Pierwsi mieszkańcy ................................................ 2 str
Minojska Kreta........................................................ 2 str
Świat mykeńskich pałaców..................................... 4 str
Pierwsi Grecy........................................................... 5 str
Świat egejski w okresie popałacowym 1200-1050....7 str
Narodziny polis okres przejściowy 1100- 700 pne....8 str
Przełom VIII wiek......................................................9 str
Świat Homera i Hezjoda............................................10 str
Powstanie i charakterystyka polis..............................11 str
Polis w okresie archaicznym......................................14 str
Wielka kolonizacja.....................................................15 str
Orientalizm.................................................................16 str
Czas tyranów i prawodawców....................................17 str
Między Spartą a Atenami państwo i obyczaje spartańskie......18 str
Pierwsze hegemonie....................................................21 str
Ateny przed wojnami perskimi...................................21 str
Wojny perskie i powstanie I Związku Morskiego...... 24 str
Demokracja ateńska.................................................... 28 str
Ateny i kultura klasyczna ........................................... 30 str
Rywalizacja Aten i Sparty Wojna peloponeska.......... 32 str
Hegemonia Sparty....................................................... 37 str
W cieniu Macedonii powstanie państwa macedońskiego........40 str
Filip II...........................................................................41 str
Aleksander Wielki i narodziny świata hellenistycznego..........46 str
Świat hellenistyczny.....................................................50 str
Kryzys macedońskiej hegemonii i początek rzymskiej dominacji......56 str
Pod rządami Rzymian Grecja w latach 146 27 pne........60 str
Prowincja Achaja............................................................64 str

Filhellenizm i greckie odrodzenie...................................66 str
Miasta greckie w epoce wczesnego cesarstwa................69 str

Pierwsi mieszkańcy

Szukając pierwszych mieszkańców Grecji musimy cofnąć się do epoki
paleolitu. Z tego okresu pochodzi odnaleziona w Petralonie na Chalkidyce
czaszka przedstawiciela wczesnej formy gatunku ludzkiego. Może sobie
liczyć od 200 do 400 tysięcy lat, ale są badacze, którzy określają jej wiek
na 700 tysięcy lat.
W mezolicie (8000-7000 pne) nastąpiło ocieplenie klimatu, które
spowodowało zmianę warunków życia w Grecji. Istniały silne więzi jej
mieszkańców z morzem. Ślady które po sobie zostawili wskazują, że
spożywali ryby i łowili tuńczyki. Przełomowe zmiany w życiu
mieszkańców Grecji nastąpiły ok. 7000 r pne kiedy na Krecie pojawili się
pierwsi rolnicy co uważa się za początek neolitu trwającej do roku 3100
pne. Uprawa roli mogła być osiągnięciem lokalnych społeczności ale wiele
wskazuje na to, że umiejętność ta została przyniesiona przez osadników z
Azji Mniejszej. Wraz z nimi pojawiły się udomowione zwierzęta (kozy
owce, świnie, bydło) Tereny najkorzystniejsze pod uprawę znaleźli w
Tesalii. Zaczęto zakładać stałe osiedla składające się początkowo z
ziemianek a potem z ceglanych domów. Wczesne osiedla zajmowały
powierzchnię jednego hektara i były zamieszkiwane przez grupę od 50 do
300 osób. Wiedza o neolitycznej Grecji jest bardzo fragmentaryczna.
Wierzenia religijne mieszkańców neolitycznej Grecji pozostają zagadką.
Odnajdowano liczne figurki kobiet co doprowadziło do hipotezy o
dominującej roli Bogini Matki i dominującej roli kobiet w ówczesnych
społecznościach (matriarchat). Wśród figurek są także figurki męskie,
zwierzęce oraz modele budynków. Zmarłych chowano w prostych grobach
albo poddawano kremacji. Prochy wsypywano do glinianych dzbanów.
Zmarłych wyposażano w naczynia i drobne przedmioty co może sugerować
istnienie wierzeń w życie pozagrobowe.

Minojska Kreta

W końcu IV tysiąclecie pne świat egejski wkroczył w epokę brązu, która
przyniosła powstanie pierwszej cywilizacji europejskiej. Jej odkrycie
związane jest z osobą Heinricha Schliemanna, który w 1870 roku rozpoczął
wykopaliska, które odsłoniły pozostałości Troi. W następnych latach
(1874-76) dokonał odkryć w Mykenach odnajdując ślady cywilizacji
mykeńskiej.
Z kolei Artur Evans prowadził wykopaliska w Knossos. Odkrył tam
kompleks budynków, który nazwał pałacem Minosa. Upowszechnił nazwę
kultura minojska w odniesieniu do Krety epoki brązu. Okres rozwoju
kultury helladzkiej w okresie 1600-1200 pne nazywany jest kulturą
mykeńską. Początek nowej epoki umownie wyznacza pojawienie się w
użyciu wyrobów z brązu. Zaczęto budować statki, udoskonalono sztukę

