RENESANS
Czas trwania: Odrodzenie rozpoczęło się w 14 wieku we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich w końcu 15 wieku; trwało we Włoszech do początku 16 wieku. Polska XV- XVII wiek (1450Gutenberg wynalazł druk 1492 odkrycie Ameryki)
Główne nurty
Humanizm był prądem umysłowym, który w sposób znaczący ukształtował oblicze i charakter renesansu. Jego nazwa pochodzi od słów Terencjusza ,,Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”. Ośrodkiem zainteresowań badań i wszelkiej działalności dydaktycznej stał się człowiek . problemy moralne , społeczne i polityczne ludzkiego świata humaniści rozpatrywali w perspektywie doczesności . Był to zasadniczy nurt epoki podnosił godność człowieka budził wiarę w potęgę jego rozumu, obalał autorytety filozoficzne i teologiczne , a poznanie człowieka i praw rządzących światem uznano za najważniejsze zadanie nauki.
Reformacja-to ruch religijno-narodowy i społeczny dążący do reform kościoła. Odegrał dużą rolę w kształtowaniu się stosunków politycznych i społecznych w odrodzeniu, przyczynił się do rozpowszechnienia druku i unarodowienia literatów. Dokonał rozbicia religijnej Europy, papież nie był wspólną władzą duchową, łacina ustępowała językom narodowym.
Przedstawiciele reformacji:
Marcin Luter - 1517 rok przybił swoje 95 tez o odpustach na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Tłumaczenie biblii z łaciny na języki narodowe, kazania w językach narodowych. Zniósł celibat księży odrzucił kult świętych i Matki Boskiej .
Jan Kalwin- odrzucił autorytet papiestwa, kult świętych, instytucję zakonu i celibat księży Nie uznawał obecności Chrystusa w eucharystycznym chlebie i winie. Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia. Nawoływał do pracy , wiedział ,że gromadzenie dóbr nie jest niczym złym. Scenariusz życia jest odgórnie ustalony.
Henryk IV - Anglia wprowadził anglikanizm, ustalił zasadę czyj kraj tego religia ,upadł autorytet Rzymu , nazwał siebie głową kościoła
Odrodzenie-oznacza zwrot ku filozofii antycznej i gatunków starożytnych (pieśń fraszka, tren ,filozofie).
Filozofia
epikureizm-określający rozważne i umiejętne dążenie do przyjemności i szczęścia ziemskiego jako cel życia ludzkiego (Carpe diem - chwytaj dzień).
stoicyzm- głoszący konieczność rozumowego pozbawionego zbędnych emocji odbierania świata zewnętrznego.
Wzorce osobowe (literatura parenetyczna tworzy wzorce osobowe)
model ziemianina- przede wszystkim gospodarz doskonale znający swoje gospodarstwo i zasady gospodarowania. Żyje w harmonii z naturą i cyklem pór roku. Wiedzie uporządkowane, spokojne, wypełnione pracą życie. Wzorowy obywatel, patriota, czuje się gospodarzem części ojczyzny - swego majątku, skromny, mądry, honorowy - „Człowiek poczciwy''„Żywot człowieka poczciwego'' - Mikołaj Rej
model dworzanina - wykształcony, miłuje to co polskie: język, obyczaje, strój. Dużą rolę w jego życiu odgrywają kobiety z którymi umie prowadzić klasyczny dworski flirt - gry i zabawy słowne. „Dworzanin Polski” Górnieckiego .
model patrioty - rozsądnie myślący, odważny, szczery i nie przekupny. „Antenor” - Odprawa posłów greckich, miłuje ojczyznę ponad własne sprawy, nie szczędzi dla niej sił, krwi a gdy trzeba życia.
poeta doctus - jest to umysł wszechstronny, artysta, wynalazca, medyk. Światłe osobowości i łączy różne specjalizacje zadziwiając nawet współczesnych.
Mikołaj Rej - (1505-1569) stworzył mit polskiej arkadii, ukształtował wzór ziemianina, tradycję polską przedstawił europejskiej, propagował harmonię, uporządkowanie, rytm pracy zgodny z naturą, pochwalał korzystanie z dóbr życia( epikuryzm), zalecał zachowanie spokoju( stoicyzm).
