju 346. Święta wojna po złupieniu wyroczni delfickiej (amfiktionia delficka: najstarszy układ panhelleński) - zwołano ekspedycję, do której włączył się Filip. Po obronie uzyskał status równości z pozostałymi państwami Grecji

↓

• Demostenes radzi, aby bardzo ostrożnie traktować Filipa i uważnie śledzić dalsze jego kroki

• II mowa, 345: Ateny zawarły pokój z Filipem (pokój Filokratesa). Według Demostenesa jedyny cel polityki Filipa to pozbawienie Greków wolności

• Z okresu tuż przed bitwą pod Cheroneją nie zachowała się żadna mowa. Demostenes jeździł od miasta do miasta i nawoływał do koalicji. Za cud polityczny uważa się przekonanie Teb do wspólnej walki (byli sprzymierzeni z Filipem)

↓

339, pełne zjedoczenie państw greckich

• mowy obnażają zaborcze plany polityczne Filipa, jego fałsz i bezwzględność

• domagał się bezwarunkowego zjednoczenia wszystkich państw greckich do walki przeciwko królowi macedońskiemu

• natychmiastowe wysłanie posiłków Chersonezowi i Byzantion (zagrażała im agresja Filipa)

• trzecia z Filipik: uważana za szczyt wymowy ateńskiego mówcy. Filip jako wróg wolności Hellady, jego ateńscy poplecznicy jako zdrajcy

• ogromna namiętność polityczna + natchniona sztuka oratorska. Celem było przekonanie Ateńczyków o konieczności walki przeciw Filipowi i zapalenie do tej idei Greków

Inne mowy:

• 3 mowy sądowe przeciwko Afobosowi i 2 przeciwko Onetorowi (wujowie i prawni opiekunowie Demostenesa)

Cechy mów:

• łączenie szlachetności myśli i prostoty języka

• siła argumentacji i zdolność posługiwania się wszystkimi środkami retorycznymi:

• ironia

• sarkazm

• gniew

• inwektywa

• rzadko pojawia się humor

• wielokrotnie osiągał zamierzone cele dzięki użyciu słów zwyczajnych, codziennych

• mistrz metafory, nigdy jej jednak nie nadużywał

• absolutne panowanie nad stylem: umiejętność dostosowania formy stylistycznej do charakteru mowy i okoliczności, w jakich była wygłoszona

• umiejętność przemawiania stylem wzniosłym, umiarkowanym i prostym z równą naturalnością i swobodą

• nie posuwał się do osobistej wrogości, nigdy nie dawał zaślepić się nienawiści

• wielki patriotyzm

Hyperejdes (389 - 322)

• jeden z organizatorów wojny lamijskiej (323 - 322) przeciwko hegemonii macedońskiej

• po klęsce wygłosił „Mowę pogrzebową” na cześć poległych Ateńczyków

• Antypater (władca Macedonii) zażądał wydania Hyperejdesa, ten uciekł na Eginę gdzie został schwytany i skazany na śmierć

• mowy odznaczają się wdziękiem, humorem, ironią

• nieco niedbała elegancja

• tonacja konwersacyjna, dzięki której starał się pozyskać sympatię audytorium

• według krytyków zajmował drugie miejsce po Demostenesie

• „Przeciwko Demostenesowi” - wspaniała mowa, zachowana

• „Mowa pogrzebowa” - fragmentarycznie zachowana

• „Przeciwko Filippiadesowi” - oskarżenie o wystąpienie z bezprawnym wnioskiem

• „Przeciwko Atenogenesowi”: w sprawie unieważnienia kontraktu zawartego w celu nabycia niewolnika

• „Przeciwko Lykofronowi”: obrona dowódcy kawalerii, arystokraty oskarżonego o cudzołóstwo

• „W obronie Euksenippa”: obrona oskarżonego o fałszywe zrelacjonowanie własnego snu w sporze o pewne wzgórze

Likurg (390 - 324)

• przywódca stronnictwa antymacedońskiego

• nieprzejednany wróg wszelkich nadużyć i korupcji

• jedyna zachowana mowa: „Przeciwko Leokratesowi”: głęboki patriotyzm, szerokie wykształcenie literackie

• styl: wyraźny wpływ Izokratesa, jednak mniejsza dbałość o artystyczną kompozycję zdań i periodów

Ajschines (ok 390 - 324)

• jeden z przywódców stronnictwa filomacedońskiego w Atenach

• uzdolniony, ale z gruntu niemoralny. Bardzo skuteczny i utalentowany

• Atakowany przez Demostenesa z powodu przekroczenia uprawnień poselskich i przyjmowania łapówek od Filipa II. W 343 oskarżony (przez Demostenesa) o zdradę stanu

• zachowane 3 mowy „Przeciwko Timarchosowi”, „O przekroczeniu uprawnień poselskich”, „Przeciwko Ktezyfontowi”

↓

związane z działalnością filomacedońską i walką przeciwko Demostenesowi. Dowodzą umiejętności przekonywania słuchaczy za pomocą zręcznie dobranych i efektownych argumentów

• Doskonała prezencja i głos. Potrafił wywrzeć silne wrażenie na publiczności

• umiar w użyciu środków retorycznych

Demades (ok 380 - 319)

• zręczny mówca, pozbawiony skrupułów dyplomata

• przywódca stronnictwa filomacedońskiego

• jak Aischynes opłacany przez Macedonię

• przyczynił się do skazania na śmierć Hyperejdesa i Demostenesa

• zachowane nieliczne fragmenty mów: świetny kształt formalny, dowcip, elegancja

Po upadku niepodległości: wyraźne obniżenie znaczenia mowy politycznej, z czasem praktyczny zanik.

