„Świat ikony” Irina Jazykowa
Ikona z punktu widzenia chrześcijańskiego światopoglądu i antropologii biblijnej.
- jedną z cech człowieka jest zdolność do cenienia piękna. Dusza ludzka potrzebuje i poszukuje piękna. Wygnanie z raju to obraz utraconego piękna, zerwanie człowieka z pięknem i prawdą. Historia ludzkości może być przedstawiona jako droga do utraconego/odzyskiwanego piękna i na tej drodze człowiek postrzega siebie jako uczestnika w Bożym tworzeniu.
- Jan Apostoł - „cały świat leży w mocy Złego”- świat sam w sobie nie zły, ale zło po wejściu w świat skaziło piękno
- pojęcie piękna
harmonia
doskonałość
czystość
wg chrześcijańskiego światopoglądu
- dobro
- kategoria ontologiczna nierozerwalnie związana z sensem bytu
- piękno jest zakorzenione w Bogu
- jedno piękno - Piękno Prawdziwe - sam Bóg
obraz bez którego nie można osiągnąć prawdziwego sensu Piękna. Słowo i Obraz mają jedno źródło i w swej ontologicznej głębi są tożsame.
„Obraz” z grec. eikon - stąd pochodzi słowo „ikona”
Bóg jest Słowem, tworzy świat dając wszystkiemu Obraz, on sam nie mając obrazu jest Praobrazem wszystkiego co istnieje na świecie. Wszystko co istnieje w świecie istnieje bo nosi w sobie Obraz Boży.
- „biezobraznyj” z ros. - synonim słowa „brzydki” tzn. „bez-obrazu”, nie mający w sobie Obrazu Bożego, nie-istniejący, martwy.
Nasz świat jest ikoniczny
- Stworzenie Boże - drabina obrazów, na podobieństwo luster odbijają się nawzajem, ostatecznie Boga jako Praobraz
- symbol drabiny - od drabiny Jakubowej do „Drabiny” synajskiego igumena Jana
- symbol lustra - listy Pawła Apostoła - „teraz widzimy jakby w zwierciadle, niejasno”
Boży świat zbudowany jest z systemu obrazów-luster na podobieństwo drabiny, której każdy szczebel w określonym stopniu odbija Boga.
- DRABINA
1. BÓG
- niezgłębioność Boga podstawą zasady zabraniającego przedstawiania Boga.
2. CZŁOWIEK (świat człowieka)
- proces „przebóstwienia” - ujawnienie prawdziwego Obrazu Bożego, osiągnięcie Bożego Podobieństwa.
- Obraz i podobieństwo rozdzielone są przez grzech - człowiek rodzi się z obrazem a podobieństwo zyskuje w trakcie życia.
- jest chrystocentryczny (zbudowany na upodobnieniu do Chrystusa)
- wszelkie ikony są chrystocentryczne
- człowiek jest umieszczony na granicy dwóch światów - ponad - świat Boży, poniżej - świat naturalny; obraz człowieka zależny jest od tego w która stronę zwrócone jest jego zwierciadło
3. ŚWIAT STWORZONY
- obraz Boga widoczny przez hierarchię wartości
- każdy niższy szczebel buty odbija Praobraz i poprzedni szczebel
4. IKONA - dzieło rąk ludzkich, wszelka twórczość
- jedynie przez włączenie w system opisanych już obrazów-zwierciadeł, odbijających Praobraz ikona przestaje być zwykła pomalowaną deską.
- cel ikony - skierowanie uwagi na Praobraz
- kult ikony - oddawanie czci Praobrazowi
- modlitwa przed ikoną - stanie wobec Nieosiągalnego i Żywego Boga
- ikona znakiem obecności Boga
- cała ludzka działalność jest ikonologiczna - człowiek maluje ikonę szukając prawdziwego Obrazu Bożego, równocześnie ikona tworzy człowieka, przypomina o obrazie Bożym w nim ukrytym
- umowny język ikon - niepełna wiedza nt. Bożej rzeczywistości, równocześnie znak wskazujący na istnienie absolutnego Piękna ukrytego w Bogu.
- Dostojewski - „piękno zbawi świat”
- „Bóg jest światłością, a nie ma w Nim żadnej ciemności” - obraz prawdziwego Bożego i zbawiającego Piękna
- piękno
wewnętrzne - prawdziwe, duchowe - kat. duchowa, nieprzemijająca, niezależna od zmieniających się zewnętrznych kryteriów, niezniszczalne, przynależy do innego świata (choć może przejawiać się w świecie empirycznym)
zewnętrzne - fałszywe - przemijające, zmienne, zewnętrzny powab, oczarowanie
- prawdziwe piękno - duchowe przemienienie człowieka, w którym wysłowiony został Obraz Boży
Słowo i obraz. Artystyczny i symboliczny język ikony.