nawigacji co ułatwiło utrzymanie licznych kontaktów z różnymi rejonami
świata. Zaczęła rodzić się cywilizacja miejska. Pojawiają się fortyfikacje
oraz domy z dużymi pomieszczeniami- megaronami. Połowa III tysiąclecia
pne przyniosła koniec tej cywilizacji. Na kontynencie przemiany wydają
się dużo wolniejsze. Zauważalne są w połowie III tysiąclecia pne. Wtedy w
Lernie i w Argolidzie wzniesiono pierwsze budynki zwane korytarzowymi.
Ich centrum stanowiła duża sala a wzdłuż prowadzono długie korytarze.
Przełomem w dziejach świata egejskiego były narodziny cywilizacji
minojskiej na Krecie w początkach II tysiąclecie pne. W różnych częściach
wyspy osiedla zaczęły nabierać charakteru miejskiego, W Knossos, Malii
czy Fajstos zaczęto wznosić domy. W tym samym czasie na Krecie pojawia
się pismo: hieroglificzne, linearne A i hieroglify. Jednoczesne posługiwanie
się różnymi rodzajami pisma może świadczyć, że na Krecie używano
różnych języków lub dialektów. Pojawiali się artyści i rzemieślnicy
produkujący biżuterię i ceramikę. Przypuszcza się, że w tym czasie
powstało na Krecie kilka niezależnych państw, których ośrodkami mogły
być: Knossos, Fajstos. Po zniszczeniach jakie dotknęły Kretę ok. 1750 r
pne cywilizacja minojska weszła w okres największego rozkwitu. W tym
czasie wzniesiono w wielu osiedlach duże kompleksy budynków nazywane
pałacami. Wydaje się, że wzorcem dla budowniczych pałaców minojskich
był pałac w Knossos. Tworzył go zespół budynków z dziedzińcami w
centrum. Wokół rozlokowano pomieszczenia na dwóch kondygnacjach.
Mury pałaców wznoszono z kamienia i cegły. Zadbano o kanalizację, oraz
odpowiedni dostęp do światła i świeżego powietrza do pomieszczeń. Pałace
wznoszono dużym nakładem sił i środków. Musiały odgrywać ważną rolę
w życiu kreteńskich społeczności. Na Krecie upowszechnił się model
państwa z elitą skupioną wokół pałacu. Obok pałacu w Knossos i innych
( Fajstos Malii) wzniesiono na wyspie wiele podobnych budynków. Rozwój
osadnictwa był tak duży, że w wielu rejonach wykorzystywano całą ziemię.
Kreteńczycy utrzymywali kontakty z lądem greckim, Cykladami, Rodos,
wybrzeżami Azji Mniejszej, Cyprem, krajami bliskiego Wschodu oraz z
Egiptem.
Do okresu świetności Krety w połowie II tysiąclecia pne często odnosi się
spisane w drugiej połowie V wieku pne przez Herodota i Tukidydesa
wzmianki o dominacji Minosa na morzu ( talasokracja). Obraz talasokracji
jest raczej odbiciem istniejącego w czasach Herodota i Tukidydesa
ateńskiego imperium morskiego. Bogata sztuka minojska ukazuje
wierzenia mieszkańców Krety. Sceny mitologiczne pojawiają się wyryte na
gemmach. Wyobrażenia na gemmach ukazują bóstwa żeńskie. Rzadsze są
przedstawienia mężczyzn. Większość minojskich miejsc kultu jest
odnajdowana z dala od ich osiedli. Ważnym miejscem oddawania czci były
jaskinie w których składano ofiary ze zwierząt. Ważnym miejscem
kultowym były sanktuaria na szczytach wzgórz. Na podstawie fresków
możemy powiedzieć coś o wyglądzie ówczesnych ludzi. Charakterystyczne

są ciemne oczy i włosy. Cera mężczyzn jest ciemnobrązowa a kobiet jasna.
Rozkwit jaki przeżywała Kreta w końcu pierwszej połowy II tysiąclecia
pne nie był tylko jej udziałem. Na wyspach Cykladzkich dobrze rozwijały
się takie osady jak Fylakopi czy Kastri. Przypuszcza się, że długotrwały
okres pokoju- pax minoica- który zapewnił Krecie warunki do rozwoju
zakończył się około 1500r pne. Przez wyspę przetoczyła się fala zniszczeń
doprowadzając do upadku wszystkie pałace oprócz Knossos. Po tych
wydarzeniach świat minojski uległ przeobrażeniom. Wraz z pałacami
znikły stare elity władzy a nowe wykazują więcej związków z kulturą
mykeńską. Ok. 1400 r pne administracja pałacu w Knossos zaczyna
posługiwać się pismem linearnym B sporządzając dokumenty. W czasie
kryzysu jaki dotknął Kretę Grecja weszła w okres rozkwitu. Wzrosła jej
rola w wymianie handlowej i wytwórczości ceramiki. Zwiększyły się liczba
ludności i produkcja rolna. W XIV w pne świat egejski przeżył kolejny
okres rozkwitu i kontaktów ze Wschodem. Pałac w Knossos stał się
ważnym centrum gospodarczym. Pałace powstawały w sąsiedztwie osiedli.
W pałacach mykeńskich wielkie dziedzińce nie stanowiły centrum ale
wielkie sale – megarony. W takiej sali znajdował się tron i tam odbywały
się ceremonie religijne. W sztuce mykeńskiej zwracają uwagę
przedstawienia walczących wojowników na rydwanach. Tacy wojownicy
pojawili się na Bliskim Wschodzie jako elitarna grupa stanowiąca trzon
królewskiej armii. W tym okresie po raz pierwszy na tak dużą skalę
dochodzi do kontaktów z odległymi rejonami basenu Morza Śródziemnego.
Kultura mykeńska objęła zasięgiem południową Grecję wraz Epirem,
Tesalię oraz część wysp Morza Egejskiego. Mieszkańcy Krety byli aktywni
w nawiązywaniu zamorskich kontaktów. W wielu miejscach egejskiego
wybrzeża Azji Mniejszej odnajdywane są ślady mogące świadczyć o
kontaktach mieszkańców tego regiony ze światem mykeńskim. Najwięcej
tych śladów pochodzi z Miletu, który już wcześniej miał kontakt z
minojską Kretą. Wpływy Myken są zauważalne na wyspach Rodos i Kos.

Świat mykeńskich pałaców

Pismo linearne B to pismo sylabiczne uzupełnione o znaki specjalne dla
liczb, jednostek wagi, objętości oraz pojedyncze znaki przedstawiające
konkretne przedmioty, rośliny czy produkty.
Pismo zostało odczytane w 1952 roku przez Michaela Ventrisa i Johna
Chadwicka. Udowodniono, że służyło do zapisywania języka greckiego.
Pismo linearne B zachowało się na tabliczkach glinianych oraz w
inskrypcjach na dzbanach. W XIII wieku pne pismo wykorzystano w
administracji.
Dokumentowano obieg towarów, zwierząt hodowlanych, spisywano
zawartość magazynów. Dokumenty spisane pismem linearnym B nic nie
mówią o polityce, wojnach czy pałacowych intrygach. Opisują codzienne

życie urzędników dotyczące bieżących spraw. Po upływie roku zapisy
traciły aktualność a tabliczki niszczono. Z dokumentów można poznać
pozycję społeczną osób np. tytuł:
Pan lub król
Rzemieślnik
Wojewoda
Sługa lub niewolnik

Nie wiemy jakie były ich kompetencje ani zależności między nimi.
Działalność pałaców przypomina dobrze zorganizowane i
wyspecjalizowane gospodarstwa. Można je porównać do gospodarstw
średniowiecznych klasztorów. W tekstach nie ma śladu istnienia
politycznych więzi pomiędzy poszczególnymi pałacami.
Zachowały się dwa duże archiwa dokumentów na tabliczkach glinianych:
Knossos i Pylos.
Pałac w Knossos – hodowla owiec oraz produkcja wełny.
Tabliczki opisują:
Wielkość stada
Wymieniają osoby za nie odpowiedzialne
Imiona kobiet wyrabiające tkaniny
Zapłata dla robotników w produktach rolnych
Pałąc w Pylos- produkcja lnu, wyrabianie płótna, produkcja oliwy
Tabliczki opisują:
Zapłata dla robotników w produktach rolnych.
Przypuszcza się, że część pałacowej produkcji przeznaczono na wymianę.
Np. oliwa z Krety rozlewana do dzbanów i zaopatrzonych w inskrypcję.
Takie dzbany znajdowano w całym rejonie Morza Egejskiego.
W tekstach z Knossos pojawiają się imiona bóstw czczonych przez
Greków: Posejdon, Atena, Zeus.
Dokumenty mówią o darach przekazywanych przez pałacowych
urzędników i osoby prywatne do sanktuariów ( miód, zioła, oliwa, sery,
wino).