HISTORIOGRAFIA

Herodot z Halikarnasu (ok 485 - 425)

• ojciec historiografii (dzięki „Dziejom”)

• pochodził a Azji Mniejszej (Halikarnas → Karia), syn Lyksesa

• Za panowania króla Lykdamesa w Karii (tyran). Ucieczka z Halikarnasu na Samos (454)

• wraca do Karii, wstępuje do partii zwalczającej Lykdamesa

• wiele podróżował, wiele lat przebywał w Atenach (bliskie kontakty z Peryklesem i jego otoczeniem)

• wielbiciel demokracji ateńskiej

• mistrz opowiadania historycznego

• przedstawiał zdarzenia w sposób niezwykle barwny i żywy

• świadomy artysta słowa

• stworzył szeroki, panoramiczny obraz historii

• geograficzne źródła informacji dla Herodota: „Logograf”, „Genealogie”

• Chętnie porównywał się z Odyseuszem

• nie badał archiwów państwowych

• w przypadku sprzecznych informacji świadków: podaje swoje zdanie, wybiera wersje bardziej prawdopodobne

• pierwszy krytyk literacki (krytyka dizeł Homera)

„Dzieje”

• Pierwsze greckie dzieło historyczne, zachowane w całości

• Przedstawiają walkę między Grecją a Azją od połowy VI w pne aż do wycofania się Kserksesa (478)

• Centralna idea: konflikt między Wschodem a Zachodem: jego ostanią, kulminacyjną fazę stanowiły wojny grecko-perskie. Konflikt wyprowadza od wojny trojańskiej

• Idea religijna: dzieje stanowią realizację woli i sprawiedliwości bożej. Losy ludów i władców kształtują się zgodnie z woją bogów. Przykład karzącej sprawiedliwości: upadek różnych królestw wschodnich

• Herodot poddaje weryfikacji wypadki poprzedniego stulecia, przy tym odchodzi od bezkrytycznego przedstawiania przeszłości (char. dla logografów jońskich). Zmierza do realistycznego opisu i oceny wydarzeń

• Nie potrafi odkryć praw rządzących historią, ani głębszych, politycznych uzasadnień poszczególnych wydarzeń → głównym celem dzieła było przedstawienie „wielkich i godnych podziwu czynów zarówno Greków jak i barbarzyńców”

• Autor nie ograniczał się do historii politycznej, wykorzystywał materiał geograficzny i etnograficzny

• ukazanie zaborczej polityki Persji

• Ważne na równi z dziełami Homerowymi

• Zawiera pierwszy europejski opis balsamowania zwłok w Egipcie

• uwagi o literaturze orfickiej (o twórczości oralnej)

• W czasach aleksandryjskich dzieło podzielone na 9 ksiąg zatytułowanych imionami Muz

• Treść:

• I księga (Klio): dzieje lidyjskiego króla Krezusa, zdobycie Lydii przez Cyrusa i utworzenie przez niego potężnej monarchii perskiej

• II księga: opis Egiptu, jego historia w związku z egipską wyprawą następcy Cyrusa - Kambyzesa

• III księga: dalsza relacja z egipskiej ekspedycji Kambyzesa, także wyprawy przeciwko Etiopom i Ammoniom. Okoliczności dojścia do władzy Dariusza

• IV księga: Historia wyprawy Dariusza przeciwko Scytom i Libijczykom

• V księga: działania wojenne Megabyzosa przeciwko Trakom. Powstanie miast jońskich przeciw władzy perskiej (499 - 494). Spalenie przez Jonów preskiego miasta Sardes

• VI księga: stłumienie powstania jońskiego, przebieg wyprawy pod wodzą Datysa i Artafernesa przeciwko Grecji, aż do bitwy pod Maratonem (490)

• VII księga: śmierć Dariusza, przygotowania Kserksesa do inwazji przeciwko Grekom, klęska Greków pod Termopilami

• VIII księga: bitwy pod Artemizjon i Salaminą, gdzie flota perska poniosła wielką klęskę. Odwrót Kserksesa z Grecji

• IX księga: bitwy pod Platejami i Mykale. Zdobycie przez Greków Sestos na Chersonezie Trackim

• Cechy:

• Jednolita koncepcja

• Ściśle określony zamysł ideowy

• Napisane w dialekcie jońskim

• Formy archaiczne

• Narracja historyczna przeplata się z nowelami, opowieściami, anegdotami (zaczerpnięte zapewne z tradycji ustnej)

• Uprzywilejowane miejsce w utworze zajmuje nowela jońska (realizm, baśniowa fantastyka, upodobanie do wielkich dziejowych postaci, moralizatorstwo)

• ogromna rola świata nadprzyrodzonego

• wyrazy perskie, egipskie, sycylijskie

• Mowy - odgrywają znaczną rolę

Refleksyjno - filozoficzne

Polityczno - historyczne

Narracyjne

• Styl: wyraźne zabarwienie poetyckie (wpływ poematów Homera i tragedii)

• wyjątkowość dzieła:

• sposób przekazania ogromnego materiału historycznego

• zapis (ciągły)

• nie gubił wątku, mało pomyłek i niedomówień

• sztuka budowania dyskursów na wzór poetyckich opowieści w Odysei

• chce uczyć i bawić, czerpie z tradycji ludowej. Cechy gawędy

• heroizacja, patos. Archaizował

• jasność, naturalny attycki wydźwięc

• joński uniwersalizm: poznać wszystko, choćby pobierznie

Tukidydes (ok. 460 ~ 396)

Biografia:

• Młodszy o pokolenie od Herodota

• Pochodził z książęcego rodu trackiego w Attyce

• Jako strateg (424 - 423) nie wykonał powierzonego mu zadania (424) i został skazany na wygnanie z Aten na 20 lat

• politycznie niepewny, nie wiadomo do końca komu sprzyjał

• według niego na czele państwa powinien stać człowiek nienaganny moralnie (Perykles - autorytet moralny, do tego człowiek inteligentny)

• Twórca pragmatycznej metody historiograficznej

Wojna peloponeska

• 8 ksiąg, niedokończone

• Wydarzenia lat 430 - 411 (bo niedokończone)

• Wojna peloponeska między Atenami a Spartą - fakt wyjątkowy, o wielkiej doniosłości

• Treść:

• I księga: przyczyny wojny ze Spartą (430 - 404) → różnice w wizji państwa

• II, III, IV księga: wojna archidamejska do pokoju Nikiasza w 422 → I część wojny

• V księga: wojna archidamejska do pokoju + wyprawa sycylijska Ateńczyków w 415

• VI, VII księga: działania wojenne na Sycylii w latach 415 - 413

• VIII księga: początek wojny dekelejskiej, do przewrotu oligarchicznego w Atenach 411 (5000 zamożnych tworzy rządy, rada czterystu (Tukidydes niezbyt krytykuje ten przewrót) Niedokończona księga

• Przedmowa (I księga): wojna peloponeska to największy ruch, jaki kiedykolwiek wstrząsnął Helladą

• Tzw. Archeologia (I księga): wykład o najdawniejszych dziejach Grecji (wojna trojańska, okres między wojnami perskimi). Jego cel to wykazanie, że wszystkie wcześniejsze wojny w porównaniu z peloponeską miały małe znaczenie

• Badanie przyczyny i przebiegu wojny aby naukowo ustalić prawidłowości rządzące procesami historycznymi → wyciągnięcie wniosków umożliwiających politykom podejmowanie odpowiednich decyzji w podobnych sytuacjach. „dzieło moje jest bowiem dorobkiem o nieprzemijającej wartości, a nie utworem dla chwilowego popisu”