- ikona
- tekst zasad wiary, pomoc w zdobyciu prawdy
- o. Paweł Florenski - ikona jest czymś więcej albo czymś mniej niż dzieło sztuki
- święci ojcowie - funkcja dydaktyczna, malowanie ikon jako dziedzina teologii
- papież Grzegorz Wielki - malarstwo kościelne to „Biblia ubogich”
- Św. Jan z Damaszku - co niewidzialne i trudne do zrozumienia jest przekazywane w ikonie przez wzrok
- VII Sobór Powszechny - zwycięstwo kultu ikony - tworzenie ikon przypisano teologom, malarzom wcielenie zamysłu w materię (wybór środków, materiału pozostawiony artystom)
- kanon ikony - rdzeń dzięki któremu ikona istnieje jako dzieło sztuki (nie ograniczanie wolności i zamykania w ramach)
- ikona to złożony organizm - idea teologiczna - wyrażana za pomocą środków artystycznych (analogia do drzewa zakorzenionego w glebie chrześcijańskiego Objawienia), gałęzie drzewa - osobiste doświadczenie mistyczne i talent artystyczny ikonografa
- specyfika ikony - chrześcijaństwo jako religia Słowa
- kontemplacja ikony to akt modlitewny - uchwycenie piękna sensu - człowiek wewnętrzny rośnie, zewnętrzny maleje
- sztuka w Kościele - „służebnica teologii” - katarsis
- czytanie ikony (wzorowane na czytaniu Biblii określonego przez Św. Augustyna - cztery poziomy: literalny, alegoryczny, moralny, anagogiczny)
1 poziom - zapoznanie z tematem ( kto lub co jest przedstawione, czy temat odpowiada w pełni Biblii/żywotowi świętego/modlitwie)
2 poziom - sens, symbol, znak (ważne jak przedstawiono kolor, światło, przestrzeń, czas, szczegóły)
3 poziom - związek przedstawienia z widzem (co ikona mowie tobie)
4 poziom - anagonia z gr. wstępowanie (czysta kontemplacja, przejście od widzialnego do niewidzialnego, do bezpośredniej wspólnoty z Archetypem - głęboki sens, po co istnieje ikona)
- czym jest ikona? Skupienie na poziomach literalnym i alegorycznym
- ikona - okno prowadzące ku światu duchownemu
- jest surowa, ascetyczna, antyiluzoryczna
- pierwsze ikony przypominają późnorzymski portret - namalowane w sposób realistyczny i uczuciowy. Najstarsze znaleziono w klasztorze Św. Katarzyny w Synaju datowane na V-VI w. Namalowane techniką enkaustyczną, stylistycznie podobnie do portretu fajumskiego (niewielkie deseczki z namalowanymi obliczami zmarłych - przez niektórych uważane za protoikonę, jednak istnieją znaczące różnice -wewnętrzna istota - ikona malowana jest z punktu widzenia wieczności, portret fajumski ma upamiętnić zmarłego)
- najważniejsze w ikonie jest oblicze - praktyka malowania etapy pracy:
to co niezwiązane z twarzą - tło, pejzaż, architektura, szaty
postać malowana mniej dokładnie, bez użycia wielu warstw farby, w uproszczony sposób - ciało sprawia wrażenie bezcielesnego, pozbawionego wagi, ciała unoszą się w przestrzeni - lekkość postaci - ewangeliczne obraz człowieka jako słabego naczynia
- święci zwykle przedstawieni w szatach
- biskupie
- kapłańskie
- diakońskie
- królewskie
- zakonne
obnażenie - pełne oddanie Bogu/grzesznicy np. w „Sąd Ostateczny”
ukazanie wydarzeń
- im ikona starsza tym mniej elementów
- XVI-XVII znaczenie detali rośnie
- koniec XVII w. tło dekoracyjne, w którym ginie przedstawienie
oblicze (ten etap maluje główny mistrz)
- najważniejsze są oczy - „oczy są zwierciadłem duszy” - oczy określają oblicze
- ważne są również ręce/trzymany przedmiot - każdy gest niesie określoną informację duchową
- Paweł Apostoł - Ewangelia
- Piotr Apostoł - klucze
