Położenie geograficzne Grecji
Grecja leży w południowo - wschodniej Europie na Półwyspie Bałkańskim i otaczających go wodach na morzu Egejskim i Jońskim.
Okres powstania Grecji
Pierwsze plemiona mówiące językiem greckim przybyły z północy, znad Dunaju, na początku II tysiąclecia i stopniowo przenikały na obszary Grecji. Proces ten zakończył się dopiero pod koniec XII wieku p.n.e. i od tego momentu możemy mówić o początkach państwowości greckiej.
Poczucie wspólnoty u Greków zrodziło się w okresie tzw. Wielkiej Kolonizacji, tj. w VIII - VI w. p.n.e., kiedy mieszkańcy zetknęli się z ludami o odmiennej kulturze. Jej najbardziej widocznym dowodem było przyjęcie wspólnej nazwy dla kraju i jego mieszkańców, Hellady i Hellenów, utwierdzonej w czasie wojen z Persami.
Ustrój społeczny
Starożytna Grecja to kraj o ustroju demokratycznym ( gr. demos- lud i kratos - władza, czyli ludowładztwo ). Najważniejsze decyzje podejmowano na Zgromadzeniu Ludowym. W zasadzie na zebraniach każdy obywatel mógł się wypowiadać osobiście, w praktyce głos zabierali tylko doświadczeni politycy i wyszkoleni mówcy. Wobec polityka, który wydawał się niebezpieczny dla ustroju, stosowano tzw. "sąd skorupkowy". Miało to na celu zapobieganie ewentualnym zamachom na ustrój demokratyczny. Najważniejszym organem władzy ludowej było Zgromadzenie Ludowe, czyli eklesia, zwoływane co 9 dni. Organem stale urzędującym była Rada, czyli bule, składająca się z 500 członków. Rada była głównym organem zarządu państwa. Do jej zadań należało m. in.:
- wydzierżawianie robót publicznych
- kontrolowanie dochodów i wydatków państwa
- czuwanie nad budową okrętów i wyposażeniem wojska
- wprowadzanie w życie uchwał Zgromadzenia Ludowego
Urzędy w państwie były obsadzane w drodze wyborów, a urzędnicy podczas wykonywania funkcji nosił mirtowy wieniec na głowie.
Ateny realizowały ponadto postulaty demokracji kulturalnej, tzn. upowszechniano dla wszystkich obywateli sztuki plastyczne, muzyczne i teatralne. Państwo dawało swoim mieszkańcom możliwość obejrzenia spektaklu, czy wysłuchania koncertu.
Państwo ateńskie reprezentuje najbardziej typową dla starożytności i najpełniej zrealizowaną formę ustroju demokratycznego.
Zajęcia ludności
Położenie geograficzne Grecji sprzyjało rozwojowi rybołówstwa i handlu morskiego. Starożytni Grecy byli świetnymi żeglarzami, jednak z powodu braku przyrządów nawigacyjnych żeglowano przeważnie wzdłuż wybrzeży i tylko w ciągu dnia. Morze Śródziemne było ważnym szlakiem komunikacyjnym, a wyprawy morskie dostarczały olbrzymiej ilości pożywienia.
Grecja to kraj górzysty, dlatego niewiele ziemi nadaje się pod uprawę. Rolnictwo rozwijało się tylko w dolinach rzek. Uprawiano: zboża, kapustę, soczewicę, czosnek, cebulę, melony i dynie. Bogatsi rolnicy uprawiali winną latorośl i oliwki. Niższe partie gór porośnięte roślinnością służyły jako pastwiska dla kóz, owiec i bydła.
W górach wydobywano też surowce mineralne np. żelazo, ołów, srebro, z których wyrabiano różne przedmioty. Greccy rzemieślnicy słynęli także z produkcji ceramicznych waz ozdabianych motywami z mitologii i życia codziennego.
Ubiór mieszkańców
Grecki strój codzienny był bardzo skromny i prosty. Ludzie ubierali tzw. peplos, czyli prostokątny płat materii wełnianej, najczęściej koloru żółtego lub niebieskiego, którym owijano ciało. Górną część zaginano i odrzucano na zewnątrz. Po owinięciu ciała nie zszyte brzegi układały się w fałdy na prawym boku. Na ramionach spinano materię długimi igłami, a w pasie przewiązywano. Przez podciągnięcie fałdów nad przepaskę powstawało zanadrze, czyli coś w rodzaju kieszeni.