↓

Tukidydes odcina się od poprzedniej historiografii (w dużym stopniu objaśniała mity)

• Wydarzenia traktowane z racjonalistycznego punktu widzenia, wykluczenie czynników nadprzyrodzonych

• Dziejami kierują wyłącznie ludzie

• Metoda pragmatyczna pozwoliła bezbłędnie wykrywać i określać prawdziwe motywy postępowania ludzi, przesłanki ekonomiczne i polityczne i odróżniać je od przyczyn pozornych

• dzisiaj historycy uważają, iż Tukidydes doprowadził dzieło do pokoju Nikiasza, później napisał II część dzieła

• Cechy:

• Duży obiektywizm

• Wybór i krytyka dzieł

• Pod względem formalnym: zwięzłość, umiejętność dramatycznego przedstawiania wydarzeń, mistrzostwo portretowania postaci, kompozycji mów, żywe i proste opisywanie wydarzeń

• oddzielenie wydarzeń politycznych, historycznych od poezji, tradycji i podań

• odmienne niż u Herodota pojmowanie zasad historiografii. Metoda pragmatyczna (liczą się cele poznawcze, sprawdzona wiedza)

• wysoki poziom myśli abstrakcyjnej (analiza w kategoriach: prawda/fałsz)

• w całości w dialekcie attyckim (+ różne archaizmy jońskie, wyrażenia poetyckie, neologizmy)

• Realista: oparcie relacji historycznej w dużej mierze na autopsji i wnikliwej, krytycznej analizie różnych wersji wypadków. Osobiste badania, ocenianie sprzecznych doniesień, wykorzystywanie i analiza dokumentów i akt urzędowych

• technika epizodów: daje to bardziej wiarygodne przedstawienie sprawy

• W pełni naukowy charakter

• Wzór dla późniejszych historyków

• Bardzo ważne: mowy (41)

• Przytaczane nie dosłownie, komponowane w zależności od konkretnej sytuacji

• Stanowią rodzaj komentarza do opisywanych wydarzeń

• Niektóre zbliżały się do rzeczywiście wygłoszonych przemówień

• Najsłynniejsza: Epitaf - przemówienie Peryklesa na cześć poległych Ateńczyków. Wielka ich pochwała, słowa pocieszenia dla rodzin i przyjaciół + ukazanie istoty ustroju demokratycznego Aten i zasługi Aten dla kultury(ks II).
  Nie odtwarza rzeczywistej mowy z 431/430 roku, stanowi próbę scharakteryzowania jego polityki

• Świadectwo mocarstwowej ideologii ateńskiej jest dialog melijski (ks V): brutalny cynizm posłów ateńskich, głoszących otwarcie, że prawo natury opiera się na przemocy, a sprawiedliwość w wymiarze międzynarodowym polega na równowadze sił, nie moralności

• Trafne i wyraziste charakterystyki wielu polityków, wodzów (Perykles, Alkibiades) - świetny znawca psychologii

Ksenofont z Aten (ok. 430 - 355)

Biografia:

• Uczeń i przyjaciel Sokratesa

• Jeden z głównych strategów w czasie odwrotu Greków spod Kunaksy (401)

• Przewodnik demokracji ateńskiej, skazany na wygnanie

Dorobek literacki

• Pisma historyczne, filozoficzne, fachowe traktaty z dziedziny wojskowości, ekonomii i myślistwa

• Najważniejsze dzieło: „Dzieje Hellenów”

• Najwybitniejszy przedstawiciel historiografii greckiej IV

Dzieje Hellenów

• 7 ksiąg

• Relacja historyczna, ciąg dalszy dzieła Tukidydesa (rozpoczyna dokładnie w momencie, w którym Tukidydes urwał - 411) - aż do bitwy pod Mantineą (362, Epiminondas odniósł zwycięstwo nad Spartanami i zginął)

• Ksenofont stara się w podobny sposób oznaczać chronologię, ograniczać relację do samych faktów

• Styl zwięzły, zobiektywizowany

• I i II księga: naśladowanie annalistycznej metody Tukidydesa

• Następne księgi: autor stara się łączyć wydarzenia w pewne grupy na podstawie ich związków czasowo - przestrzennych

• Brak wymienionych źródeł, relacja dotycząca lat 411 - 394 oparta na autopsji. W dalszej części z konieczności korzystał z informacji z drugiej ręki

• Brak równej Tukidydesowi głębi myśli ani krytycznej oceny wydarzeń

• Sympatia do Sparty, szczególnie do jej króla Agezylaosa (pod jego dowództwem walczył z Ateńczykami pod Koroneą w 394 r, poświęcił mu osobne pismo pochwalne, rodzaj enkomion pt „Agezylaos”)

• W stosunku do Aten zachowany obiektywizm (aż do pozytywnych ocen ustroju demokratycznego)

• Negatywna i krzywdząca postawa wobec Teb, szczególnie niesprawiedliwie oceniane dokonania dwóch bohaterów: Epaminondasa i Pelopidasa

• Nie potrafi zrozumieć ani przedstawić głębszych przyczyn procesów historycznych, dostrzec związków różnych wydarzeń

• Nie wnika w istotę zjawisk politycznych, ekonomicznych

• Bardziej kronikarz niż historyk, jednak opowiada w sposób niezwykle ciekawy

• Mistrzowskie charakterystyki postaci

• Styl prosty, potoczny

Wyprawa Cyrusa

• opowieść o odwrocie „dziesięciu tysięcy”, w skrócie zwana Anabazą

• rodzaj pamiętnika w 7 księgach

• opowiada o odwrocie dziesięciu tysięcy najemników greckich po przegranej przez Cyrusa Młodszego bitwie pod Kunaksą (401, wojna przeciwko jego braku - królowi Persji Artakserksesowi II)

• 15 miesięcy marszu ku Morzu Czarnemu, utrzymane w tonie osobistym.