- męczennicy - krzyż, gałązka palmowa
- prorocy - zwoje z proroctwami
- Noe - przedstawiany w arce
- Izajasz - gorejący węgiel
- Dawid - harfa
- malowanie bardzo dokładnie, nakładanie wielu warstw farby (od jasnego do ciemnego) stosując ciemny podkład, różowienie, ochrowanie i asystkę (promienie i bliki namalowane złotem i srebrem)
postacie mają wydłużone proporcje - zwykle stosunek głowy do ciała to 1:9, u Dionizego 1:11 - wyrażenie uduchowienia człowieka, jego przemienionego stanu
tło złote - klasyczna ikona; rosyjska ikona (czerwony, zielony żółty)
- czerwony - ogień Ducha, wypalanie złota świętych dusz
- zielony - życie wieczne, Duch Święty, nadzieja
- ochra (żółty) - słoneczne złoto
kolor - symboliczny
- złoto - pierwsze miejsce w hierarchii kolorów - jasność Bożej chwały, symbol Niebieskiej Jerozolimy
- kolory uzyskiwane zgodnie z zasadą dychotomii (biały-czarny) i dopełniające (czerwony-błękitny)
- biały - czystość, nieskalaność
- czerń - piekło - przedstawiane jako czarna, płonąca otchłań
- czerwień i błękit (antynomiczna jedność) - miłosierdzie i prawda, piękno i dobro, ziemia i niebo (szaty Zbawiciela, Bogurodzicy w odwrotnym porządku - błękitna szata i czerwona chusta - ziemska kobieta zrodziła Boga/macierzyństwo i dziewictwo)
- czerwień - serafinowie; krew i ogień - męczennicy
- błękit - cherubini
kontur - ciemno-czerwony/brązowy
brak światłocieni - ikona to świat absolutnej światłości (źródło światła jest wewnątrz); centrum światła - oczy
nimba - światłość wokół głowy świętego
mandrola - jasność wokół ciała Chrystusa - świętość jako człowiek i świętość jako Bóg
światło i kolor określa nastrój ikony - klasyczna jest radosna - święto, uroczystość, świadectwo zwycięstwa
- Podstawowa treść ikony
światło, które przychodzi na świat
miłość - Pan, który z krzyża przygarnął ludzkość
- Ikona ukazuje obraz nowego człowieka, przemienionego, nieskazitelnego
- ikona przedstawia jeden świat - świat przemieniony
- Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są skoncentrowane i istnieją równocześnie
- przestrzeń i czas są pozanaturalne, nie są podporządkowane prawom tego świata
- świat w ikonie wydaje się być odwrócony
perspektywa odwrotna - nie patrzymy na świat ale on nas otacza, spojrzenie jest skierowane od wewnątrz, nie z zewnątrz
perspektywa zbieżna - ukazuje wszystkie przedmioty na miarę ich oddalenia w przestrzeni wielkiego do małego, punkt zbiegu wszystkich linii znajduje się na płaszczyźnie obrazu.
Perspektywy te wyrażają przeciwstawne wizje świata
odwrotna - świat Boży - maksymalna umowność
zbieżna - świat naturalny - maksymalna iluzoryczność
- każdy element ikony odczytywany jest jako znak - konieczna jest długa kontemplacja, w której bierze udział rozum i serce
im człowiek kontemplujący jest bardziej jednością, tym więcej w niej odkrywa, im więcej człowiekowi objawia się w ikonie, tym większe są zmiany w nim.
Ikona w przestrzeni liturgicznej
- liturgia z gr. „wspólny czyn”
- ikona rodzi się z liturgii, jest liturgiczna ze swej istoty i niezrozumiała poza kontekstem liturgii.
- ikona odbija wspólnotową świadomość - nie jest dziełem artysty, ale dziełem Kościoła, wypełnionym przez konkretnego artystę.
- ikona tworzona jest przez modlitwę i dla modlitwy, jej naturalnym środowiskiem jest świątynia i liturgia
- prawosławna liturgia to synteza sztuki - o. Paweł Florenski
- podstawą liturgii jest słowo Boże.