Mężczyźni nosili także spodnią krótką szatę, nazywaną chiton. Był on najczęściej zszyty po bokach i spinany na ramionach. Wychodząc z domu zakładali na to specjalną narzutę - himation. Był to prostokątny płat materiału wełnianego, który kobiety nosiły narzucony na chiton lub peplos, a mężczyźni na chiton lub gołe ciało. W ogóle nie nosili spodni - uważali je bowiem za atrybut barbarzyńców.
Chiton od VI wieku pne był również strojem kobiecym, jednak różnił się nieco od męskiego. Stroje kobiet były mocno sfałdowane, długie, układane w wyszukany sposób i przewiązywane.
Jak odżywiali się mieszkańcy Grecji
Spożywanie posiłków miało dla starożytnych Greków szczególne znaczenie. Gościnność uważano za jedną z ważniejszych cnót, a mężczyźni chętnie chodzili na biesiady, z greckiego zwane sympozjum. Żywność miała też wymiar religijny, często bowiem składano ją w ofierze bogom.
Wiele greckich miast leżało nad morzem, dlatego ważne miejsce w codziennej diecie Greków zajmowały ryby i morskie zwierzęta, zwłaszcza kalmary i ośmiornice. Mięso spożywano głównie w czasie uczt religijnych i przy specjalnych okazjach.
Na wzgórzach tak jak i dziś hodowano owce i kozy, a z winogron wyrabiano wino. Dietę urozmaicały owoce np. figi. Ludzie biedniejsi spożywali polewkę lub papkę z mąki oraz fasolę, cebulę, czosnek i sałatę.
Rozrywki i przyzwyczajenia Greków
Bogaci Grecy chętnie spędzali wolny czas ucztując. Zgodnie ze zwyczajem goście zdejmowali obuwie, a niewolnicy myli im nogi. Każdy uczestnik biesiady miał swój stolik, na którym służba ustawiała dania. Nie używano sztućców - pokarmy rozrywano palcami na małe kęsy. Podczas przyjęcia składano także symboliczną ofiarę bogom. Biesiadnicy rozmawiali na różne tematy, grali w gry planszowe lub kości, oglądano występy muzyków lub tancerek.
W ucztach nie mogły brać udziału żona ani córki gospodarza. Do towarzystwa zapraszano hetery - kobiety wykształcone i dowcipne. Wielu Greków pasjonowało się też walkami kogutów lub przepiórek. Starożytni Grecy chętnie brali również udział w organizowanych igrzyskach olimpijskich, a także dużym zainteresowaniem cieszyły się przedstawienia teatralne.
Życie rodzinne
Narodziny były uważane za moment szczególny. Z tej okazji ozdabiano dom, w którym przyszedł na świat potomek. Jeśli narodziła się dziewczynka zawieszano na drzwiach wełniane wstążki, jeśli chłopiec - gałązki oliwne. Następnie odbywał się obrzęd przyjęcia dziecka do rodziny. Ojciec obnosił je wokół ogniska domowego. Wokół dziecka rozsypywano groch, sól oraz ziarna zbóż dla pozyskania życzliwości opiekuńczych duchów.
Uważano, że dziecko do siedmiu lat powinno przebywać pod opieką matki. Ojciec mógł odmówić przyjęcia dziecka, jeśli miał zbyt dużo potomstwa, a rodzina była biedna. Dzieci chętnie bawiły się grzechotkami, lalkami, lepiły zabawki z gliny, wosku lub chleba. Popularne były też różne gry w piłkę.
Wychowanie - szkolnictwo
W starożytnej Grecji istniały dwa typy wychowania:
1. W Sparcie wychowanie znajdowało się całkowicie w rękach państwa i było bardzo surowe. Miało ono za zadanie wychować sprawnych i posłusznych żołnierzy. Obejmowało dzieci od 7 do 18 roku życia. Wychowankowie wiedli koszarowy tryb życia i przygotowywali się do służby w wojsku. Takie przygotowanie dawało silnych fizycznie, odpornych na trudy żołnierzy.