Żywot człowieka poczciwego -To utwór parenetyczny, pouczający, prawi zatem Rej jak wychować młodzież szlachecką jak żyć i gospodarować już w wieku dojrzałym, jak być poczciwym ziemianinem. Dzieło składa się z trzech ksiąg :1-dotyczy spraw wychowawczych ,2-wieku dojrzałego(ożenku , obowiązków obywatelskich , zajęć i rozrywek w poszczególnych porach roku),3-omawia wiek dojrzały i pogodna wizje pożegnania ze światem . Zmienność pór roku wyznacza cykl pracy i odpoczynku człowieka, trwale związanego z naturą. Wiejski żywot jawi się poecie jako swoista arkadia. Gloryfikuje ten styl życia czuje w nim prawdziwe szczęście, uczy go pokory, odnajduje spokój i ciszę.
Krótka rozprawa między trzema osobami Panem Wójtem a Plebanem - to dialog udramatyzowany, dyskusja przedstawicieli trzech stanów. Kleru - Pleban, Szlachty - Pan, chłop - wójt. Wzajemnie wytykają sobie wady przez co Rej ukazuje krytykę szesnastowiecznego społeczeństwa. „Ksiądz wini Pana, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza”. Obserwujemy w utworze problematykę polityczną, religijną i społeczną. (Rej oskarża *duchowieństwo o lenistwo, nieuczciwość, spóźnianie, picie, odprawianie nabożeństw byle jak, zachłanność, wyzysk * szlachtę o prywatę, zrywanie obrad sejmowych, przekładanie własnych interesów nad państwem, przekupstwo, pijaństwo, nierzetelność, obżarstwo i rozpustę)
Jan Kochanowski -(1530-1584) wzór artysty, samotny, obdarzony talentem, niezrozumiany przez ludzi. Kochanowski wprowadził mit polskiej arkadii, pochwałę życia wiejskiego, propagował ideał patriotyzmu, kreuje filozoficzną wizję świata, Boga i miejsca człowieka we wszechświecie. Bóg w tym ujęciu postrzegany jest jako mistrz wspaniały architekt. Świat to niezwykłe misterna machineria, a człowiek wspaniałe dzieło Boga, ale także marionetka w jego rękach. Zaprezentował wizję człowieka ludzkiej kondycji i żywota ludzkiego. Przedstawił kruchość istnienia ale był piewcą życia nakazał by cieszyć się urokami, kochać, ucztować po epikurejsku, chwytać dzień dzisiejszy jednak jak nakazywał Horacy z umiarem pielęgnować ideę złotego środka - stoicyzm. Wprowadził do literatury bohatera dziecięcego. We fraszkach zawarł obserwacje dotyczące świata wartości trwałych i przemijanych. Wprowadził do literatury tragedię nowożytną.
Odprawa posłów greckich - opowiada o tym co działo się w Troi gdy pokrzywdzony król Menelaos wysłał posłów greckich do Priama i Parysa by ten ostatni oddał mu porwaną żonę Helenę. Posłowie greccy zostają odprawieni i to doprowadza do wojny trojańskiej. Cała historia ma dwie warstwy znaczeniowe: uniwersalną - bezpośrednią; prezentowaną i patriotyczną dotyczącą Rzeczpospolitej(ukryta) (Antenor: uczciwy, przewidujący, sprawiedliwy, mądry, bezstronny, dalekowzroczny, pomaga jeśli chodzi o słuszną rzecz).( Aleksander: niesprawiedliwy, nieuczciwy, niehonorowy, intrygant).
- Przsełanie ukryte - polega na tym, że powyższe problemy nałożone są na sytuację Polski pozornie dotyczą Troi, a faktycznie Kochanowski aluzjami i chwytami kompozycyjnym przeniósł całą otoczkę na rzeczywistość Polski XVI w. Przestrzega władców gromi prywatę przedstawia Antenora jako wzór godny do naśladowania. Posłowie greccy głosują na wzór polskiego sejmu.
Przesłanie uniwersalne - to prezentacje postaw i dyskusja etyczna dotycząca wszystkich epok i ludzi poznajemy typ sprzedajnego polityka prawnego Antenora, powolny i słaby władca Priam, egoistyczny król Aleksander. Zdrada, miłość, wojna, wierność ideałom to tematy ponadczasowe.
Tren - gatunek żałobny poświęcony zmarłemu wodzowi, tu pisane w hołdzie i bólu po stracie ukochanego dziecka. Cykl posiada dwoje bohaterów pierwszym dziecko, drugim ojciec, jego rozpacz. Utwór jest wyrazem wielkiego bólu, a także refleksji filozoficznej. Filozofia renesansu była jasna optymistyczna do czasu wielkiej osobistej tragedii śmierć córki uczyniła pustki nie tylko w domu poety, ale także w jego duszy, w jego uporządkowanym świecie wartości. Krach był tak potężny bowiem Kochanowski czuje się ze stopni ostatnich zrzucony. Posuwa się do zwątpienia w Boga i życie przyszłe.