- świątynia zbudowana rękoma ludzkimi jest odbiciem świątyni nie zbudowanej rękoma - kosmosu, stworzenia
- antropomorfizm świątyń/dekoracja świątyń
głowa - kopuła -
szyja - tambur kopuły
plecy - sklepienie
brwi - łuki nad oknami
- dekoracja świątyń
kopuła - kompozycja „Wniebowstąpienie” później Chrystus Pankrator
tambor - prorocy
łuki - mosty między światami
kolumny - święci asceci, męczennicy i rycerze
sklepiania i ściany - sceny z Nowego i Starego Testamentu, z życia Bogurodzicy i świętych, z historii Kościoła
malowidła wykonywane w rzędach - hierarchia
górne rzędy - główne wydarzenia z życia Chrystusa i Bogurodzicy
niższe rzędy - Stary Testament, sceny z życia świętych
niżej - sobory powszechne - życie Kościoła
najniższe rzędy - dekoracyjne płótna
ikonografia wschodniej ściany - Chrystus i Bogurodzica
program ikonograficzny świątyń przedstawia obraz świata:
historia
- historia święta
- historia Kościoła
- historia państwa
metahistoria - stworzenie i koniec świata
symbolicznie przedstawia budowę i hierarchię świata - dobra nowina, odbicie historii zbawienia przez Słowo
- ikonstas - ozdobna, pokryta ikonami ściana wewnątrz cerkwi, znajdująca się między ołtarzem a nawą - typowo rosyjskie zjawisko
- rozwój
początkowo - jednorzędowe, niewysokie przegrody ołtarzowe
XIV i XV w. - trzy rzędy
XVI - cztery rzędy
XVII - pięć rzędów
funkcja nauczycielska
objawia świat w postaci skondensowanej, zwracając uwagę na nadchodzące powtórne przyjście Jezusa Chrystusa
budowany rzędami - hierarchiczność świata
I rząd miejscowy
- „Zbawiciel”
- Bogurodzica - Hodegetria
- ikona patrona cerkwi
- lokalnie czczona ikona
- „Ostatnia Wieczerza”
- Królewska brama
- Zwiastowanie
- Ewangeliści
- drzwi diakońskie
II rząd Deesis (błaganie)
- Zbawiciel w chwale
- Bogurodzica
- Jan Chrzciciel
- Archanioł Gabriel
- Archanioł Michał, dalej Apostołowie, Ojcowie Kościoła, święci
III rząd świąt
od narodzenia Bogurodzicy do jej Zaśnięcia
IV rząd proroków
- Bogurodzica - znak
- Prorocy
V rząd proojców
- trójca starotestamentowa
- praojcowie
Golgota
- świątynia jako ikona świata - ikona jako organizująca zasada tworząca duchową przestrzeń dla liturgii
- cel - ukierunkowanie duszy parafianina na kontemplowanie piękna przyszłego świata, odłożenie wszelkiej troski życia, skierowanie serc ku Bogu.
Tryumf prawosławia. Ikonoklazm i kult ikon.
(generalnie rozdział poświęcony historii - walk między ikonoklazmem a kultem ikon)
- epoka sporów ikonoklastycznych - VIII i IX w.
- ikonoklazm
zrodził się w pogańskim świecie dążącym do zniszczenia Kościoła, a w samym Kościele - w prawosławnym monastcyzmie
spory o ikonę rozpoczęły się od gniewu autentycznych obrońców czystości wiary, dla których magia i zabobony są zgorszeniem.
Ikona - nowy środek katechizacji, zrozumiały dla tysięcy ludzi - silny wpływ emocjonalny, struktura znakowa niosąca informacje na poziomie pozawerbalnym
- okresy ikonoklazmu
726 - 787 (od edyktu Leona Izauryjczyka do VI Soboru Powszechnego)
813 - 843 (od wstąpienia na tron cesarza Leona V Ormianina do zwołania soboru konstantynopolskiego
- ikonoklaści początkowo wychodzili od nieprawidłowego określenia terminu „ikona” - tożsamość obrazu i Archetypu. Zwolennicy kultu ikony kładli nacisk na ich zasadniczą różność - różne poziomy bytu
kult ikony to owoc dogmatycznej twórczości Kościoła - teologia ikony wynika bezpośrednio z chrystologii.
Ikonografia Jezusa Chrystusa
- spór
- ikonoklaści - odrzucenie ikony Chrystusa powołując się na starotestamentową zasadę zakazu obrazowania Boga
- zwolennicy kultu ikony - prawo do przedstawiania Chrystusa jako Drugiej Osoby Trójcy Świętej - Boga, który zszedł na ziemię.
- Kościół pierwotny
- przedstawienie znakowo-symboliczne
ryba
dobry pasterz
- V-VI w.