2. W Atenach ideałem był człowiek wszechstronnie wykształcony, łączący wygląd fizyczny z rozwojem umysłowym i moralnym. Nauki muzyczne pobierali chłopcy (7 - 14 lat) u prywatnych nauczycieli, w wieku 15 -16 lat przychodził czas na ćwiczenia fizyczne. Naukę wieńczyło dwuletnie przeszkolenie wojskowe i obywatelskie. Dziewczęta wszystkich warstw nie były objęte nauczaniem państwowym, otrzymywały jedynie wykształcenie domowe.
Obyczaje małżeńskie
W starożytnej Grecji regułą były związki monogamiczne. Małżeństwa kojarzyli mężczyźni. Prawny opiekun kobiety - ojciec, jej stryj lub brat, zaręczali ją, ustalając rzecz z ojcem narzeczonego; wszystko to działo się, kiedy narzeczona miała nie więcej niż pięć lat.
Zaręczyny były ważnym wydarzeniem odbywającym się w obecności świadków. Prawny opiekun dziewczynki powtarzał zdanie: "Daję ci tę kobietę, aby rodziła prawowite dzieci". Samo małżeństwo zawierano zazwyczaj, kiedy dziewczyna miała nieco ponad dziesięć lat. Pan młody był od niej o dziesięć do piętnastu lat starszy.
Pod względem prawnym małżeństwo polegało na przeniesieniu się kobiety do domu męża. Uroczyste przejście całego orszaku przypominało współczesną ceremonię zaślubin. Kobieta zabierała ze sobą posag i rzeczy osobiste, które stawały się częścią majątku nowego gospodarstwa domowego. Procedura rozwodowa była bardziej związana z siłą niż z prawem: mąż po prostu wypędzał żonę z domu.
Obrzędy pogrzebowe
Pogrzeb uważany był za obrzęd, którego niedopełnienie uchodziło za hańbę. Nawet niewolników musieli grzebać ich właściciele. Pogrzeb rozpoczynał się od włożenia w usta zmarłego obola - monety, która była opłatą dla Charona. Całe ciało zmarłego obmywano, namaszczano i owijano w całun. Do wystawienia pozostawiano odsłoniętą twarz, a na głowę nakładano wieniec. Zwłoki wystawiano na łożu zwróconym nogami do drzwi,, okrytym prześcieradłem i ozdobionym kwiatami. Obrzęd pogrzebowy rozpoczynano przed wschodem słońca. Zmarłego kładziono na lektyce, a przed nim szła ofiarnica z dzbanem wina. Za zmarłym szedł orszak w żałobnych strojach. Zwłoki grzebano na cmentarzu w drewnianej trumnie. Po pogrzebie odprawiano obrzędy oczyszczalne i stypę. Na grobie zastawiano ucztę dla zmarłego, do grobu wstawiano mu także pokarmy i przedmioty codziennego użytku.
Niewolnictwo
Istniało już za czasów Homera - czyli w IX wieku pne. W tym czasie niewolnicy rekrutowali się głównie z jeńców wojennych i osób uprowadzonych przemocą. Mężczyźni pracowali w gospodarstwie swego pana, głównie na roli i przy hodowli bydła. Kobiety zatrudnione były wyłącznie przy pracach domowych, przede wszystkim jako prządki i tkaczki. Za zgodą pana niewolnicy mogli zakładać rodziny i posiadać nieruchomości ( np. dom lub działkę ).
Stan niewolniczy był dziedziczny. Niewolnik należał do majątku pana i był dziedziczony przez jego spadkobierców. Pan miał nad niewolnikiem władzę nieograniczoną i mógł go sprzedać, darować lub zabić. Sytuacja niewolników uległa zmianie ok. VII wieku pne, kiedy wzrosło zapotrzebowanie na siłę roboczą, a przyjął się pogląd, że praca fizyczna nie jest godna tego, by zajmował się nią człowiek wolny. W tym okresie nowym źródłem niewolnictwa stała się niewola za długi. Innym nowym źródłem niewoli było porzucanie przez zubożałych ludzi niemowląt, które każdy mógł zabrać w celu uczynienia później niewolnikami. W owym czasie na wielką skalę rozwinął się handel niewolnikami.
Rozróżniano trzy kategorie niewolników:
- Niewolników państwowych
- Niewolników przy świątyniach
- Niewolników prywatnych
Niektórym niewolnikom udawało się odzyskać wolność: na mocy aktu wyzwolenia dokonanego przez państwo lub ich pana. Państwo wyzwalało niewolników za zasługi publiczne, wyzwolenie prywatne następowało przez odpowiedni akt lub przez wykupienie się z niewoli. W czasach politycznego i gospodarczego upadku Grecji niewolnictwo zaczęło stopniowo zanikać.
