Historia Architektury Wykład 3 Grecja Historyczna

Peloponez, Sycylia + dół buta + Azja mniejsza.

Okresy (od wojen do wojen):

Wczesno Archaiczny- 743-670 p.n.e.

Archaiczny 670-470 p.n.e.

Klasyczny 470-338 p.n.e. (największe świątynie greckie)

Hellenistyczny (wpływy rzymskie wybujałość form, odejście od klasycznej sztuki greckiej) 338-146 p.n.e. , zburzenie Koryntu, ujarzmienie Greków przez Rzymian

Grecy sami siebie nazywali Hellenami (Hellada), Rzymianie nazwali ich uszczypliwie grekami.

776 p.n.e. pierwsze igrzyska olimpijskie.

Świątynia grecka wywodzi się z pierwotnej formy megaronu, czyli mieszkania króla (podparcie słupowe, lekko wystawiony do przodu dach, kamienie polepione gliną (szafulcowa technika)nakrycie gałęzie/słoma) potem dach siodłowy i dwuspadowy i wysunięty aetos (szczyt trójkątny)

Bóstwa posiadały najgorsze cechy ludzkie ;) i trochę dobrych cech ludzkich.

Najpierw oddawano cześć na przestrzeniach otwartych potem na przestrzeni otoczonej murem (temenosie), w którym zawierała się brama ozdobna czyli propyleje. Ołtarz na dziedzińcu (lub wnętrze temenosu). Świętnie to mieszkania posagu bóstwa, ale ołtarz dalej na zewnątrz.
Przestrzeń prostokątna =naos/cella
Przedsionek =pronaos

Partenon, akropol Ateny dorycka świątynia (ma 4 kolumny jońskie) ilość kolumn 8x17
Ogólnie 3 części:

• podstawa: taras (krepidoma) z kamienia łamanego ukształtowany w 3 stopnie stylobatu(zewnętrzna część +stereobat (wewnętrzna część)

• Kolumny i ściany

• Belkowanie (entablaturę), strop, dach, szczyt trójkątny (aetos) pole wewnętrzne dla rzeźby = pole tympanonu (tympanon)

Świątynia zbudowana z Ciosów kamienne dokładnie szlifowane, tak, że prawie nie widać szpar. Kolumnada w Grecji zawsze swobodnie na stylobacie (pierwszy bęben nie jest związany niczym ze stylobatem)

Bębny kolumn zacierane tzn. na bolec w kształcie stożka. Kanelury= żłobkowanie(segmentowe lub fragment elipsy) bez ścieżek tzw. ostro cięte.
Kolumna= cylindryczna podpora dla belkowania
entaza = zwężenie ku górze

Kapitel: głowica = echinus(poduszka)+abakus(kostka) wysokość kolumny doryckiej to:

• Archaiczny- 8M

• Klasyczny- 11M

• Hellenistyczny- do 12M

Cella na dodatkowych dwóch stopniach stylobatu (więc w sumie na 5 stopni)

Belkowanie :

• architraw (belka kamienna od środka kolumny do środka kolumny; dorycki: jednodzielny, gładki)

• fryz: tryglif+ metopa= tryglifon=fryz dorycki

• gzyms

Tryglif na środku kolumny i na środku miedzy kolumnami ale narożny tryglif jest przesunięty, więc pierwsza metopa może być szersza aby nie było „pół-metopy”

Tryglif- eleganckie zakończenie belek

Metopy- zamkniecie dziur miedzy belkami, płaski kamień rzeźbiony

Nad tryglifonem gejson= gzyms obiega dookoła pole tympanonu

Dorycki= sima (rynna) echinosowa

Mutulli- płytki w podbiciu płyty gzymsowej = 3x6 łezek (guttae)

Na zakończeniu tryglifu są płaskie płytki –regule, tez z 6 łezkami (guttami)

Tenia- listwa, która oddziela architraw of fryzu

Konstrukcja siodłowa dachu drewniana, na tym słoma lub gałęzie potem dachówka: ceramika lub marmur

Imbices (płaska deszczownica) kalypteros lub tegula (stożkowa) przykrywają imbices

Syma= wydrążona rynna

Akroterie lub akroteriony (zakończenia) palmetowe (attyka) lub figuralne lub gryf

Ściany bez zaprawy z umiarowych ciosów kamiennych

W obejściu świątyni mamy strop kasetonowy kamienny

Architraw= aby nie było przekroju leżącego prostokąta to stosowali 3 belki kamienne o prostokątnym przekroju co daje [][][] ale w takich elementach był bolce z brązu lub żelaza zamiast zaprawy.