Chrystus Pankrator
Zbawiciel w kompozycji „Przemienienie” z klasztoru Św. Katarzyny na Synaju
Chrystus nadchodzący w obłokach z kościoła Św. Kosmy i Damiana w Rzymie
malowidło Pankratora w kościele Santa Maria w Castelseprio
→ Obraz zbawcy nie uczyniony ludzką ręką
popularne na zachodzie - odbite oblicze Chrystusa na chuście - historia o sprawiedliwej Weronice, która otarła twarz Chrystusa chustą podczas drogi krzyżowej
popularne na wschodzie
- tkanina z odbitym obliczem Chrystusa - historia uzdrowienia króla Abgara z Edessy
- Zbawiciel na skale - król Abgar rozkazał zamurować tkaninę i podczas oblężenia twarz Chrystusa przebiła się przez ścianę, wrogowie uciekli w pośpiechu a oblicze Chrystusa uratowało całe miasto
Całun Turyński - prototyp/analog ikonograficznego schematu i idei obrazu nie uczynionego ludzką ręką
Najbardziej klasyczna z ruskich ikon tego typu to „Zbawiciel nie uczyniony ludzką ręką” z XII w. z Nowogrodu.
→ rozpowszechniony typ ikonografii to Chrystus-Pankrator - trzy warianty - różne podejścia do przedstawienia Chrystusa
przedstawienie całej postaci do pasa, siedzącej na tronie
Chrystus podtrzymywany przez aniołów, udaje się do nieba, wokół stoją apostołowie i Bogurodzica (Hagia Sophia)
Chrystus Stwórca trzymający ziemię w dłoni (kościół św. Sofii w Nowogrodzie)
→ „Zbawiciel w Majestacie” - połączenie trzech wariantów, różnych aspektów traktowania obrazu Chrystusa: (koncepcja teologiczna - objawienie Chrystusa w mocy i chwale)
aspekt eschatologiczny - powtórne przyjście Chrystusa i Sąd Ostateczny
aspekt apokaliptyczny - obraz Króla królów, niebieskiego Władcy i Baranka
aspekt sofiologiczny - Pankrator
traktat teologiczny napisany za pomocą malarstwa i języka symboli
- rozpowszechnienie tematu Sadu Ostatecznego
- Bóg sądzi przez słowo i światłość
→ typ ikonograficzny Chrystus Pankrator - postać do pasa trzymający w ręku Ewangelię - prosty schemat ikonograficzny służy skupieniu uwagi na Obliczu i błogosławiącym geście.
→ typ ikonografii „Król królów - przedstawienie Chrystusa w królewskich lub kapłańskich szatach, ozdobiony złotem i wieńcu w kształcie korony/tiary
→ ikonografia świąt pańskich i maryjnych - Zbawiciel przedstawiony jako człowiek w średnim wieku w szatach czerwono-błęktinych
→ ikonografia scen Męki Pańskiej - obnażony, z przepaską na biodrze
→ ikonografia „Zbawca Emmanuel” - postać Dzieciątka lub Młodzieńca,
- schemat wykorzystywany w ikonach Bogurodzicy - dzieciątko przeważnie trzyma w ręce zwój symbolizujący jego nauki
- Fundament wszystkich ikon - tajemnica Wcielenia Słowa Bożego - oświeca całe życie, odkrywa możliwości przywrócenia obrazu Bożego w nas oraz przemienienia całego świata.
- Chrystocentryzm naszego zbawiania czyni każdą ikonę i ikonografię chrystocentryczną.
- L. Uspienski - ikona nie przedstawia Boga, ale wskazuje na wspólnotę człowieka z Boskim życiem. Nie jest gwarancją zbawiania ale pomocą na drodze ku zbawieniu.
Ikonografia Trójcy Świętej. Czy można przedstawić Ojca?
- Dogmat trynitarny i dogmat chrystologiczny - podstawy chrześcijańskiej wiary. Są ściśle powiązane przez tajemnicę.
- Trójca Święta to nie ilość, a jakość Boga niedostępna dla człowieka, ale przekazana w objawieniu
- teologia apofatyczna - odwrotność teologii katafatycznej - budowany na zasadzie negacji - myśli wychodzi od przeciwieństw, od tego czym Bóg nie jest, w rzeczywistości nie ma nic co można by porównać z Bogiem
- ikona łączy apofatyczny i katafatyczny sposób wyrażania myśli - to co widzialne i warunkowe, w ikonografii jest wyrażeniem tego co niewidzialne i bezwarunkowe.
- typ ikonograficzny:
- „Trójca Starotestamentowa” - nie akcentuje Hipostaz - główny cel to świadczenie o objawieniu.