Pierwsi Grecy

Wiedza Greków o ich odległej przeszłości była bardzo niewielka. Według
najstarszych zachowanych dzieł historiograficznych pochodzących z
połowy V wieku pne pamięć Greków sięgała dalej niż do połowy VII
wieku pne
776 r pne według tradycji pierwsze igrzyska olimpijskie.

W czasach klasycznych praktycznie nic nie wiedziano o wielkiej
cywilizacji z epoki brązu. Jej pozostałości były widoczne wciąż w
krajobrazie co mogło inspirować powstanie wielu mitów o epoce herosów,
która miała poprzedzać czasy historyczne, Starożytni mogli wierzyć w
historyczność tych mitycznych wydarzeń. Do takich mitów zaliczyć można
opowieść o wojnie trojańskiej znanej z pieśni Homera.
Nowożytne badania dotyczące pochodzenia Greków zapoczątkowały studia
nad ich językiem. Na przełomie XVIII i XIX wieku uczeni zwrócili uwagę
na istnienie podobieństw pomiędzy większością języków europejskich i
niektórych azjatyckich. Stąd hipoteza o istnieniu indoeuropejskiej rodziny
językowej, Według tej teorii dalecy przodkowie ludów mieli wspólną
praojczyznę i posługiwali się jedną mową. Kolejne grupy opuszczały
praojczyznę i osiedlały się w nowych siedzibach tracą ze sobą kontakt, a
ich języki zaczęły się różnicować. Greków uznawano za jedną z
pierwszych takich grup.
W XIX wieku przyjęto, że Grecy mieli przybyć do nowej ojczyzny jako
ukształtowany naród różniący się od innych obyczajami, instytucjami,
wyglądem fizycznym, religią, językiem. Przybycie takiej grupy powinno
zostawić ślady możliwe do odnalezienia przez archeologów np.
pozostałości zniszczeń, zmiany w sposobie chowania zmarłych,
pozostałości budowania domów.
Są badacze wiążący z przybyciem Greków pojawienie się kultury
mykeńskiej. Ich zdaniem tabliczki z tekstami w piśmie linearnym B są
dowodem na pojawienie się ludności mówiącej w języku greckim.
Od początku XX wieku popularność zdobył pogląd, że przodkowie Greków
przybyli w trzech kolejnych falach:
Jako pierwsi Jonowie – schyłek III tysiąclecia
Drudzy Achajowie – ok. 1600 r pne- utożsamiani z twórcami cywilizacji
mykeńskiej
Trzeci Dorowie- ok. 1200 r pne – uznani za odpowiedzialnych za jej
zniszczenie.
Odczytanie pisma linearnego B dostarczyło dowodów, że twórcy kultury
mykeńskiej mówili po grecku. Tym samym cywilizacja mykeńska mogła
zostać uznana za grecką w przeciwieństwie do cywilizacji minojskiej
Krety.
Można sobie wyobrazić, że Grecy nie tylko nie przybyli z zewnątrz do
świata egejskiego ale narodzili się w nim przez zmieszanie ze sobą grup
przybyszów z różnych stron w różnym czasie i mówiących różnymi
językami.
Piszący w V wieku pne ateński historyk Tukidydes był przekonany że
Grecy stali się sobą kiedy przyjęli jeden język i zaczęli przyjmować
obyczaje różniące ich od innych ludów.

Świat egejski w okresie popałacowym 1200- 1050

Około 1200 roku pne wszystkie mykeńskie pałace zostały zniszczone. Ich
upadek nie nastąpił jednocześnie ale raczej w ciągu długotrwałego procesu
który rozpoczął się około połowy XIII wieku pne, choć należy zauważyć,
ze dokładne odtworzenie ówczesnych wydarzeń nie jest możliwe. Objawy
narastającego zagrożenia, ślady pożarów i zniszczeń mogą sugerować, ze
cytadele i pałace zostały zrujnowane w wyniku gwałtownych walk. Jednak
w wielu przypadkach np. w Mykenach wydaje się, ze zniszczenia miały
naturalną przyczynę – trzęsienie ziemi. Niezależnie od przyczyny
niewątpliwe jest to, że pałace nigdy nie zostały odbudowane a wraz z nimi
zniknęła administracja posługująca się pismem linearnym oraz złożony
system organizacji produkcji. Upadek pałaców i zniknięcie administracji
nie oznaczały końca świata mykeńskiego, który trwał jeszcze co najmniej
przez jedno stulecie.

Do końca XII wieku pne mieszkańcy Grecji lądowej i wysp starali się
kontynuować mykeński styl życia, korzystając z kruchej stabilizacji.
Jednak po 1100 roku pne nasiliły się negatywne zjawiska prowadzące do
głębokich zmian w ówczesnej greckiej rzeczywistości.
Już w końcu XIX wieku za zniszczenie pałaców i cywilizacji epoki brązu
winiono Dorów, greckie plemię, które miało przywędrować na Peloponez
pod wodzą potomków Heraklesa. Teoria najazdu Dorów znakomicie
tłumaczyła przyczyny upadku cywilizacji epoki brązu jak również różnice
między nią a klasyczną Grecją.. Dorowie mieli przynieść ze sobą własne
obyczaje i organizację plemienną, której pozostałością miał być istniejący
w państwach doryckich podział obywateli na trzy fyle. Wędrówka Dorów
została uznana za element szerszej migracji ludów, które spowodowały
chaos i ruinę wschodniej części basenu morza Śródziemnego.
Teoria najazdu Dorów jest jednak od dłuższego czasu podważana ponieważ
nie znaleziono jednoznacznych archeologicznych dowodów na jej
poparcie.. Jeśli nawet migracja dużej grupy ludności miała miejsce to
niczego po sobie nie pozostawiła. Świat mykeński nie upadł wraz z
pałacami ale ulegał stopniowej ewolucji. Przyczyn upadku można się
dopatrywać w buntach uzależnionej ludności albo w konfliktach pomiędzy
państwami co doprowadziło do zburzenia głównych ośrodków mykeńskich.
Wędrówka Dorów nie była jedyną która miała zdarzyć się w tej epoce.
Tradycja grecka wspomina o migracji Beotów, Tesalów a przede wszystkim
o wędrówce Jonów, którzy mieli opuścić swe pierwotne siedziby na
Peloponezie i po krótkim pobycie w Attyce osiedlić się na wybrzeżach Azji
Mniejszej.
Trudno ocenić co o ewentualnych migracjach może powiedzieć
rozmieszczenie dialektów języka greckiego. Ich znajomość zawdzięczamy
głównie inskrypcjom a te pochodzą z V i IV wieku pne.