• Wiele opisów etnograficznych, geograficznych związanych z wyprawą

• jedno z najlepszych dzieł Ksenofonta, wielka wartość jako dokument historyczny

• świetnie napisana powieść pamiętnikarska

• tendencja apologetyczna (autor wyolbrzymia własną rolę w wyprawie, jednocześnie nie fałszując świadomie wydarzeń)

• prosty, jasny i naturalny styl

Cyropedia (O wychowaniu Cyrusa)

• 8 ksiąg

• dzieje życia i panowania Cyrusa Starszego (zw Wielkim, 559 - 529)

• Cyrus jako władca idealny, cieszący się miłością poddanych. Dba o szczęście i dobrobyt (utwór odstępuje w wielu miejscach od prawdy historycznej)

• wyraźna tendencja moralizatorsko - dydaktyczna

• gatunek: pierwsza europejska powieść historyczno - dydaktyczna

Hieron

• pismo historyczne, dialog

• o tyranie syrakuzańskim (478 - 467) z dobrej i złej strony

• sympatia pisarza do władzy absolutnej

O ustroju spartańskim

• tendencja filospartańska

• jest tu między innymi pochwała systemu politycznego i instytucji społecznych stworzonych przez legendarnego króla Sparty Likurga

Pisma filozoficzne

• „Wspomnienia o Sokratesie”, „Obrona Sokratesa”, „Uczta”, „O gospodarstwie”

• powstały pod wpływem nauki Sokratesa (Ksenofont związany z nim w młodości)

• u Ksenofonta Sokrates to wyznawca praktycznej mądrości życiowej

„O łowiectwie”, „Dowódca jazdy”, „O sztuce jeździeckiej”, „O dochodach”: podręcznikowy charakter

Zretoryzowana historiografia

• IV wiek: historiografia ulega silnym wpływom retoryki

• Eforos z Kyme (ok 405 ~ 330):

• uczeń mówcy Izokratesa

• „Dzieje”: 29 ksiąg, opis historii powszechnej świata od czasów mitycznych do 340 r pne

• bardzo staranna kompozycja

• każda księga to zamknięta całość artystyczna

• urozmaicone materiałem anegdotycznym

• twórczość zachowana we fragmentach

• Teopomp z Chios (ok 376 - 315)

• „Dzieje Grecji” (Hellenika): 12 ksiąg. Kontynuacja „Wojny peloponeskiej”, wydarzenia od 410 - 394.

• „Historia Filipa” (Filippika): 58 ksiąg, panowanie Filipa II Macedońskiego od 359 - 336. Historia powszechna tego okresu

• Teopomp i Efor wplatali w tok narracji anegdoty, plotki, opowiadania o cudach i dziwach, a także pochwały i nagany przedstawianych postaci (utrzymane w stylu szkoły retorycznej)

• Timajos Z Tauromenion na Sycylii (ok 346 ~ 250)

• „O Italii i Sycylii”: 38 ksiąg, dzieje Sycylii, Kartaginy i Italii od czasów najdawniejszych do 264 pne.

• W całym utworze zbyt mało krytycyzmu w ocenie faktów historycznych

• skłonność do racjonalizacji mitów, staranność w gromadzeniu informacji, dążenie do obiektywizmu, zamiłowanie do obszernych charakterystyk postaci

• „Zwycięzcy olimpijscy”: problemy chronologii. Późniejsi historycy greccy i rzymscy korzystali z tego dzieła jako ważnego źródła historycznego

pierwsza połowa IV wieku: „Dzieje Sycylii” Filistosa, „Dzieje Persji” Ktezjasza z Knidos

PROZA FILOZOFICZNA

Platon (427 - 347)

• twórca najpotężniejszego i najbardziej wszechstronnego systemu filozoficznego starożytności

• silny wpływ znajomości z Sokratesem na kształt jego doktryny

• 3 razy podróżował na Sycylię na dwór tyranów Syrakuz (chciał zrobić z Dionizosa II władcę - filozofa. Bez powodzenia)

• 387: założył w Atenach, w gaju Akademosa Akademię. Kierował nią do śmierci oddając się pracy nauczycielskiej i filozoficznej

Twórczość:

• dialog → przez popularność dramatu

• zachowana w całości, obejmuje 35 dialogów i listy

• 3 grupy pism wyróżnione na podstawie kryteriów chronologicznych (XIX - wieczny podział):

• Dialogi sokratyczne („Ion”, „Hippiasz Mnijeszy”, „Hippiasz Większy”, „Charmides”, „Eutyfron”, „Apologia”, „Kriton”, „Obrona Sokratesa” [prawda ponad wszystko, nawet jeśli oznacza śmierć], „Rzeczpospolita”, ksI). Niemal wyłącznie problematyka etyczna

• dialogi okresu średniego („Fajdon”, „Uczta”, „Fajdros”, „Teajtet”, „Parmenides”, „Rzeczpospolita” ks II - IX). Teorie oparte na dualistycznej nauce o ideach.Wielka teoria idei i teoria poznania. Orfizm i piragoreizm

• dialogi okresu późnego („Sofista”, „Polityk”, „Timajos”, „Prawa”). Dualizm idei, zastosowanie teorii idei, zagadnienia filozofii przyrody i teorii państwa. Dialektyczna metoda, forma mniej artystyczna, język wyszukany

• pisma zawierają wiele ważnych myśli na temat literatury. Rozpatrywana głównie z moralnego punktu widzenia w „Gorgiaszu”, „Państwie”, „Prawach”

• Cechy:

• Pisma mają wysoką wartość ze względu na ładunek myślowy

• mistrzostwo języka i stylu

• doskonałość formy dialogu

• trafność rysunku psychologicznego stworzonych postaci

• dramatyczność scen i obrazów

• zastosowanie głęboko poetyckich mitów wplecionych w akcję dialogów

Źródła:

• Platoński idealizm opiera się o Sokratesa (etyka), pitagoreizm (filozofia), orfizm (matematyka)

Nauka:

• I okres: sokratyk. Etyka, pojęcie rzeczy

• II okres: badania ontologiczne, orfizm

• III okres: wyzbycie się dualizmu, materia - idea, filozofia przyrody i państwa

Nauka o ideach

• własności pojęć: jedność i stałość

• rzeczy poznawane zmysłowo: złożone i zmienne

• największa i najważniejsza jest idea DOBRA (kogo czego)

• poza światem materialnym, empirycznym istnieje byt transcendentny, pojęciowy, idealny (niematerialny)

• idee istnieją, jest to prawdziwy byt. Wzory rzeczy. Realność niepoznawalna ale obiektywnie istniejąca

Filozofia

• niezwykle złożona i syntetyczna.

• 2 istotne składniki

• moralny

• metafizyczny: poszerzając poglądy Sokratesa wypracował metafizyczne koncepcje boga, duszy, stosunku boga do świata

• największe osiągnięcie: teoria idei. Idee są wzorami, prototypami rzeczy należących do świata realnego. Tworzą wieczny, prawdziwy i nieziemski byt. Świat idei można poznać jedynie rozumowo. Nadrzędna idea - idea boga, jej podporządkowane wszystkie inne.