=============================Koniec frontonu Partenonu===============================

Typy świątyń greckich

Świątynie greckie budowane na module =promień dolnego bębna kolumny

• Z antami (in antis); małe- 1 cella (2mx3m) wysunięty dach do przodu + wysunięte do przodu ściany boczne zakończone filarkiem antowym. Dach podparty dwoma kolumnami może być podparta z tyłu i z przodu (rzadko ale są)

• Amfi prostylos (kolumnada z przodu i z tyłu) /prostylos(kolumnada tylko z przodu) (czy z tylu czy z przodu tez) cella większa, nieco wysunięte ściany, ale kolumnada nie jest między tymi ścianami ale z przodu.

• Peripteros (najczęstsza) Partenon (8x17 kolumn) = kolumnada obiega świątynię dookoła a w środku zawarty amfiprostylos (częściej) lub prostylos

Peripteros na przykładzie Partenonu:

1. Pronaos

2. 3nawy (2 boczne węższe środkowa szersza) kolumnada

3. Skarbiec , osobne pomieszczenie nie połączone z cellą, podparty przez 4 kolumny jońskie

4. 2 przedsionek z tyłu (opistodomos)

5. Kolumnada na trzech stopniach stylobatu obiegająca strukturę celli (+2stopnie)

• Pseudoperipteros Kolumny uwięzłe w ścianach celli,

naos=3 oddzielne nawy, brak kolumnady tylko słupy graniaste podtrzymujące strop

(np. brak kasy- św. Zeusa Olimpijskiego na Sycylii)

Stropy w środku drewniane w obejściu naokoło kamienne

Duzy otwór drzwiowy, którym wpadało światło, świątynia dla bóstwa nie dla ludzi

• Dipteros podwójna kolumnada obiegająca cellę dookoła, mnóstwo stopni stylobatu (bo przykład z Azji Mniejszej), w środku różnie np. amfiprostylos

Duże bogate świątynie Hellenistyczne w Attyce, klasyczne w Azji Mniejszej (Apolla)

• Pseudodipteros pomijamy jeden rząd kolumn(środkowy) ale przerwa zostaje(trochę taniej)

• Okrągłe:
  Monopteros okrągły dach na okrągłych kolumnach (bez ścian)
  Tolos układ peripteralny okrągły (ściana) Olimpijski filipejon, najbardziej znany- tolos epidauros

Porządek Attycko-Dorycki (Partenon akropol)

1. 2 stopnie stylobatu(bo szczegóły z celli)

1M=30p

Entaza 60/44

2. Pierwszy bęben bez połączenia ze stopniem stylobatu
   Żłobki bez ścieżek: 14, 18, 22 (w szczytowym okresie rozwoju hellenistycznego może być więcej), może być jako segment, lub jako fragment elipsy, nie stosuje się kół.

3. Zacięcie ostatniego bębna kolumny- Scamillus

4. Szyjka kolumny –hypotrachelion

5. Echinos(poduszka)

6. Annuli na echinosie nie na trzonie!!!

7. Abakus (płyta)
   Entemblatura

8. Architraw (1M+15p lub 20p)

9. Fryz gładki (zoforoz) tryglif+metopa

Nosek glifu=scottio
Pod tenią regula i guttae
Płytki nad tryglifem są rzeźbiarskie
Mutullusy nalezą do gzymsu
Płyta gzymsowa zacięta, aby woda lepiej spływała.
Syma (przekrój echinosowy)

Późniejsze, inne świątynie doryckie:

Mniejsza podobna do Partenonu:
Lwie paszcze= rzygacze, rzygulce
Bardziej płaskie i bardziej rzeźbiarskie rozwiązanie tryglifonu i mutullsa
Akroterion Palmetowy

Azja mniejsza świątynia Ateny

Podobne wcięcia scamillusa i annuli,
silniej zaznaczone wcięcie szyjki (hypotrachelionu),
bardziej wysunięty echinos,
akroterion figuralny (gryfowy)- kanefory (nie kariatydy)+ gryfowy ornament,
przekrój karnisowy rynny dekorowany kymationem jońskim (liściowcem) mimo, że styl dorycki.