Schyłek świata mykeńskiego wiązany jest z tradycją o wojnie trojańskiej,
która w mitologii greckiej była ostatnim wielkim wydarzeniem epoki
heroicznej zawartą w poematach Homera. Od czasów odkryć dokonanych
w XIX wieku przez Heinricha Schliemanna opisywaną przez Homera Troję
identyfikuje się z pozostałościami miasta odnalezionymi na wzgórzu
Hisarlik.
Większość badaczy skłonna jest dziś utożsamiać Troję odnalezioną przez
Schliemanna ze wspomnianą w hetyckich dokumentach Wilusą.

Narodziny polis, Okres przejściowy 1100 – 700 pne.

U schyłku II tysiąclecia pne wschodnia część basenu Morza Śródziemnego
wraz z Egiptem, Azją Mniejszą i Mezopotamią została dotknięta głębokim
kryzysem. Potężne państwa takie jak Babilonia, Egipt czy Asyria pogrążały
się w chaosie, któremu towarzyszyły migracje nowych ludów i problemy
ekonomiczne.
Koniec tysiąclecia przyniósł także zmiany w świecie egejskim, gdzie
warunki życia stały się trudniejsze, zmniejszyła się liczba mieszkańców a
kultura materialna zubożała. Kontakty ze Wschodem stały się sporadyczne,
ustał napływ wyrobów rzemiosła z tamtego regionu. Osłabły też kontakty
pomiędzy różnymi regionami Grecji. Zanikły mykeńskie tradycje a kultura
materialna zubożała.
Pojawił się nowy styl życia, nowy sposób gospodarowania, chowania
zmarłych, budowy domów czy dekoracji naczyń. Do ważnych przemian
jakie zaszły w Grecji po upadku świata mykeńskiego można zaliczyć
upowszechnienie się wytopu i obróbki żelaza. Z żelaza produkowano
miecze, groty do włóczni, żelazne narzędzia.
Niewielka ilość zabytków archeologicznych i brak źródeł pisanych
utrudniają śledzenie zmian jakie zachodziły w kręgu egejskim pomiędzy
upadkiem świata mykeńskiego a narodzinami klasycznej greckiej
cywilizacji w VIII wieku pne.
Z tego powodu przyjęło się nazywać ten okres wiekami ciemnymi. Druga
faza wieków ciemnych jest czasami nazywana okresem geometrycznym
( 900-750) Nazwa pochodzi od stylu dekoracji ceramiki, który narodził się
w Atenach i stopniowo zdobył popularność w innych rejonach Grecji.
Kontakty pomiędzy regionami stają się częstsze. Większy ruch panuje na
szlakach morskich prowadzących z Morza Egejskiego na Cypr i do Syrii.
Osiedla stają się większe, bogatsze i lepiej zorganizowane.
W IX wieku pne kontakty pomiędzy światem egejskim a Wschodem stają
się coraz bardziej ożywione co widoczne jest na Krecie. W położonej obok
ruin minojskiego pałacu osadzie w Knossos znajdowane są przedmioty z
Egiptu, Syrii i Cypru.

Przełom – VIII wiek pne

Gdyby szukać jednego momentu, w którym narodził się świat starożytnych
Greków to wybór VIII wieku pne wydaje się najbardziej uzasadniony.
Wtedy stali się oni bardziej ruchliwi, a wymieniając się towarami,
uczestnicząc w wyprawach morskich, zakładając pierwsze kolonie Grecy
musieli ze sobą współpracować, dzielić się doświadczeniami. Podróże
dawały dostęp do egzotycznych dóbr, przynosiły możliwość wzbogacenia
się i odmiany losu. Umożliwiały egejskim społecznościom szybki obieg
informacji, przejmowanie rodzących się pomysłów i praktycznych
rozwiązań. Wszystko razem zaowocowało nowym stylem życia i
upowszechnienia się w świecie greckim tych samych idei.
Wiele śladów wskazuje, że ten okres miał znaczenie podczas kształtowania
się polis- greckiego miasta państwa. Kontakty, które Grecy nawiązywali z
miastami Bliskiego Wschodu w okresie wieków ciemnych przyczyniły się
do ich rosnącego zainteresowania wymianą produktów. W VIII wieku pne
na większą skalę zaczęto sprowadzać surowce takie jak: miedź, cyna, rudy
żelaza i złoto. VIII wiek pne przyniósł także wzrost wymiany lokalnej i
regionalnej. Początkowo nie musiała mieć na celu zysku a jedynie
pozyskanie egzotycznych towarów, czy nawiązanie dobrych stosunków
przez przedstawicieli elit. Z czasem zaczęto na większą skalę wymieniać
się zbożem, winem, oliwą, serami z nadzieją na zysk. Na ożywieniu handlu
korzystali rzemieślnicy, właściciele statków a także ludzie zamożniejsi,
Około 775 r pne powstała osada Pitekusaj uważana za najstarszą grecką
kolonię. Prze około ćwierć wieku Pitekusaj mogła być jedyną osadą w tej
części świata, jednak już w drugiej połowie VIII wieku pne do Italii na
Sycylię zaczęli napływać greccy osadnicy rozpoczynając wielką
kolonizację. Z Pitekusaj pochodzi jeden z najstarszych zabytków greckiego
piśmiennictwa co stwierdza, że w VIII wieku pne Grecy przyswoili sobie
sztukę pisania.
Zwyczaj składania darów wotywnych jest jednym z przejawów zmian
zachodzących w VIII wieku pne w życiu religijnym Grecji. Wieki ciemne
nie pozostawiły wiele śladów praktyk religijnych. Przypuszczalnie uwaga
wiernych była skoncentrowana na samej ceremonii a nie na miejscu jej
odbywania. Praktyki i zwyczaje religijne w różnych rejonach Grecji mogły
wyglądać różnie, ale przypuszcza się, że wszędzie stałym elementem była
uczta ofiarna. Zmiany zachodzące w VIII wieku pne polegały na
upowszechnieniu się zwyczaju wznoszenia ołtarzy, na których spalano
ofiary ze zwierząt oraz składano dary wotywne.
Wraz ze zmianą zachowań religijnych uległy przekształceniu same miejsca
kultu. Sanktuarium zajmowało wydzielony obszar- temenos. W jego
obrębie mogły znajdować się drzewa, źródła, sadzawki. Temenos był

poświęcony bogom, na jego terenie obowiązywało wiele religijnych
zakazów. Jednym z nich było prawo azylu, dające nietykalność szukającym
tam schronienia ludziom. W temenosie znajdowały się ołtarze : na jednym
zabijano zwierzęta oriarne, na drugim dokonywano spalenia ofiary. Wokół
ołtarzy, najważniejszych obiektów w temenosie koncentrowały się
ceremonie religijne.