• Ontologia platońska: istnieją 2 rodzaje bytów - idealny i zależny od niego realny

• dusza istnieje niezależnie od ciała, które jest jej podporządkowane

• etyka: właściwym celem człowieka powinno być osiągnięcie dóbr idealnych. Dobra realne mogą być traktowane jedynie jako środki

• teoria wiedzy: prawdziwa wiedza jest rozumowa, zdobywana metodą dialektyczną, nie zaś zmysłowa oparta na doświadczeniu

• teoria państwa: stworzona w III okresie twórczości. Oparta na ideach dobra i sprawiedliwości. 2 dzieła „Państwo” i „Prawa”

• Dusza

• przeciwieństwo materii

• sama wprowadza się w ruch

• ciało to jej instrument poznania. człowiek to dusza władająca ciałem

• rozumna (nieśmiertelna), impulsywna, zmysłowa

• Po śmierci dusza wraca do świata idei

• *orficy: dusza istniała przed ciałem, zaciążył na niej grzech, dlatego jest związana z ciałem. Aby się od niego uwolnić trzeba uprawiać filozofię

• Kosmos

• logiczny, celowy

• oparty na zasadzie harmonii

• kształt: kulisty (od pitagorejczyków)

• świat jest postrzegalnym bogiem

• przyczyny powstania świata to: bóg, idea, materia (pierwiastek nieboski, zły, nieśmiertelny)

• Demiurg zbudował świat z bezkształtnej materii. Kosmos nie jest wieczny, ma duszę (filozofia przyrody)

• poznanie

• rozumowe

• zmysłowe

• poznanie jest wrodzone: poznanie rozumowe to przypominanie sobie

• 3 stopnie poznania: I - zmysłowe, II - dyskursywne (przez dialog), III - intuicyjne

• cnoty

• mądrość - dusza rozumna

• męstwo - dusza impulsywna

• panowanie nad sobą - dusza pożądliwa

• sprawiedliwość - wszystkie 3 dusze

• cnoty to droga do osiągnięcia DOBRA (od dóbr materialnych do idealnych, od ukochania ciała do ukochania duszy)

• państwo

• prawo i sprawiedliwość (!)

• sens życia ludzi, jednostka ma być podporządkowana państwu

• organizm: każdy ma swoje miejsce i zadanie, całość funkcjonuje dzięki współpracy

• układ ascetyczny, komunistyczny

• na czele filozofowie, dalej strażnicy, rzemieślnicy, niewolnicy → niezmienna hierarchia

Państwo / Rzeczpospolita

• odrzucenie 4 niewłaściwych form rządów: timokracja, oligarchia, tyrania, demokracja

• uniwersalna, organiczna, intelektualistyczna, hierarchiczna, ascetyczna koncepcja państwa idealnego, wzorowana po części na ustroju spartańskim

• Idealne państwo (w istocie totalitarne)

• 3 zasadnicze funkcje: zarządzanie, obrona, wytwarzanie dóbr

• 3 hierarchiczne klasy, spełniające te funkcje: filozofowie, żołnierze, rzemieślnicy

• odpowiedź na pytanie jak zaradzić kryzysowi greckiej polis (przeżywała głęboki kryzys w tych czasach)

Prawa

• rozważania na temat zasad i wartości etycznych z punktu widzenia państwa

• zagadnienia związane z zakładaniem nowego państwa

• konstytucja

• prawodawstwo

• zapewnienie trwałości

Arystoteles ze Stagiry (384 - 322)

• najwybitniejszy uczeń Platona

• urodzony w Tracji, 384, w rodzinie lekarskiej (Nikomach - lekarz króla Macedonii)

• 367: przybywa do Aten, w Akademii Platona spędza 20 lat. Początkowo uczeń, potem nauczyciel, w końcu mistrz i niezależny twórca swoich koncepcji filozoficznych

• po śmierci Platona przeniósł się do Assos w Azji Mniejszej. 344 - początki pracy dydaktycznej. Tu zerwał z nauką platońską

• wychowawca Aleksandra Wielkiego (343 - 335)

• uczeń Platona, pod jego kierunkiem studiował ok 20 lat. Przewartościował filozofię platońską

• elementy jońskiej filozofii przyrody, sensualistyczna złączona na zasadzie kompromisu: aurea madiaritas (metodologia naukowa unikająca skrajności)

• 323L po śmierci Aleksandra opuścił Ateny i przeniósł się do Chaltis. Tam umarł

Twórczość

• bardzo wszechstronny, badaniami objął niemal wszystkie dziedziny wiedzy

• z 200 zachowało się 47 rozpraw (pisma tzw ezoteryczne, charakter podręcznikowy). Przeznaczone na użycie Lykeionu

• dzieła zachowane we fragmentach:

• dialogi filozoficzno - literackie wzorowane na Platonie: „Eudemos”, „Uczta”, „Sofistyka” - polemiczne w stosunku do Platona

• pisma dzieli się na:

• logiczne: „Traktat o Kategoriach”, „Analityki”, „Traktat o zdaniu”, „Topika”, „Traktat o sofizmatach”

• przyrodnicze: dotyczą fizyki, historii naturalnej, psychologii. „Phisicas” - o niebie, życiu i śmierci, zjawiskach meteorologicznych. „O pochodzeniu zwierząt”, „O sposobie poruszania się zwierząt”, „O duszy”

• z zakresu biologii

• z dziedziny psychologii

• z zakresu tzw filozofii pierwszej (metafizyki): traktaty polemiczne z Platonem, obszerny słownik filozoficzny

• praktyczne (polityka, ekonomia, teoria państwa i prawa): polityczne zmiany, animal sociale, „Etyka Eudamejska”, „Etyka Wileka”, „Etyka Nikomachejska”, „Polityka”, „Konstytucja Aten”

• teoria poezji i retoryki

• Órganon:

• 6 traktatów z zakresu logiki

• podstawy nauki o rozumowaniu formalnym i naukowym, na podstawie odkrytej przez siebie teorii sylogizmów

• Fizyka

• pismo fizyczne

• 8 ksiąg

• pojęcia z zakresu ruchu, natury, inne zjawiska

• Anatomia zwierząt, Historia zwierząt, O rozmnażaniu się zwierząt

- pisma biologiczne, duże znaczenie

• O duszy

• psychologiczne, najbardziej z nich znane.