Wierzenia Greków
Grecy w czasach prehistorycznych wyznawali religię przyrody, czyli tzw. prymitywizm - oddawali cześć boską twórczym siłom natury. W tym okresie nie znano jeszcze zwyczaju wznoszenia świątyń i posągów ku czci bogów.
Starożytni Grecy to naród wyznający politeizm, czyli wierzący w wielu bogów. Wiara w siłę zjawisk przyrody nie przeszkadza im składać hołdu tak zwanym bogom olimpijskim. Bogowie ci w ich wyobrażeniu mają ludzką postać i są obdarzeni typowymi cechami człowieka. Tak jak ludzie potrafią być dobroduszni, a zarazem złośliwi. Jednak w przeciwieństwie do ludzi są nieśmiertelni i mogą przybierać przeróżne kształty oraz być niewidzialni.
Poszczególne miasta i wioski przypisywały sobie opiekę jakiegoś bóstwa. Zanoszono do nich błagania o zdrowie, bogactwo czy urodzaj.
Do najważniejszych należeli bogowie Olimpu, do których zaliczano: Zeusa, Herę, Hestię, Demeter, Artemidę Atenę, Afrodytę, Aresa, Hermesa, Posejdona, Hefajstosa i Apolla. Grecy wierzyli, że poszczególni bogowie dobrowolnie przyjęli ograniczenie zakresu swojej działalności.
Starożytni Grecy bardzo obawiali się gniewu bogów. Aby tego uniknąć stale oddawano im cześć - wznoszono modły i składano ofiary krwawe i bezkrwawe. Ku czci bogów urządzano procesje, obnosząc posągi bóstw i recytując modlitwy. Większość obrzędów religijnych odprawiano poza murami świątyń, gdyż uznawano je za mieszkania bóstw. Ceremonie religijne mógł prowadzić w zasadzie każdy dorosły mężczyzna, Gdyż nie wymagane było specjalne kapłańskie przygotowanie.
Grecy wierzyli, że bogowie dają im znaki, z których można przepowiadać przyszłość. Do tego celu służyły wyrocznie, z których przepowiedni korzystali nawet wysocy urzędnicy państwowi.
Zeus to pan Olimpu, to bóg pogody czyli zjawisk atmosferycznych, pan błyskawic, deszczu i słońca. To władca bogów i ludzi. Jego małżonką jest Hera, z którą ma dwóch synów: Hefajstosa i Aresa. Sześcioro zaś dzieci pochodzi z nieślubnego łoża.
Hera to córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa. Razem z mężem sprawowała władzę nad niebem i ludźmi. Była też czczona jako opiekunka małżeństwa i patronka położnic. Była bardzo zazdrosna o Zeusa. Jest matką Hefajstosa i Aresa.
Hades - to bóg świata podziemnego. Ani bogowie ani ludzie nie lubią tego ponurego miejsca, gdzie spotykają się dusze - cienie zmarłych. Na ogół nikt już stamtąd nie powraca. Hades jest synem Kronosa i Rei, a bratem Zeusa. Jego małżonką była córka Demeter - Persefona, którą podstępnie poślubił za zgodą pana Olimpu - Zeusa.
Hestia - to córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa i Hery. Chcieli ją poślubić Posejdon i Apollo, bogini jednak postanowiła zachować dziewictwo, za co Zeus obdarzył ją szczególnymi łaskami. Jej imienia wzywano na początku i na końcu każdej modlitwy, strzegła też dochowywania przysiąg była opiekunką ogniska domowego. Płomieniem z jej świętego ognia matka panny młodej zapalała ognisko w nowym domu.
Posejdon - to syn Kronosa i Rei, najstarszy brat Zeusa. Był bogiem mórz, rzek, wysp i półwyspów. Jemu też podlegały wszystkie bóstwa i twory morskie i rzeczne. Jest także patronem rybaków. Jego atrybutem był trójząb, którym mógł uciszać burzę oraz powodować trzęsienie ziemi.