Świat Homera i Hezjoda

Każda dyskusja o społeczeństwie schyłku wieków ciemnych i początku
epoki archaicznej jest związana z eposami Homera i Hezjoda, które uważa
się za najstarsze dzieła literatury greckiej. Jednak nie wiadomo kiedy eposy
Homera powstały i którą epokę portretują. Niegdyś uważano, że oba
poematy powstały u schyłku IX wieku pne ale obecnie umieszcza się je u
schyłku VIII wieku pne chociaż niektórzy uczeni skłaniają się ku pierwszej
połowie VII wieku pne.
Trochę więcej wiemy o czasie powstania poematów Hezjoda – „ Pracy i
dni”, „Teogonii”. W świecie Homera najważniejszą rolę odgrywają
ludzie nazywani przez poetę basileusami. Chociaż słowo to oznacza
monarchę to u Homera mogło być w jednej społeczności kilku basileusów.
Tworzyli oni bogatą elitę, która skupiła w swych rękach polityczne
przywództwo, o którego utrzymanie musieli zabiegać. Znaczenie basileusa
zależało od szacunku jakim się cieszył i od układu powiązań z ludźmi o
podobnym i niższym statusie. Między basileusami mogło dochodzić do
napięć więc starali się pozyskać jak najwięcej sojuszników. Służyć temu
mogły związki małżeńskie oraz ksenia – przyjaźń. Osoby połączone ksenią
zobowiązywały się do udzielania sobie pomocy. Mogła polegać na
wsparciu w razie ataku wroga lub udzieleniu schronienia. Największym
zagrożeniem dla basileusa było utracić majątek co prowadziło do utraty
pozycji społecznej. Aby ją utrzymać należało kierować się w życiu
nakazami arete- kodeksu postępowania.
W świecie Homera najważniejszą jednostką społeczną jest oikos. Słowo to
oznacza dom, rodzinę, gospodarstwo. Do domowników oprócz najbliższej
rodziny ( żony dzieci) mogli również należeć rodzice oraz rodzeństwo.
Kobiety w świecie Homera posiadały silniejszą pozycję niż w państwach
epoki klasycznej. Chociaż nie miały głosu w decyzjach politycznych to
mogły swobodnie ruszać się poza domem, brać udział w ucztach, świętach
i innych uroczystościach Kobiety pozostawały pod opieką ojca, męża a
nawet syna, którzy decydowali o ich losie. Gospodarstwo basileusa było
większe i zamożniejsze od innych. Od społeczności, którym przewodzili
mogli otrzymać dodatkową ziemię – temenos. Ich zamożność przejawiała
się przede wszystkim w stadach bydła, kóz, świń co ich szczególnie
wyróżniało.

Większe wspólnoty terytorialne nazywane są demami. Słowem dem
określano ziemię jak i lud na niej mieszkający a także jego przywódców
basileusów. Ludzie tworzący dem udzielali sobie pomocy w razie
niebezpieczeństwa. Pojawia się też określenie polis mogące oznaczać całą
wspólnotę jak jej główne osiedle. Basileusi którzy przewodniczyli
wspólnotom mogli wraz z towarzyszami toczyć spory, ale chcąc angażować
w nie demy musieli uzyskać ich akceptację.
Hezjod przedstawia się jako właściciel oikos w beockiej Askrze. Zajmował
się głównie uprawą roli, w czym pomagali mu członkowie jego oikos.
Poeta zwraca uwagę na tetów jako zajmujących najniższą pozycję w
hierarchii społecznej. Według Hezjoda gospodarstwo powinno być
samowystarczalne. Nadwyżki produkcji przeznaczano na wymianę ale
poeta nie mówi nic o lokalnym rynku, wspomina natomiast o możliwości
wysyłania towarów statkiem w odleglejsze rejony. Gospodarz powinien
polegać na sobie a także wykonywać samodzielnie różne prace. Winien też
zadbać o dobre stosunki z sąsiadami. Od Hezjoda wiele dowiadujemy się o
migracjach w Grecji doby kolonizacji.

Powstanie i charakterystyka polis

W wyniku zmian, które zaszły w Grecji w VIII wieku pne zaczęły się
formować nieduże, samorządne wspólnoty lokalne nazywane przez
Greków polis ( liczba mnoga poleis) mogące istnieć jako samodzielne
państwa. Słowo polis tłumaczy się jako miasto-państwo. Mówiąc o mieście
mamy na myśli główną osadę, z którą identyfikowali się członkowie
wspólnoty czyli polis. Takiej osadzie często mogło brakować wielu cech
wskazujących na różnice między miastem a wsią np.: dużej liczby
mieszkańców, zwartej zabudowy, monumentalnych domów. Większość
mieszkańców utrzymywała się z zajęć rolniczych. Tylko w niektórych
miastach istniała liczniejsza populacja kupców i rzemieślników.
W Attyce istniało wiele mniejszych i większych osiedli. Miastem były
tylko Ateny a ludzie tworzący polis nazywali siebie Ateńczykami,
niezależnie od tego gdzie mieszkali. Polis wywodziła się z istniejących
wcześniej lokalnych społeczności, które skupiały się wokół większych
osiedli. Aby mogły się przekształcić w polis musiała się wytworzyć nie
tylko silna identyfikacja z określonym terytorium ale i lokalne centrum
czyli musiała powstać wspólnota obywateli- osób współdecydujących o
losach własnego państwa i korzystających z zarezerwowanych wyłącznie
dla nich praw. Każda polis starała się zaznaczyć swoją odrębność poprzez
lokalne zwyczaje, tradycje rozwiązania ustrojowe a nawet dialekt. Każda
tworzyła też wspólnotę religijna obywateli, którzy razem uczestniczyli w
ceremoniach i składaniu ofiar bogom. Bycie obywatelem wiązało się z
przywilejami i obowiązkami. Zazwyczaj obywatele mieli prawo do udziału
w zgromadzeniu i w wybieraniu urzędników. Tylko obywatele mieli prawo