• 3 księgi

• Metafizyka

• 14 ksiąg

• problemy filozofii teoretycznej (zasady i przyczyny zjawisk, forma i materia, substancja, wyrazy wieloznaczne, bóg, rozum etc)

• Etyka Nikomachejska, Etyka Eudamejska, Etyka Wielka - traktaty etyczne

• Polityka

• 8 ksiąg

• teoria sprawiedliwego państwa i najlepszego ustroju

• Poetyka

• z zakresu teorii literatury, bardzo duże znaczenie

• kwestie szczegółowe dotyczące fabuły i języka tragedii i eposu

• ogólne rozważania estetyczne

• próba nowego spojrzenia na problemy poezji

• aspekty filozoficzne, psychologiczne i techniczne biorą górę nad zagadnieniem związku poezji nad moralnością (odwrotnie niż Platon)

• źródło poezji: naturalna skłonność człowieka do naśladowania (mimesis)

• obszerna definicja tragedii ujęta w kategorię środków, sposobów i celów naśladowania

• cel: określenie optymalnych warunków efektywności dzieł poetyckich i stworzenie systemu norm czy kryteriów pozwalających analitycznie wartościować konkretne utwory

• Retoryka

• wykład zasad argumentowania w praktyce retorycznej

• I i II księga: charakterystyka rodzaju wiedzy, jaką powinien się odznaczać dobry mówca

• retoryka: „zdolność odkrywania w każdym wypadku środków przekonywania”

• wyróżnił i scharakteryzował 3 główne rodzaje mowy: doradczą, sądową, popisową

• III księga: problem stylu i struktury zdań i periodów retorycznych

Rozwój teorii filozoficznej

• źródła: Platon, bóg, ciekawość, dusza. Jońska filozofia przyrody. Empiryczne szkoły lekarskie

• początkowo zwolennik Platona

• „Dialog o filozofii” - przeciwstawienie się filozofii Platona (utwór niezachowany)

• bóg, teologia przyrody, etyka

• empirycznie pojmowana nauka

• metafizyka: nie istnieją idee poza jednostkowymi

• byt jest jednostkowy, wiedza ogólna

• podstawą jest właściwa definicja, natomiast podstawą definicji - dowód

• logika: o wiedzy ogólnej

• metafizyka: o bytach jednostkowych

• nie ma anamnezy - umysł człowieka to tabula rasa

• poznanie człowieka zawsze zaczyna się od zmysłowych spostrzeżeń

• wiedza rozumowa to cel, a wiedza zmysłowa to jej początek

• empiryczny realizm, odrzucił mistyczne doznania (to, co Platon nazwał zanurzaniem się w bóstwie, inspiratio divina)

Filozofia

• teoretyczna: fizyka, matematyka, metafizyka

• praktyczna: etyka, polityka, retoryka, poetyka

Poglądy

• zmodyfikował platońską teorię idei (idee Platona to bezużyteczne fikcje). Jedynie rzeczy są samoistnymi bytami (czyli substancją)

• substancja = forma (utożsamiona z przyczyną i celem) + materia (podłoże wszystkiego)

• forma = odpowiednik pojęcia. Czynny składnik w substancji

• materia: potencja. Moc sprawcza

• samoistny byt przysługuje jedynie rzeczom jednostkowym i da się określić według 10 kategorii

• przyczyna + cel = powstawanie rzeczy

• odrzucenie twierdzenia, iż idee są obdarzone samodzielnym bytem

• „Metafizyka” - stanowisko pośrednie między materializmem, a idealizmem

• jako że nie ma innych substancji niż materialne i jednostkowe, ich istota jest idealna i ogólna

• w poznaniu równie ważną rolę odgrywają zmysły i rozum

Kosmologia:

• łańcuch zdarzeń oparty na związkach przyczynowo - skutkowych. „Pierwsza przyczyna” u początków = rozum, który wprowadza świat w ruch

• świat jest wieczny, ale ograniczony

• Ziemia środkiem świata, wokół niej krążą sfery

Dusza:

• forma, energia ciała, nie może istnieć bez niego.

• Świadomość ciała

• pokłady duszy:

• roślinna: odżywianie + wzrost

• zwierzęca: postrzeganie + poglądy + uczucia

• myśląca: rozum

Etyka:

• starał się zdefiniować najwyższe dobro

• nie skłaniał się ku hedonizmowi ani ascetyzmowi

• przyjemność jako drugorzędny element szczęścia. Istota szczęścia - działanie zgodne z rozumem i cnotą (cnota - najważniejsza zaleta człowieka rozumnego)

• Eudaimonia: doskonałość jednostki osiągnięta na drodze zgodności życia z naturą

• państwo: najlepsze są rządy klasy średniej, oparte na prywatnej własności ziemi, narzędzi pracy i niewolników

Teoria sztuki

• umiejętność wytwarzania oparta o wiedzę praktyczną

• poeta - przekaziciel muz/bogów, nie swoich własnych idei. Ma dar naturalny, umiejętność tworzenia

• „Obniżył loty podniebnej poetyki Platona”

• teoria mistycznej poezji

• mimesis: naśladowanie natury i ludzkich zachowań. Tworzenie oparte na zasadzie prawdopodobieństwa istnienia tych rzeczy. Retoryka też wypływa z mimesis. Mimesis dostarcza przyjemności, stanowi wartość dzieła

• decorum

• poezja i retoryka: niezależne sztuki.

Szkoła

• po powrocie do Aten założył własną szkołę filozoficzną - Lykeion (Liceum), zwaną również Perypatem

• po śmierci Arystotelesa prowadzona przez Teofrasta, potem Stratona z Lampsaku

• nauki szczegółowe: botanika, zoologia, geografia, historia filozofii, matematyki, kultury i polityki

• następcy Arystotelesa poddawali jego doktrynę interpretacjom w duchu platońskim lub materialistycznym

• nauka w pełni doceniona w wiekach średnich (Arystoteles uznany za najwyższy autorytet we wszystkich dziedzinach wiedzy i filozofii)

• doktryna św. Tomasza z Akwinu - myśl Arystotelesa została stopiona w całość filozoficzną z chrześcijańską. Swoisty renesans arystotelizmu

EPOKA HELLENISTYCZNA

Poezja Aleksandryjska

Kallimach z Kyreny (ok 310 - 240)

• góruje nad całą poezją aleksandryjską

• we wczesnej młodości przybył do Aleksandrii, wkrótce powołany przez króla Ptolemeusza II Filadelfa do pracy w Bibliotece Aleksandryjskiej. Żył w dobrych stosunkach z Filadelfem i z jego następcą - Ptolemeuszem III Euergetesem

• pracować miał nad wielkim katalogiem (Pinakes)

• harmonijnie łączył pracę naukową w wielu dziedzinach wiedzy z bogatą twórczością poetycką

• ostra krytyka jego dzieł → ostra i długotrwała polemika z oponentami na temat sztuki poetyckiej. Sformułowanie własnych zasad poetyki