- „Trójca Nowotestamentowa”
dwie postacie - starzec i człowiek w średnim wieku nad którym unosi się gołąb
najstarszy wariant - „Ojcostwo” - siedzący na tronie starzec, na kolanach dziecko trzymające medalion lub kulę z wylatującym z niej gołębiem
- Sobór Stu Rozdziałów - wprowadzenie hermeneji o naśladowaniu wzorców. Wzorce to obrazy namalowane przez A. Rublowa
- Wielki Sobór Moskiewski (1666-1667) - zabronienie przedstawiania Boga, jako, że nikt nigdy nie Go nie widział, a przedstawianie go jako starca z siwą brodą itp. jest niestosowne
- ikona pełni funkcję nauczania wiary - przedstawianie Boga Ojca byłoby skażeniem i herezją.
- św. Bazyli Wielki - Bóg nie ma żadnych cech, jest prosty. Nie fantazjuj na temat Jego budowy. Nie zamykaj Boga w swoich cielesnych wyobrażeniach, nie ograniczaj Boga miarą twego rozumu.
Obraz Bogurodzicy w ruskiej ikonografii
- jedna z pierwszych cerkwi w Kijowie była poświęcona Bogurodzicy.
- Włodzimierska Bogurodzica - najbardziej czczona i znana z ikon na Rusi (np. „Bogurodzica - Drzewo Państwa Rosyjskiego - Szymon Uszakow)
- mariologia zbudowana jest na tajemnicy Wcielenia Boga i przez obraz Bogurodzicy objawia się głębia stosunków bosko-ludzkich.
Tajemnica - przez dziewictwo i macierzyństwo Ona jest nowym stworzeniem.
- na powstanie ikonografii maryjnej wywarł duży wpływ Stary Testament, ściślej tradycja teologiczna - tradycja teologiczna widziała w nim archetyp Nowego Przymierza.
- od czasów św. Augustyna obraz Bogurodzicy kojarzy się z obrazem Kościoła
- żywoty świętych i pisma świętych ojców - materiały do tworzenia ikonografii maryjnej
- najwcześniejsze przedstawienia Bogurodzicy - malarstwo katakumbowe - sceny zwiastowania, narodzenia Chrystusa i pokłonu magow
- pierwsze ikony pojawiły się po soborze efeskim w 431 roku.
- sobór zdecydował, że należy Maryję nazywać Bogurodzicą, ponieważ zrodzenie Jezusa z Ducha Świętego uczestniczy w tajemnicy Wcielenia
Boga
- „Królowa Niebios” - najwcześniejszy typ ikonograficzny Bogurodzicy na tronie - synajska ikona z klasztoru Św. Katarzyny VI w.
- funkcja ikony Rusi - obraz modlitewny i księga, za pomocą której nauczano; towarzyszka życia; świętość; największe bogactwo przekazywane z pokolenia na pokolenie
- Cztery grupy typów ikon Bogurodzicy z Dzieciątkiem
- Znak - teologicznie najbardziej nasycony, związany z tematem Wcielenia - Maryja przedstawiona w pozie modlitewnej, z podniesionymi do nieba rękoma, na wysokości jej piersi znajduje się medalion z przedstawieniem zbawcy Emmanuela, znajdującego się w łonie Matki. Szaty Bogurodzicy są tradycyjne - czerwony maforion i błękitna suknia.
- jeden z wariantów - „Ornatka” - przedstawiona bez Dzieciątka,ale w tej samej pozie z podniesionymi rękoma.
- Hodegeteria - Bogurodzica przedstawiona frontalnie, na jednej ręce jak na tronie, zasiada Dzięciątko, drugą ręką na niego wskazuje. Dzieciątko jedną ręką błogosławi Bogurodzicę, w drugiej trzyma zwój.
- warianty:
- „Smoleńska”
- „Iwierska”
- „Tychwińska”
- „Gruzińska”
- „Jerozolimska”
- „Trójręczna”
- „Częstochowska”
- Miłosierna (Eleusa) - Bogurodzica i Dzieciątko przytulone do siebie i dotykające się policzkami. Głowa Maryji jest pochylona ku Synowi, a On obejmuje rękoma jej szyję.
- „Włodzimierska”
- „Wołokołomska”
- „Donska”
- „Fiodorowska”
- warianty
- „Igranie” - Dzieciątko jest przedstawione w pozie swobodnej, jakby się bawiło np. „Jachromska”
- „Karmicielka” - Bogurodzica karmiąca Dzieciątko
- Akatyst - jako ilustracja dzieł hymnografii - wysławianie Matki Bożej - „Bogurodzica - Życiodajne Źródło” - Bogurodzica z Dzieciątkiem zasiadająca na tronie, wokół stoją aniołowie i ludzie, którzy przyszli napić się ze źródła.