do posiadania ziemi na terytorium polis co nie znaczy , że każdy musiał
mieć ziemię, Ci, którzy jej nie posiadali mogli pracować w gospodarstwach
zamożniejszych obywateli lub zatrudnić się w warsztatach rzemieślniczych.
Były jednak państwa starające się zapewnić ziemię każdemu obywatelowi.
Działy ziemi tzw. Kleros przydzielano często drogą losowania.
Obywatele sami tworzyli armię polis, której główną siłą była ciężkozbrojna
piechota – hoplici. Walczący hoplici wini byli dysponować podobnym
wyszkoleniem i uzbrojeniem o które każdy musiał sam zadbać. Biedniejsi
walczyli w formacjach lekkozbrojnych, albo służyli jako wioślarze na
okrętach wojennych. Najbogatsi często tworzyli jazdę. Tylko zamożniejsi
obywatele mieli prawo do udziału w zgromadzeniu lub wyboru urzędników
i ubiegania się o urzędy. Z pełnego uczestnictwa w życiu polis wykluczone
były kobiety a także małoletni. Wykluczenie mogło dotknąć na stałe także
dorosłych obywateli- mężczyzn którzy stracili majątek, okryli się hańbą
lub zostali skazani na wygnanie. Człowiek zmuszony do opuszczenia polis
znajdował się w trudnej sytuacji. Gdziekolwiek się pojawiał był obcym –
ksenos. Nie miał praw ani przywilejów. Szukając schronienia zdawał się na
łaskę gospodarzy, którzy rzadko przyjmowali obcych do swojego grona
Greckie mikropaństewka rzadko posiadały liczbę obywateli sięgającą
tysiąca. Grecy unikali wprowadzenia podatków, gdyż ich płacenie
kojarzono z poddaństwem a to kłóciło się z poczuciem wolności. W
rezultacie mało którą polis stać było na przedsięwzięcia – wzniesienie
świątyni lub teatru. Mogły być finansowane z zasobów własnych
najbogatszych obywateli ale we wczesnym okresie ich majątki nie były
zbyt duże a różnice między bogatymi i biednymi wydają się niewielkie.
Nieliczna, mało zamożna wspólnota nie mogła więc pozwolić sobie na
stworzenie rozbudowanych struktur władzy. Obywatele nie byli w stanie
zbyt dużo czasu poświęcać na uczestnictwo w zgromadzeniach i tylko
zamożniejsi pełnili urzędy bez wynagrodzenia. Zgromadzenia zwoływano
rzadko, jedynie w celu podjęcia najważniejszych decyzji. Polis mogła obyć
się bez rozbudowanego aparatu urzędniczego dlatego ,że wiele zadań
wykonywały mniejsze wspólnoty W niektórych poleis mogły to być gminy
obejmujące mieszkańców poszczególnych osiedli – demos lub kome. W
wielu państwach były to fyle a przynależność do nich nie musiała się
wiązać z miejscem zamieszkania Z reguły przynależność do tych grup
dziedziczono.
Te małe wspólnoty podobnie jak polis wybierały swoich urzędników,
posiadały tradycje. Świat grecki był zatem złożona mozaiką mniejszych i
iwększych wspólnot a poleis nie były jedynymi jej elementami. Na
znacznych obszarach Grecji np. Arkadii uformowały się wspólnoty
nazywane ethne (l poj. Ethnos) skupiające mieszkańców dużych regionów.
Członkowie owych wspólnot charakteryzowali się silną identyfikacją z
całym regionem, czemu dawali wyraz używając w stosunku do siebie
takich nazw jak Arkadyjczycy czy Fokejczycy. Poczucie wspólnoty

wzmacniały święta religijne i tradycje mówiące o tym samym pochodzeniu.
W przeciwieństwie do polis ethnos nie posiadało jednej osady pełniącej
rolę centrum. W pewnych regionach procesy powstawania polis i ethnos
mogły przebiegać jednocześnie. W ciągu historii ethnos ulegało
przemianom co mogło prowadzić do powstania państwa zdolnego
zmobilizować siły skuteczne bronić swych interesów. Przykładem takiego
państwa może być Tesalia. Charakterystyczną cechą ethnos pozostaje słabo
rozbudowana struktura władzy. Przywództwo mogło należeć do wąskiego
grona arystokracji posiadającej dużą swobodę w utrzymywaniu kontaktów
ze światem zewnętrznym w imieniu całej wspólnoty. Mogli oni zawierać
sojusze i angażować się w konflikty.
W V wieku pne ethne znalazły się w cieniu potęg dużych i silnych poleis –
Aten i Sparty ale już w ciągu IV wieku pne ich rola polityczna szybko rosła
zwłaszcza kiedy zaczęły przekształcać się w państwa o charakterze
federacyjnym tworząc rady, zgromadzenia i powołując urzędników z
określonymi kompetencjami reprezentujących wszystkie lokalne
wspólnoty. Czasy największej świetności państwa federacyjne przeżyły w
III wieku pne.
Obywatele polis czy ethnos nie byli ich jedynymi mieszkańcami. W
źródłach możemy znaleźć sporo informacji o ludności która nie zaliczała
się do obywateli i nie mogła korzystać z przywilejów. Aby zostać
obywatelem należało się nim urodzić Do wielu polis przybywali Grecy z
innych regionów szukając schronienia i szansy na lepsze życie. Nawet jeśli
pozwolono im zamieszkać na stałe, zajmować się rzemiosłem lub handlem
to nadal traktowano ich jako obcych. Nazywano ich metojkami. Musieli oni
płacić podatki, służyć w armii i ponosić ciężary różnych świadczeń. W
niektórych państwach wyznaczano specjalnych urzędników do
sprawowania nad nimi nadzoru.
W wielu państwach greckich do grupy obywateli nie zaliczano ludzi,
którzy mieszkali od zawsze na swojej ziemi ale w czasie gdy powstawały
polis lub ethnos nie zostali dopuszczeni do wspólnoty. Np. w Sparcie byli
to heloci. Ludzie ci nie posiadali własnej ziemi, musieli pracować na ziemi
obywateli żeby się utrzymać. Niekiedy mogli być zmuszani do różnych
świadczeń lub oddawania części plonów
Ostatnią grupę tworzyli niewolnicy. Byli osobistą własnością obywatela,
który mógł decydować o ich losie. Około połowy VI wieku pne zaczęła
rozpowszechniać się praktyka handlu niewolnikami sprowadzanymi ze
Wschodu. Zdobywaniem niewolników zajmowali się piraci. Popyt na
niewolników wynikał głównie z przyczyn ekonomicznych, z chęci
pozyskania taniej siły roboczej. Położenie niewolników było bardzo
ciężkie. Bez zgody pana nie mogli niczego posiadać ani zawierać
związków małżeńskich. Właściciel karał ich zgodnie z uznaniem a
zeznania niewolnika stawały się wiarygodne jedynie wtedy gdy zdobyto je

na torturach. Arystoteles nazywał niewolników „narzędziami obdarzonymi
głosem”.