• autor wielu opracowań z różnych dziedzin: historyczne, filologiczne, filozoficzno - historyczne, przyrodnicze, geograficzne, etc

• cała twórczość obejmująca ok 800 woluminów zaginęła

Twórczość:

8. Pinakes

• rodzaj przewodnika po ogromnych zbiorach Biblioteki

• pierwsze, całościowe opracowanie dorobku literatury greckiej. Usystematyzowany materiał + podstawowe wiadomości o życiu i dorobku poszczeglnych autorów

• 120 woluminów z podziałem na poezję i prozę + odpowiednie podziały gatunkowe w obrębie tych kategorii

• wielkie znaczenie dzieła dla prac filologicznych i edytorskich nad literaturą grecką

• Epyliony: niewielkie poematy epickie, hymny, elegie, jamby, epigramaty

• W całości zachowanych jest 6 hymnów, 61 epigramatów + kilka fragmentów należących do innych gatunków

• Aitia (Początki/Przyczyny)

• poematy elegijne, najlepiej znany zbiór w starożytności (spośród twórczości Kallimacha)

• legendy o przyczynach i początkach różnego rodzaju zwyczajów, kultów, instytucji, obrzędów

• zachowało się ok 400 wierszy (1/10 poematu), w nich opowiadanie o miłośni Akontiosa i Kydippe z księgi III (Kydippe nieświadomie złożyła Artemidzie przysięgę, iż poślubi tylko młodzieńca imieniem Akontios, gdy rodzice chcieli wydać ją za mąć zapadała na tajemniczą chorobę)

• zachowane również streszczenie IV księgi

• poezja techniczna (nastawienie na formę)

• zbiór poematów, 4 księgi ok 4000 wierszy

• poprzedzony prologiem fantastycznym (I wydanie - ukazują mu się we śnie Muzy, jak u Hezjoda) + prolog polemiczny (II wydanie - rozmowa z krytykami Kallimacha)

• zawarty program poetycki, μεγα βιβλιον μεγα κακον (!!), nienawiść do poezji cyklicznej, tylko poezja elitarna, ludowość (mieszczańska jak u Teokryta), nieważne jest mimesis, ale ars (forma, sztuka)

• Hymny

• wyraźnie literacki charakter

• nie były przeznaczone na oficjalne uroczystości publiczne

• swoboda w traktowaniu kompozycji hymnów kultowych, erudycja literacka i mitologiczna

• „Na Zeusa”, „Na Apollona”, „Na Artemidę”, „Na Delos”, „Na Demeter”: zgodnie z tradycją grecką napisane heksametrem daktylicznym

• „Na kąpiel Pallady” (V): dystych elegijny

• najstarszy - „Na Zeusa”, napisany ok 280. Po opisie narodzin i dziecięcych lat poeta szeroko rozwija motyw opieki boga nad ludźmi (przede wszystkim nad królem Egiptu Ptolemeuszem II - przewyższa wszystkich innych władców. Prośba o cnotę i bogactwo dla niego). Oparty na mało znanych mitach. Żartobliwość, uczoność, uczone dygresje, elitarność poezji. We wstępie zwraca się do odbiorców, jakby dialog pochwały z Zeusem. Autor zrezygnował z heroicznego wątku z życia Zeusa

• „Na Atremidę”: scena rodzinna na Olimpie (nie ma takiego mitu!). Prosi Zeusa o wieczne dziewictwo, przewyższenie sławy Apollina, o łuki i strzały od Cyklopów, pochodnię, hiton, 60 okeanidek, 20 nimf, etc. Żartobliwy obraz Heraklesa czekającego na powrót Artemidy z polowania (jest głodny)

• „Na Demeter”: scenka rodzajowa - pobożny nastrój, procesja ku czci Demeter jak rozbłyśnie gwiazda wieczorna. Poeta jako reporter czekający na procesję. Kobiety opowiadają sobie o Demeter. Zakończony prośbą o pokój

• „Na Delos”: poświęcony Apollinowi. Hezjodowa metoda katalogowa, trudności latony, wychwalanie wyspy, która przyjęła brzemienną boginię. Dygresja o wyspie Koss - zapowiedź narodzin boga Ptolemeusza II

• „Na kąpiel Pallady”: reportaż z rytuału. Na wyspie Argos kąpiel posągu bogini w rzece. Kąpiel samej bogini i jej koni. Tejrezjasz widzi nagą boginię - ślepnie, staje się sławnym wieszczem, zachowa czucie po śmierci i zdolność do przepowiadania. Opowieść o cudownych narodzinach Ateny

• „Na Apollona”: opis obrzędu karnejów w Cyrenie (rodzinna miejscowość). Chór chłopców oczekuje na objawienie się boga. Apollon razi krytyków Kallimacha. Apollon jako założyciel miast - szczególnie Cyreny

• we wszystkich znakomicie odmalowany nastrój świąteczny (piękne scenki rodzajowe, w których główna rola przypada przeważnie bogom)

• znaczne ograniczenie (w porównaniu z Hymnami homeryckimi) elementu religijnego. Niemal zupełnie brak tradycyjnej greckiej pobożności

• antykwaryczna uczoność

• sekularyzacja mitu, ujęcie estetyzujące

• Duża liczba i wielka rola ekskursów (przyrodnicze, aitiologiczne)

• występowanie tzn aretalogii (cudowne działanie bogów)

• lekka, niekiedy żartobliwa tonacja

• często zręcznie wplecione komplementy dla władcy

• Epigram

• ogromna wyrazistość i niezwykle wytworna forma

• znaczna różnorodność tematyczna

• epigramaty związane z trudną sytuacją materialną poety w młodości, nagrobkowe, erotyczne, biesiadne, literackie itp.