Podział trenów - treny traktujemy jako wielkie dzieło ich kolejność i układ nie są przypadkowe od 1 do 3 pochwała cnót zmarłego, od 4 do 8 ogrom straty, od 9 do 10 apogeum szczyt bólu, od 11 do 18 ogrom straty demonstranta żalu. 19 - sen przychodzi do poety matka z dzieckiem na ręku. Następuje pogodzenie z Bogiem, wyciszenie.
Pieśń - gatunek o rodowodzie antycznym. Związany początkowo z muzyką, potem uprawiany jako samodzielna forma literacka bardzo popularny w twórczości Horacego.
Wizja wsi w pieśniach:
- „Pieśń świętojańska o Sobódce” - głosi afirmację życia w przekazaniu poety wieś pozwala zachować cnotę, umiar i piękno. Jest nie tylko rajem obfitości, lecz również przestrzega pozwalająca na spełnienie duchowe, życie towarzyskie, przyjemność biesiadowanie. Odkrywa przed człowiekiem prawdziwe, przynosi piękno, przynosi spokój ułatwia zachowanie równowagi wewnętrznej uczy szacunku sprzyja umiarowi. Żyjąc na wsi można zrealizować ideał dobrego męża ,dać przykład życia podobnego do dzieła sztuki.
-„Pieśń o spustoszeniu Podola”V - utwór o charakterze patriotycznym odnosi się do najazdu Tatarów na Podole. Opisuje najazd wrogów i spustoszenie Podola. Druga część rozpoczyna się pytaniem o to co Polacy mają zrobić w danej sytuacji, kolejne części pieśni mają charakter apelu namowy do walki z wrogiem. Pada ironiczne stwierdzenie, że Polak nie potrafi zająć się sprawami kraju.
-„Pieśń IX”- jest to pieśń refleksyjna z elementami biesiadnymi. Pojawia się tu refleksja nad niepewnością i niestałością losu, który uosabia Fortuna - bogini szczęścia. Człowiek nie może być niczego pewien, radość przeplata się ze smutkiem, los jest zmienny. Mądry człowiek powinien zdawać sobie z tego sprawę i zaakceptować to. Wyraźnie tu widać wpływy filozofii stoickiej. W pieśni występują też elementy radości życia, wezwanie do zabawy, ponieważ należy korzystać z każdej przyjemnej chwili zgodnie z zaleceniami epikureizmu. Poeta udziela wskazówek życiowych, poucza jak należy żyć wobec zmienności losu.
-Pieśń IX „O dobrej sławie” - mówi o obowiązkach człowieka wobec ojczyzny. Kochanowski podkreśla, że człowiek został wyróżniony przez Boga i dlatego musi podjąć większe obowiązki. Poeta zachęca do działania dla dobra ogółu. Każdy obywatel może służyć ojczyźnie w zależności od swoich umiejętności. Może walczyć za ojczyznę i za wiarę jako rycerz, może tworzyć prawa, dbać o porządek w państwie. Poeta uważa, że lepiej umrzeć z godnością zyskując sławę i pamięć u potomków niż żyć w cieniu i umrzeć zapomnianym.
-„Pieśń XXIV” - podmiotem lirycznym jest sam poeta przekonany o wyjątkowości jednostki obdarzonej poetyckim talentem. Ujawnia się tu odrębność osobowa poety zgodnie z renesansowym duchem indywidualizm. Talent poetycki stawiał poetę ponad tłumem i dawał moc unieśmiertelnienia innych. Ten dar to zapewnienie sobie wiecznej sławy u potomnych, a dla poety humanisty była to największa wartość.
Fraszka - drobny utwór poetycki pisany wierszem o charakterze żartobliwym oparty na dowcipnym pomyśle będącym odmianą epidramatu.
Przykładowe fraszki:
Raki - kobieta jest zmienna, dlatego należy z nią postępować ostrożnie.
O miłości - miłość jest uczuciem niematerialnym; wszyscy na nią czekają ale nie można przed nim uciec.
O żywocie ludzkim II - Bóg ogląda nas jak aktorów, ale jest obojętny na to, co się dziej na ziemi ( nie interweniuje)
Ku Muzom - autor prosi o natchnienie i o to by jego utwory nie zostały zapomniane po jego śmierci.