- „Niespodziana Radość” zbudowana na zasadzie ikona w ikonie - tematycznie włączenie ikony w konkretną sytuację.
Malarstwo hezychazmu. Nauka o światłości Taboru i ikonografia.
Hezychazm - ruch mistyczno-ascetyczny w monastycyzmie bizantyjskim i staroruskim - nauka o drodze zjednoczenia z Bogiem przez oczyszczenie człowieka i skoncentrowanie wszystkich jego duchowych sił.
- światłość - jedno z kluczowych pojęć chrześcijańskiego nauczania i obraz zawarty Ewangelii dla zrozumienia Boga. Jedna z podstawowych kategorii teologii ikony - teologia katafatyczna i apofatyczna ikonologii - w XIV w. światłość staje się głównym bohaterem ikonografii
-XIV w - okres tryumfu hezychazmu w Bizancjum - epoka rozważania o światłości, centrum życia, osnowa kultury, wpływ na politykę.
- mistyka hezychazmu jednoczy głęboką modlitwę i kontemplację światłości Taboru wywarły wpływ na malarstwo w Bizancjum - ten okres badacze nazywają renesansem Paleologów.
- słowo „hezychazm” pochodzi od greckiego - milczenie, cisza.
- nauczali, że Słowo Boże można ogarnąć w milczeniu - modlitwa
kontemplacyjna, rezygnacja z gadatliwości to droga do poznania Boga
- światłość Taboru - apostołowie widzieli ją podczas przemienienia Chrystusa na górze - przez nią asceta wchodzi we wspólnotę z Niepojętym Bogiem.
- Grzegorz Palamas - fundamentem dla niego była światłość Taboru - jego nauka to synteza całej wschodniochrześcijańskiej myśli teologicznej i mistycznej oraz ascetycznej praktyki prawosławnego monascytyzmu.
- najwięksi malarze epoki hezychazmu:
- Teofanes Grek (malarz-intelektualista)
- malowidła w cerkwi Przemienienia Zbawiciela w Nowogrodzie 1378
- Bóg to Światłość, ale pojawia się ona w hipostazie ognia
- malowidła w kaplicy Trójcy Świętej
- ikona Bogurodzicy Donskiej 1395 - ikona procesyjna, malowidło z dwóch stron- po drugiej stronie obraz „Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy”
- Andrzej Rublow (mnich)
- pogodna światłość równo zalewa przestrzeń ikony
- równowaga, spokój ducha, są jak czysta przejrzysta woda
- ikona „Trójca Święta” - namalowana ku „pochwale Sergiusza”
- rząd ikon ze Zwienigrodu
- Dionizy
- baza to muzyka linii i kolorów
- freski w soborze Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy w klasztorze Św. Theraponta
obraz „Ukrzyżowanie” z klasztoru Pawła Obnorskiego
W poszukiwaniu utraconej światłości. Drogi rozowju teologi i estetyki w XVI-XVII w. Sztuka cerkiewna w okresie synodalnym.
- Zatracenie ikony w estetycznym żywiole ikonografii - pełna dewaluacja znakowej struktury ikony i zmiana artystycznego języka.
- XVI - jesień ruskiego średniowiecza
- Sobór Stu Rozdziałów 1551 - ustalenie kanonów - obowiązkowe wprowadzenie hermenei
hermeneja - zbiór wzorców określających zasady przedstawienia różnych postaci i wydarzeń oraz technicznych sposobów malowania.
- kanon ikonograficzny to już nie wewnętrzny szkielet, a po prostu schemat
- co raz bardziej uwidacznia się element dekoracyjny
- ikonograf zaczyna uważać siebie za malarza nie teologa
- ikona staje się wyrazisty, dziełem, oddziałującym zewnętrznym pięknem, a nie wewnętrzny objawieniem.
- schemat ikonograficzny - „Tobą się raduję” - dekoracyjność i symbolizm są ze sobą powiązane i postawione na tym samym poziomie
- z czasem element dekoracyjny zaczyna dominować nad symbolicznym
- XVI rozpowszechniają się ikony hagiograficzne
- XV i XVI w. - klasyczne wzory ikon hagiograficznych namalowanych
przez Dionizego
- ikona traci swoje centrum i duchową koncentrację
- oblicze staje się niewyraźne - już nie jest treściowym centrum
- artyści dążą do monumentalnych form , ikony są przeludnione
- epoka opryczniny - godność człowieka, obraz i podobieństwo boże odsunięte
- znika światłość
- jasny cynober zastąpiony przez czerwono-brązowy lub wiśniowo-czerwony kolor.