Polis w okresie archaicznym

W tworzących się poleis doszło drogą ewolucji do wykształcenia się
zasady, że władza sprawowana jest przez wybieranych na ściśle określony
czas urzędników i rady. Każde państwo zgodnie z potrzebami i tradycją
powoływało różną liczbę urzędników, różnie ich nazywało i przydawało im
różne kompetencje. Najczęściej nazywano urzędników archontami ( np. w
Atenach). Pełnili swój urząd przez rok, bez możliwości przedłużenia tego
okresu.
Basileusi jako grupa zniknęli w epoce archaicznej w większości państw. W
Atenach basileus był jednym z archontów pełniącym obowiązki kapłana.
Obok urzędników najważniejszą rolę odgrywała rada. W jej skład
wchodzili przedstawiciele najważniejszych rodzin, często wcześniej
urzędnicy. Członkostwo w radzie najczęściej było dożywotnie. Rada i
urzędnicy zdominowali życie polityczne w mieście, tym bardziej, że
zgromadzenie mogło się zbierać bardzo rzadko, jedynie by wybrać
urzędników i podjąć ważne decyzje. Dopiero w końcu epoki archaicznej
zaczęło być ono postrzegane jako najważniejszy organ władzy w państwie
W VII wieku pne w greckich polis wyraźny stał się podział na grupę
bogatych obywateli, która piastowała urzędy i aktywnie uczestniczyła w
kierowaniu państwem. Członkowie zamożnej elity starali się podkreślać
swoją pozycję i wyróżniać się wśród obywateli. Nazywali siebie agathoi
( dobrzy) albo aristoi (najlepsi) a na pozostałych obywateli mówili kakoi
(źli). Od określenia aristoi przyjęło się używać terminu arystokracja. Był to
także system rządów w którym władza miała należeć do aristoi. Należące
do aristoi osoby przypisywały sobie szczególne cechy: kalos kai kagathos –
piękny i dobry. Arystokrację z różnych miast greckich łączyły wspólne
obyczajowość i kultura wyróżniające ją wśród niższych warstw
społecznych. Aristoi przede wszystkim nie musieli pracować, mogli
oddawać się publicznym obowiązkom. Charakterystycznym elementem ich
obyczajowości były uczty i sympozjony.
Sympozjon – wspólne picie wina po posiłku. Brali w nim udział mężczyźni
spoczywając na sofach ustawionych w kształcie litery U. Uczta była
znakomitą okazją do wymiany poglądów politycznych i uzgodnienia
wspólnych przedsięwzięć. Nie kryto fascynacji młodymi chłopcami.
Ważnym elementem obyczajowości arystokratów było uprawianie ćwiczeń
gimnastycznych stąd ich liczny udział w agonach atletycznych.
Zdarzały się przypadki, że człowiek, który dorobił się majątku mógł wejść
do grona aristoi.
Miasta dążyły do zachowania niezależności ale wchodziły w różne układy i
związki. Najczęściej zawierano sojusze wojskowe- symmachie do obrony

przed wrogiem lub by go wspólnie zaatakować. W końcu omawianego
okresu pojawiają się sojusze kilku państwa pod przywództwem jednego z
nich nazywanego hegemonem. Taką symmachią był zorganizowany prze
Spartę Związek Peloponeski. Szczególną formą współpracy była
amfiktionia – wspólnota tworzona przez miasto do opieki nad sanktuarium.
Najsłynniejsza z nich to amfiktionia delficka
776r pne – pierwsze igrzyska olimpijskie
Najstarszą konkurencją igrzysk były biegi w końcu VI wieku pne. Oprócz
tego w programie znajdowały się zapasy, boks, pankration oraz pentatlon
( skok w dal, rzut dyskiem, rzut oszczepem, zapasy i pankration)
Podczas Igrzysk nagradzano zwycięzców w symboliczny sposób. W
Olimpii nagrodą był wieniec oliwny z sanktuarium Zeusa. Igrzyska stały
się najważniejszym elementem greckiej kultury.
Zanim Grecy podjęli ważne decyzje często szukali rady u wyroczni.
Zwracali się do niej przed podjęciem reform politycznych, rozpoczęciem
wojny czy założeniem kolonii. Najsłynniejsza wyrocznia była w Delfach.
Sława Delf brała się z przekonania, że sam Apollo udziela rad. Wiadomo,
że Pytia była zwykła, wiejską kobietą wybraną do tej roli przez kapłanów.
Pytania były tak formułowane, że Pytia udzielała odpowiedzi tak lub nie.
W ten sposób wieszczyła, aprobowała lub odrzucała przedstawiane jej
projekty ważnych decyzji państwowych.

Wielka kolonizacja

W VIII wieku pne rozpoczął się ruch migracyjny zwany wielką
kolonizacją, która trwała od połowy VIII do schyłku VI wieku pne i
doprowadziła do założenia setek miast greckich w basenie Morza
Śródziemnego. Nazwa ta jest umowna a posługiwanie się nią ma sens tylko
w odniesieniu do powstania w tym okresie licznych miast greckich na tak
znacznym obszarze. Nowo zakładane osiedla Grecy nazywali apoikia co
można tłumaczyć jako osadę położoną daleko od rodzinnych stron.
Współcześnie przyjęło się wzorem Rzymian nazywać takie osiedla
koloniami, chociaż trzeba pamiętać, że rzymska colonia była osadą o
odmiennym charakterze. Rzymianie tworzyli kolonie na podbitych
terytoriach i osiedlali tam swoich obywateli zachowujących pełnię praw
rzymskich. Kolonie te były zakładane przez państwo i miały na celu
wzmocnienie kontroli na danym terytorium. Termin kolonia przyjął się na
określenie również podbijanych przez nowożytne mocarstwa zamorskich
terytoriów i oznacza kraj podbity. W świecie greckim podobny charakter
miały zakładane przez państwa greckie w V i IV wieku pne osiedla
nazywane kleruchiami. Typowa grecka apoikia była zaś tworem
samodzielnym, które z miastem matką (metropolis) utrzymywało luźny
kontakt.