• Epylion

• mała forma eposu, gatunek charakterystyczny dla poezji aleksandryjskiej

• „Hekale” - znany jedynie ze streszczeń i fragmenów. Opowieść o ubogiej, ale gościnnej staruszcze (Hekale), która przyjęła w swoim domu Tezeusza przed wyprawą na byka maratońskiego. Tezeusz wracając z wyprawy chciał ponownie odwiedzić staruszkę, jednak już nie żyła. Aby odwdzięczyć się za gościnność, Tezeusz ustanowił dobroczynną uroczystość wiejską podczas święta Zeusa Hekalejskiego

• Poematy liryczne

• „Ubóstwienie Arisnoe” - ku czci żony Ptolemeusza II, zmarłej w 270 roku

• „Branchos” - o pasterzu, legendarnym założycielu wyroczni Didyma

• Panegiryki

• „Warkocz bereniki”, znany z przekładu Katullusa. Elegijny utwór na cześć żonyPtolemeusza III Euergetesa. Historia świętego warkocza królowej Bereniki, która ofiarowała go w świątyni jako wotum za szczęśliwy powrót męża z wyprawy wojennej. Zniknął ze świątyni następnego dnia, nadworny astronom odkrył, iż pojawił się na niebie jako nowy gwiazdozbiór

• Jamby

• zbiór 13 lub 14 utworów

• polemiki literackie

• krytyka współczesnej obyczajowości

• problemy poetyki, języka, metryki

• „Ibis”

• zaginiony poemat - przekleństwo, wymierzony w przeciwników literackich

• naśladowany później przez Owidiusza

• twórczośc Kallimacha obejmowała także tragedie, komedie, dramaty satyrowe

Program literacki szkoły aleksandryjskiej

• sformułowany przez Kallimacha

• postulaty jego poetyki były realizowane przez całą szkołę aleksandryjską

• wymóg tworzenia małych, doskonałych pod względem artystycznym form literackich

• zaniechanie wielkiego eposu bohaterskiego

• unikanie tematów znanych i wyeksploatowanych przez poezję

• wykorzystywanie legend i podań lokalnych

Apollonios (Apoloniusz) Rodyjski (ok 295 ~ 215)

• wychowawca Ptolemeusza III Euergetesa, uczeń Kallimacha

• dyrektor Biblioteki Aleksandryjskiej po Zenodocie

• po intrygach Kallimacha - emigracja na Rodos

Twórczość:

• Argonautika (Wyprawa Argonautów)

• wyprawa bohaterów statkiem Argo pod wodzą Jazona do Kolchidy, po złote runo. Początek wszystkich nieszczęść - wyprawa na morze (przejaw hybris)

• poemat w 4 księgach, 5855 wersów, heksametr

• podział opowieści na III części: podróż do Kolchidy (I i II księga), wydarzenia w Kolchidzie (III i IV księga, w 551 w), powrót (IV księga)

• I księga: Schemat homerycki. Wprowadzenie in media res (w środek wydarzeń) inwokacja do Apollona, prooimion przedstawiające sytuację i wydarzenia poprzedzające akcję (powód wyprawy - rozkaz króla Peliasa, stryja Jazona), katalog uczestników wyprawy, wypłynięcie Argo z Pagasai w Tesalii. Jazon płacze na pokładzie, uczta - śpiew Orfeusza) żegluga wzdłuż wybrzeży, przybycie na Lemnos (gdzie mieszkały kobiety, które wymordowały wszystkich mężczyzn - oddzielny epylion w obrębie poematu), porwanie Hylasa przez nimfy

• II księga: walka na pięści między królem Bebryków Amykosem, a Polideudesem, bójka między Bebrykami a Argonautami, uwolnienie ślepego króla Fineusa od harpii przez Kalaisa i Zatesa, przeprawa przez błękitne Skały Kyanejskie, Przybycie na Eiosa (wyspa Apollona) i do krainy Lykosa (gdzie umarł iweszczek Idmon i sternik Tifys), podróż wzdłuż krainy Amazonek, wydarzenia na wyspie Aresa, dotarcie do rzeki Fasis (nad nią miasto Kolchów i dębowy gaj ze złotym runem)

• III księga: inwokacja do muzy Erato (pieśni miłosnych) i zapowiedź miłości Jazona i Medei, sceny na Olimpie (Hera i Atena proszą Afrodytę o pomoc Jazonowi w spełnieniu misji przez rozkochanie w nim Medei, córki króla Kolchidy, opis narady Argonautów, przyjęcie ich poselstwa z Jazonem przez króla Ajetesa (3 warunki: w zamian za oddanie runa poleca zaorać pole bykami ziejącymi ogniem, posiać zęby smoka - strażnika Runa i skosić plon), pomoc Medei

• IV: Inwokacja do Muzy, relacja o naradzie króla Ajetesa z dostojnikami kolchidzkimi, ucieczka Medei z domu (doradziła Hera) i jej przybycie na okręt, przysięga Jazona (że ją poślubi). Opowieść narratora o przybyciu do świętego gaju, spełnieniu warunków, ucieczce przed wojskiem Ajetesa, o pościgu brata Medei (Apsyrtosa) i zabiciu go przez Medeę. Przybycie Argonautów na wyspę czarodziejki Kirke, obrzędy oczyszczalne (oczyszcza z morderstwa wszystkich oprócz Medei) i wypędzenie przybyszów przez czarodziejkę. Odwiedzenie wyspy Syron, przeprawa przez wulkaniczne Plankty, wyspa Feaków i gościnne przyjęcie przez króla Alkinoosa, zapędzenie przez niepomyślny wiatr na północne wybrzeża Afryki, przybycie do rodzinnego Pagasai w Tesalli

• utwór (wydaje się) przyjęty nieżyczliwie przez Kallimacha i późniejszych krytyków

• prawdziwa rewolucja w obrębie gatunku epickiego

• pierwszy raz ukazane budzenie się i rozwój miłości Medei do Jazona - ogromne mistrzostwo i świetna znajomość psychologii

• motyw miłości zużytkowany jako ważny czynnik akcji, decydujący o powodzeniu całej wyprawy

• główny model: poematy Homera (Odyseja). W przeciwieństwie do archaicznego poety zastosował kompozycję łańcuchową, nie centralną

• I poemat grecki, który mógł wytrzymać porównanie z poematami Homera

Cechy twórczości:

• naukowo - eurdycyjna: traktaty, poematy naukowe o założeniu Aleksandrii i innych miast

• opierając się na tradycji poematów homera, zużytkowując wiele motywów charakterystycznych dla poezji aleksandryjskiej wzniósł się na wyżyny sztuki epickiej

• z tradycji mitologicznej wydobył najciekawsze i najbardziej atrakcyjne literacki motywy

• silna wyobraźnia, łączenie wątków realistycznych z fantastycznymi scenami i opisami → ożywił dawny świat mitu greckiego

• „uczoność” stylu aleksandryjskiego nie przeszkodziła mu w tworzeniu prawdziwie poetyckich obrazów

• piękne opisy przyrody

• trafne i przekonywające charakterystyki postaci

• naśladowanie Homera w zakresie języka i stylu (wyrażenia, słowa i formy archaiczne)

• także wyrażenia z języka codziennego

*Cechy poematu aleksandryjskiego

• wielowątkowość, dygresyjność, urozmaicenie

• uczoność, wdzięk narracji, ekfrazy, zestroje

• segmenty treściowe (→epylliony)

• kompozycja ramowa

• katalogi i interwencje bogów

• wejście in media res

29

---