O żywocie ludzkim - w życiu nie jest ważne to co przemija ( tj. uroda, pieniądze, sława), gdy już nie jesteśmy potrzebni, zostajemy zapomniani.
O kapelanie - nagana dla księdza, że pijaństwo i zabawę, przez co nie mógł odprawić mszy.
O kaznodziei - zarzucenie księdzu, że nie żyje zgodnie ze swoimi naukami.
Do fraszek - fraszki nie są pisane to aby kogoś pochwalić lub zganić tylko po to, aby ukazać życie takim, jaki jest ono naprawdę.
Do snu - sny jako zwierciadło marzeń.
Do gór i lasów -fraszka biograficzna i filozoficzna. Podmiot liryczny przedstawia miejsca w których przebywał . Opowiada się za filozofią carpe diem -chwytaj dzień.
Na lipę- pochwała odpoczynku, wiejskiego życia . podmiotem lirycznym jest lipa,która zaprasza nad odpoczynek pod swe konary. Fraszka o charakterze pochwalnym.
Hasła epoki:
antropocentryzm - odchodzenie od założenia teocentryzmu człowiek jest znany, jako jego ośrodek wszechstronności. Nowe widzenie człowieka i świata, tworzenie się nowego modelu kultury.
irrenizm - (gr. eirena - pokój) pojawił się wynik reformacji rozłamu w kościele katolickim. Irenizm to dążenie do przywrócenia jedności w świecie chrześcijaństwa poprzez wzajemne ustępstwa doktrynalne. Przywódca Erazm z Rotterdam zwolennicy polski: Frycz Modrzewski.
harmonia - dążenie do pokoju i zgody między państwami.
mecenat - opieka możnych nad utalentowanymi ale biednymi artystami.
Żeńcy Szymona Szymonowica - utwór jest przykładem antysielanki czyli sielanki niekonwencjonalnej. Ukazany jest trud pracy i okrucieństwo dozorcy, konflikt społeczny ostro sprzecza się w schemacie sielanki. Oluchna i Pietruchna narzekają na ciężki los, śpiewają pieśni o słoneczku, marzą o sprawiedliwości.
Sonet - ma budowę klasyczną, dwie pierwsze zwrotki cztero-wersowe opisowe, dwa następne trzy-wersowe refleksyjne.
Sęp Szarzyński
Sonet IV :O wojnie naszej ,którą wiedziemy z szatanem światem i ciałem. To posępna walka jaką toczy się o zbawienie duszy ludzkiej po śmierci. Szatan stwarza człowiekowi pokusy, dobra ziemskie słabości, a człowiek rozdwojony, kruchy woła o pomoc Boga.
Sonet V O nietrwałości rzeczy świata tego - tego miłości do rzeczy tego świata jest nietrwała tylko miłość do Boga może przepędzić trwogi człowieka. Wiara w potęgę woli człowieka, który może zwyciężyć szatana.
Andrzej Frycz Modrzewski
O poprawie Rzeczpospolitej - Traktat filozoficzny wzorowany na Eraźmie z Rotterdamu. To cykl ksiąg o wojnie, o kościele, o prawie, o szkole, o obyczajach w których kieruje reformy mające na celu uzdrowić poszczególne segmenty.
O obyczajach - składają się na nią rozważania, o ludzkiej naturze, o moralności. Człowiek powinien dążyć do doskonałości (poprzez wiarę i życie zgodnie z naturą). Księga I zawiera opis idealnego ustroju, łączącego przymioty monarchii( rządy jednego człowieka), arystokracji( rządy jednej warstwy społecznej oraz politei (rządy ludu). Była to oczywiście wizja utopijna, ale Frycz miał nadzieję, że uda mu się wskazać właściwy kierunek postępowania, dla sprawujących władzę. Księga ta mówi też o obowiązkach państwa wobec obywateli (likwidacja żebractwa, opieka nad kalekami i sierotami).Kładł nacisk na dobra obyczaje, na uczciwość. Podczas wybierania króla powinny brać udział wszystkie strony.
O prawach - Frycz skupił się w tej księdze na niesprawiedliwości i nierówności prawa, jakie w XVI wieku obowiązywały w Polsce. Według niego prawo powinno być ujednolicone bez względu na pochodzenia. Księga ta zawiera również postulat wydania nowego kodeksu prawnego.