Astragal= pas perełek

Wole oczka= jajownik joński

Kymation= liściowiec
dekoracja może być malowana p
pokrywają płytki w jońskim ale się zdarzają w doryckim (rzadko)

DORYCKI
Dawne świątynie (6wpne wczesno archaiczne):
krepa kolumna,
wysunięty kapitel (echinos i abakus)
spore wcięcie hypotrachelionu,
małe interkolumnium,
spłaszczona entablatura,

Archaiczne późniejsze
nieco smuklejsze kolumny
silna entaza
pojawia się zaznaczenie belki drewnianej- tryglifon

Klasyka Partenon
większe interkolumnia ale nie zabójczo duże,
klasyczna harmonia klasycznego porządku Partenonu

w Hellenistycznym występował rzadko bo bardzo krępy.

Zapamiętać wielkość kapiteli i kolumny (1/4 dół/h kolumn), interkolumnia 2-2,5

JOŃSKI
kolumna wyższa niż dorycki (18-10M 1/10 dół do wysokości kolumny)
interkolumnia 3-6 M
Z obserwacji przyrody (rośliny, rogi baranie) lub z Cypru bo tamtędy przebiegały i krzyżowały się szlaki historyczne i kozy.

Woluty= klasyczne spirale zaczynająca się od oczka (ślimaka), pomiędzy echinosem a abakusem.

Ścieżka miedzy wolutami może być prosta lekko wygięta albo całkiem wygięta najczęściej jednak lekko ugięta.

Erechtejon na Akropolu
3 stopnie stylobatu
trzy elementy kolumny
baza+ trzon+ szyjka +głowica
architraw+ fryz+ gzyms

Baza attycka
torus, trochillus, torus, poprzedzielane plintami= ew. plinta na samym dole. Zwykle dekorowany ostatni torus plecionką jońską). ELIPSY!!!

Trzon smuklejszy (1/10) kanelurowany ze ścieżkami (nie bite na ostro) kanelurowany zawsze pierwszy i ostatni bęben reszta po zatarciu.

Mała entaza 60/50 lub 60/56

Unikatowo wysoka szyjka (hypotrachelion)= dekorowany rozbudowanym liściowcem-> na tym echinus-jajownik-> na tym woluta z ugiętą łącznica wolut)->płytka (abakus) i entablatura

Architraw trójdzielny (fascie). Każda fascia wysunięto o 2p przed poprzednia i wyższa o 2p od poprzedniej.
Architraw gładki (zawsze gładki). Dekorowane są pasy teini i karnis= tenia+ dekorowanie drobne- astragan, kymateion)
Architraw od fryzu oddziela przynajmniej 2-3 dekorowane listwy i jedna nie dekorowana.

Fryz gładki lub dekorowany rzeźbiarsko (zoforoz)

Płyta gzymsowa, lekko podcięta (oczywiście więc w doryckim chyba też) oddzielona tenią lub kanisem od fryzu dekorowane pasy miedzy elementami belkowania

Karnisowy przekrój symy

Syma zwieńczona tenią (ta tenia nigdy nie jest dekorowana)

20*;30* wysuniecie płyty gzymsowej

Ściana:
Stopa antowa tożsama z bazą kolumny(torus trochillus torus ale poprzecinane)

Głowica antowa powtarza kymation szyjki kolumny i elementy rzeźbiarskie coś a’la głowica ale bez wolut.

Jednodzielny architraw fryz nie dekorowany i płyta gzymsowa wysunięta

Narożna jońska woluta 45*=schodzące się woluty jońskie

Narożnik joński różny dla różnych okresów.
Archaiczna Artemidy z Efezu: Silnie wysunięta woluta poza echinus
Klasyczny: Woluta zwarta, niewiele wystaje poza echinus.

Głowica wypukła appolis epikurejskiego w bazai

Azja Mniejsza (Artemida z Efezu) ma dodatkowy element belkowania zębnik +dodatkowe elementy belkowania kostkowe podparcie wysunięcia płyty gzymsowej ale niekoniecznie, lamie światło, wiec i fryz i zębnik albo sam zębnik.

Korycki

Belkowanie takie jak w jońskim ale więcej elementów tenii, karnisów zębników, plint etc.

Głowica= kosz albo donica akantu= trzy rzędy liści akantu: nie rozwinięte, pięknie rozwinięte, pędy i łodygi

Rzadko 2 rzędy (Tolos w Epidauros) Kanelurowanie ze ścieżkami, kanelurowanie zawinięte w listeczki (?)

Abakus różne fazy proste, rogate, rogato proste (bo się utłukiwało ale przez to jeszcze bardziej dekoracyjne) pomnik Lizykratesa