Afrodyta - to bogini miłości i piękności. Wyłoniła się z piany morskiej niedaleko Cypru, który stał się główną siedzibą kultu bogini. Szczególną czcią obdarzały Afrodytę kobiety i traktowały ją jako opiekunkę małżeństwa. Była otoczona licznym orszakiem boginek i nimf. Uważano ją za najpiękniejszą boginię. Jej mężem był Hefajstos, jednak ona gorącym uczuciem darzyła Aresa.
Syn Zeusa Apollo, to bóg muzyki i sztuk pięknych. Jest niezwykle utalentowany, to najwspanialszy muzyk na świecie i najpiękniejszy z bogów. Potrafi także przewidywać przyszłość. W jego orszaku jest dziewięć Muz.
Ares - to bóg wojny. Był synem Zeusa i Hery. Brał udział w walkach pieszo lub na rydwanie w otoczeniu Strachu i Trwogi. Ponadto towarzyszyły mu Kery - duchy śmierci. Był kochankiem pięknej Afrodyty - żony kulawego Hefajstosa.
Atena - bogini mądrości - jest córką Zeusa. Jest to najmądrzejsza i najbardziej wojownicza bogini. Częściej korzysta z siły swej inteligencji niż z mięśni. W czasie pokoju uczy ludzi wielu pożytecznych rzeczy, dzięki czemu mogą oni wygodniej i lepiej żyć. Jest patronką Aten, a słynny Partenon został wzniesiony na jej cześć.
Hefajstos - to syn Zeusa i Hery, małżonek Afrodyty. Jest bogiem ognia. Urodził się tak brzydki, że Zeus strącił go z nieba, co spowodowało kalectwo. Opanował sztukę kowalską i złotniczą, a swoje umiejętności przekazał ludziom. Dzięki swym zdolnościom został ponownie wezwany na Olimp, by sporządzać pioruny dla Zeusa. Jego atrybutem są: młot lub obcęgi.
Hermes - to syn Zeusa i tytanki Mai. Już jako niemowlę oznaczał się wielkim sprytem. Zeus uczynił go posłańcem bogów - oznajmiał rozkazy bóstw olimpijskich i wypełniał wszelkie polecenia. Odprowadzał dusze zmarłych do Hadesu, zsyłał ludziom senne marzenia, opiekował się handlem i kupcami, a nawet złodziejami. Jego atrybutami są skrzydełka i laska.
Artemida - to córka Zeusa i Latony, siostra Apolla, bogini łowów i polowań. Opiekowała się także źródłami, które posiadały właściwości lecznicze. Nazywana też była władczynią bagien, a żeglarze widzieli w niej swoje bóstwo opiekuńcze. Starożytni wierzyli, że jest opiekunką trzody domowej, szczególnie koni.
Najważniejsze budowle w Grecji
Grecja to kraj obfitujący w liczne zabytki pochodzące ze starożytności i średniowiecza.
Jedną z najbardziej znanych świątyń jest Partenon, wybudowany na ateńskim wzgórzu Akropol. Świątynia ta wzniesiona została ku czci bogini Ateny. Nazwa Partenon oznacza "sala dziewic" - według starożytnych podań mieszkały tu kapłanki Ateny. Ozdobą świątyni był gigantyczny posąg bogini, wykonany ze złota i kości słoniowej, jednak zaginął on około V w.pne.
Niewątpliwą ozdobą Partenonu są Kariatydy - kolumny zbudowane w stylu jońskim.
Interesującym miejscem dla zwiedzających jest także grób Agamemnona, upamiętniający słynnego starożytnego wodza.
Współcześni turyści mogą też zwiedzić starożytny cmentarz Keramikos.
Interesującym obiektem, pięknie komponującym się z naturą jest kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów, który przetrwał do dzisiejszych czasów w bardzo dobrym stanie.
Będąc w Grecji warto również udać się do Salonik, gdzie można zwiedzić świątynię Świętego Demetriusza.
W dobrym stanie zachowały się ruiny świątyni poświęconej Hefajstosowi - mitycznemu mężowi pięknej bogini Afrodyty.
Niewątpliwą atrakcją jest trudno dostępny klasztor zbudowany na skalnym słupie - Meteory.
Warto zwiedzić też ruiny świątyni Odeon Heroda Attykusa. Znajdują się one na jednym ze szlaków prowadzących na akropolskie wzgórze.
Warto także zobaczyć ruiny świątyni Zeusa, poświęconej władcy mitycznego Olimpu.
Bibliografia: "Mała encyklopedia kultury antycznej" - red. Z. Piszczek
1