O wojnie - Modrzewski jest niechętny wojnom. Rozróżnia jednak wojny sprawiedliwe ( w obronie ojczyzny) od wojen niesprawiedliwych( zaborczych). Pojawia się też postulat wzmocnienia obronności państwa, stworzenia mocnej, karnej, i dobrze opłacanej armii. Tylko wtedy Rzeczpospolita będzie państwem bezpiecznym. Frycz uważał, że trzeba tak prowadzić politykę zagraniczna aby nie dopuścić do konfliktów zbrojnych, głosił irenizm - czas pokoju.
O kościele - była to najbardziej kontrowersyjna księga traktatu. Frycz krytykuje kościół katolicki, ale nie czyni tego w sposób brutalny, agresywny. Domaga się tolerancji religijnej i wolności sumienia, demokratyzacji, organizacji kościelnej i niezależności kościoła narodowego wobec papiestwa. Frycz postulował rozgraniczenie władzy kościelnej i świeckiej. Ta księga spotkała się z potępieniem ze strony kościoła i została zakazana - traktat wydano bez niej.
O szkole - naczelnym żądaniem jest tu poprawa sytuacji bytowej nauczycieli. Frycz potępia przy okazji zbytek, rozrzutność i nadużycia w kościele postuluje laicyzacja wychowania, podniesienie stanu oświaty, a przez to stopnia wykształcenia społeczeństwa polskiego. Uważa, że szkoła powinna dawać rzetelną wiedzę, służyć tylko prawdzie. W swoim dziele Frycz zawarł optymistyczna wizję państwa. Wierzył,
że możliwe jest zreformowanie Rzeczpospolitej.
ks. Piotr Skarga
Kazania Sejmowe - ukazuje, iż jeśli naród nie zwalczy swoich chorób obojętności, chciwości, pazerności, zdrady, kłamstwa, to nigdy w kraju nie będzie praworządności. Porównuje Polskę do tonącego okrętu.
(Kazania ze względu na formę należą do przemówień, a ze względu na treść i cel stanowią utwór publicystyczny. Pisane były z wyraźną myślą polityczną i miały popierać realizację programu królewskiego. PLAN: *Porównanie ojczyzny do matki i odwdzięczenie się jej. *Wyliczenie chorób Rzeczpospolitej{ nieżyczliwość ludzka i chciwość, niezgoda i rozterki między sąsiadami, nie ruszenie religii katolickiej, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa} *Porównuje obowiązek opiekowania się ojczyzny do ratowania tonącego okrętu)
Przedstawiciele renesansu:
Erasm z Rotterdamu - humanista Holenderski uważany za największego uczonego Europy. Pisał po łacinie, był filologiem, literatem, tłumaczem, pedagogiem. Wydawca jego najsłynniejsze dzieło to „pochwała głupoty” będąca satyrą na współczesne szkolnictwo i wychowanie młodzieży przez duchowieństwo.
Dante Algherii - pisarz z pogranicza epok średniowiecz i renesansu. Główne dzieło to Boska Komedia, które jest uważane za syntezę średniowiecznej kultury. Jednak pojawiają się tu już pierwiastki renesansowe. Dzieło powstałe w języku włoskim, ma charakter wizji jest to urojona wędrówka poety przez zaświaty jego przewodniczka jest Beatrycz, a więc jednocześnie jest to wyraz miłości Dantego do kobiety. Utwór ma sens alegoryczny, poeta chciał ukazać światu drogę poprawy i przywrócenia ładu politycznego i moralnego.
Fr. Peterka - włoski humanista, autor dzieł naukowych poświęcony kulturze starożytniego Rzymu, ale przede wszystkim wybitny poeta, twórca, pieśni mającej formę sonetu sławiący jego ukochaną Laurę. Wiersze mają charakter refleksyjny lub miłosny.
Giovanni Boccaccia - uczony humanista i dyplomata przeszedł do historii literatury światowej jako twórca włoskiej prozy artystycznej. Jego największe dzieło to „Decameron” jest to zbiór 100 nowel opowiadany przez 10 osób w ciągu 10 dni. Uważa się go za twórcę gatunku noweli (różnorodne tematyki).
Leonardo da Vinci - wszechstronny uczony i artysta zajmował się malarstwem, rzeźbą, filozofią, matematyką, fizyką, botaniką, geologią, chemią. Utalentowany człowiek, wszechstronny, jego dzieło Mona Lisa.
Michał Anioł - malarz, rzeźbiarz, architekt, twórca bazyliki Świętego Piotra w Rzymie. Był także lirykiem.
1