- zieleń rozbielona lub zamieniona na ciemnooliwkowy
- nie używano już kolorów niebieskich i błękitnych
- tło pokrywane jest ziemistą ochrą lub trawiastą zielenią
- „maniera stroganowska” - wszystko co nie dotyczy twarzy jest bardzo dopracowane, oblicze uproszczone, zanika miękkość
- brak światła zastąpiony przez basmę -srebrną, złotą
- upiększanie sukienkami, drogocennymi przedmiotami, koronami.
- zmiana pojęcia piękna - wcześniej piękno duchowe, wartość określała głębia zamysłu, teraz - sukienki i szaty, wartość materialna, piękno świata
- światłość zastąpiona przez blask i wspaniałość
- rozerwanie jedności słowa i obrazu
- epoka Iwana Groźnego - ciągły strach przed Sądem Ostatecznym - popularne ikony o tej tematyce
- XVII - czasy zakorzenienia się nowej estetyki i teologii
- pojawienie się realistycznego malarstwa
światołocieniowe modelowanie oblicza
elementy naturalizmu
zbieżna perspektywa
- zwolennicy starych wzorów przenosili na nowy obraz wszystko, nawet najmniejsze szczegóły - pociemniały werniks pożółkły koloryt, przez co ich obrazy były mroczne i ascetyczne.
- symbol epoki - klasztor Zmartwychwstania - Nowa Jerozolima.
- funkcje kontroli jakości produkcji artystycznej bierze na siebie państwo
opłacani carscy ikonografowie dzielili się na specjalności:
malowanie tła
pejzaże
szaty
napisy
- XVII malowanie ikon staje się sprawą państwa i wychodzi spod kontroli Kościoła.
- Szymon Uszakow - przedkłada malarstwo nad teologię - rozmycie znakowej struktury ikony, zniknięcie ukrytego sensu, zmieniony kolor (cięzki, gęsty kolor) , oblicze podobne do żywych, brak przenikania światła
- ikona taktowana jako ilustracja
- nowy stosunek do ikonografii - Szymon Uszakow „Bogurodzica - Drzewo Państwa Rosyjskiego” 1668
- klasycyzm - jeszcze bardziej daleka od ducha prawosławnej cerkwi (np. ikonostasy - podobne do łuków tryumfalnych) - przejście z języka ikon na język świeckiego malarstwa akademickiego.
- kompleks klasztoru Marii I Marty w Moskwie - próba przywrócenia podstaw sztuki cerkiewnej - Aleksy Szczusjew buduje cerkiew, Michaił Niestierow maluje freski i ikony, opracowanie teologicznego i artystycznego programu bierze udział Elżbieta Fiodorowa.
Ikona - dobra nowina dla współczesnego świata.
Poszukujemy odpowiedzi na odwieczne problemy. Wcześniej lub później odkrywamy, że Chrystus przyszedł na świat aby odpowiedzieć na te pytania.
- tradycja wydaje się czymś co się skończyło, postęp - obietnica istnienia
- wiara spotykana pod etykietka tradycji
- wolność współczesnego człowieka to oderwanie od Boga jako źródła życia
- współczesny człowiek wymaga uzdrowienia - uczynienia jedności, przywrócenia jedność, zebrania w całość
- XX wiek - główne etapy epoki pochrześcijańskiej
śmierć Boga
koniec sztuki
dewaluacja wartości humanistycznych (faszyzm)
odrzucenie ludzkiej duszy (komunizm)
- odkrycie ikony - próby wyjaśnienia ikony jako fenomenu teologicznego
jeden z pierwszych odkrywców - Jewgienij Trubieckoj „Kolorowa kontemplacja”
Paweł Florenski - rozpatrywał ikonę na poziomach mikro i makro, rozbijając ją na atomy, włączał ikonę w ogólny zamysł Boga o świecie jako konieczny element filozofii kultu.
Grigorij Krug - jego twórczość jest pomostem łączącym ikonograficzną tradycję przedrewolucyjnej Rosji z odkryciem prawosławnej ikony
- główną linia odrodzenia malarstwa ikonowego - archimandyrt Zinon
- człowiek poszukujący prawdy postrzega w ikonie most łączący dwa światy - widzialny i niewidzialny, świat kultury i świat objawienia.
- ikona jest zwierciadłem Archetypu, zawsze jest taka sama i zawsze nowa. Jest obrazem naszej wiary.