Trzeci typ ówczesnej osady do którego używa się nazwy kolonia to
emporion zakładany dla prowadzenia handlu. W przeciwieństwie do apoikii
emporiony nie miały stałych obywateli, założycieli ani metropolii. Ich
mieszkańcy najczęściej wywodzili się z różnych miast i nie tworzyli
wspólnoty politycznej. Emporion mógł przekształcić się w apoikię lub
polis. Podejmowanie dalekich morskich wypraw stało się możliwe dzięki
postępowi w sztuce nawigacji i budowie okrętów.
Wielka kolonizacja rozpoczęła się od zakładania osiedli w Italii i na Sycylii
w drugiej połowie VIII wieku pne. Druga fala osadników skierowała się w
początkach VII wieku pne na północne wybrzeża Morza Egejskiego
kolonizując rejon morza Marmara i wybrzeża Morza Czarnego.
W trzeciej fazie wielkiej kolonizacji objęła swym zasięgiem libijskie
wybrzeża Afryki gdzie osadnicy z tery ok. 630 r. Pne założyli Kyrene
( Cyranejkę)
W końcu VI wieku pne kolonizacja osłabła. Na zachodzie miasta greckie
popadły w konflikt z Kartagińczykami i Etruskami a na wschodzie
powstało wielkie imperium perskie, które narzuciło swoją kontrolę
miastom w Azji Mniejszej. W opowieściach o zakładaniu kolonii pojawia
się kilka stałych elementów. Miasto założycielskie ( metropolis) wybierało
miejsce po konsultacji z wyrocznią w Delfach. Potem osadnicy pod wodzą
oikistesa zajmowali terytorium. Po umocnieniu osiedla i zbudowaniu
sanktuarium dla boga opiekuna osadnicy przystępowali do wytyczenia
działek ziemi (kleros), które losowo przydzielono poszczególnym
rodzinom. Osada stawała się nową polis ale podtrzymywała związki z
ojczyzną czego symbolicznym wyrazem było przywiezienie przez oikistesa
świętego ognia. Oikistes kierował kolonistami to on wyznaczał plan miasta,
nadzorował podział ziemi, tworzył instytucje polityczne. Po śmierci
czczono go jak herosa.
Kolonie greckie: Syrakuzy, Selinunt, Kerkyra, Eleja, Kyme.
Nie jest do końca jasne jakie powody skłoniły Greków do zakładania
kolonii. Wskazywano na:
Wzrost demograficzny
Głód ziemi
Brak żywności
niepokoje wewnętrzne
potrzeba wzbogacenia się
rozwój handlu dalekosiężnego
Motywacją do dalekich podróży musiały być dostęp do rzadkich surowców
oraz możliwość wymiany towarów na korzystnych warunkach co
wielokrotnie zwiększało zyski kupca. Pierwsze kolonie powstawały jako
przystanie i emporia handlowe.

Orientalizm

W okresie pomiędzy 950 a 650 r pne świat grecki przeżywał fascynację
kulturą Wschodu. Zjawisko jest zauważalne w sztuce i literaturze VII
wieku pne także niektórzy badacze mówią o kresie orientalizującym. Na
Greków mogła oddziaływać kultura Egiptu i Syrii a jedynie pośrednio
kultura Asyrii i Babilonii. Wyraźny zwrot w kierunku sztuki wschodniej
nastąpił wśród malarzy dekorujących ceramikę. W Koryncie w końcu VIII
wieku pne zarzucili oni wówczas styl geometryczny wprowadzając w jego
miejsce przejęte ze Wschodu motywy fantastycznych zwierząt ( gryfów,
sfinksów). Często pojawiają się motywy roślinne. Z czasem w dekoracjach
pojawiły się sceny z greckich mitów. Wpływy orientalne odcisnęły swoje
piętno na dekoracji naczyń z brązu, drobnych figurek z gliny oraz
przedmiotów z kości słoniowej.
Wschodnie wyobrażenia religijne, wątki mitologiczne, gatunki literackie a
nawet imiona bohaterów miały duży wpływ na rodzącą się literaturę
grecką. U Homera czy Hezjoda można znaleźć wyraźne analogie do dzieł
babilońskich i asyryjskich z Mezopotamii. Jakimi drogami docierały do
Greków obce inspiracje? Zapewne odegrali tu jakąś rolę spotykani na
Bliskim Wschodzie pieśniarze tzw. Naru przypominający greckich aojdów.

Czas Tyranów i prawodawców

Zdominowana przez arystokrację polis ulegała powolnym
przekształceniom, które prowadziły do zwiększenia roli pozostałych
warstw obywateli i ich udziału w decydowaniu o losie państwa. Według
greckiej tradycji w VIII wieku pne pojawiły się pierwsze próby spisania
praw najczęściej w miastach Wielkiej Grecji. W niektórych państwach
dochodziło do ostrych konfliktów wewnętrznych, powoływano rozjemców
- ajsymnetów dając im kompetencje do przeprowadzania reform mających
uspokoić sytuację.
Około 620 r pne w Atenach mogły być uchwalone prawa Drakona, z
których zachowało się postanowienie dotyczące kary za nieumyślne
zabójstwo. Nakazuje się w takim przypadku wygnanie. A zatem można
wnioskować, że pierwsze prawa nie miały na celu ograniczenia władzy
urzędników nad ludem, ale dotyczyły sporów wśród arystokracji. Chodziło
o wprowadzenie procedur, które miały pomóc w wychodzeniu z kryzysów
bez uciekania się do przemocy. Potrzeba spisania praw wiązała się z
obawami aristoi, aby jeden spośród nich nie ograniczył pozostałym
dostępu do władzy
Rywalizacja w łonie arystokracji mogła doprowadzić do wojny domowej
pomiędzy zwalczającymi się grupami, które Grecy nazywali stasis. Czasem
napięcie udawało się rozładować przez powołanie rozjemcy- ajsymnety.
Jednak od połowy VII wieku pne w wielu miastach greckich dochodziło do
przejęcia władzy przez tyranów. Tym słowem Grecy określali człowieka
który nielegalnie przejął władzę w państwie. Tyranem mógł zostać

urzędnik. Wystarczyło, że na czas nie złożył urzędu lub samowolnie
poszerzył swoje uprawnienia. Najczęściej był to arystokrata, któremu udało
się zebrać oddział zbrojny i siłą narzucić innym obywatelom panowanie.
Władza tyrana najbardziej osłabiała arystokrację. Tyran nie musiał
zmieniać wiele w strukturze władz w polis i mógł zadowolić się tym by na
urzędników wybierano akceptowanych przez niego ludzi. Zdarzali się
jednak tyrani, którzy przeprowadzali reformy. Władza tyrana opierała się
na sile jaką dawały mu straż przyboczna i poparcie części obywateli. Tyrani
najczęściej otaczali opieką sanktuaria.
Tyrania Kypselidów była jedną z wielu jakie powstały w VII i VI wieku
pne w świecie greckim. Większość tyranów rządziła stosunkowo krótko
napotykając opór ze strony arystokracji, ale niektórym udawało się założyć
dynastię.
Tradycja najczęściej postrzega tyranów jako uosobienie zła, jako ludzi
nadużywających władzy. Słowo tyran nabrało pejoratywnego znaczenia. W
rzeczywistości byli to różni władcy a wielu z nich przyczyniło się do
rozwoju miast. Tłumiąc konflikty między arystokratami zapewniali
państwu spokój. Czasami doprowadzali do tego brutalnymi metodami
( morderstwo, banicja) Niektórzy tyrani wznosili budynki publiczne i
ustanawiali nowe święta starając się pozyskać poparcie szerszej grupy
obywateli. Tyrania zmniejszała dystans pomiędzy aristoi a reszta
społeczeństwa, ponieważ wszyscy podpadali pod władzę jednostki.
Podstawą uzbrojenia hoplity była włócznia oraz duża okrągła tarcza
służąca do osłony. Dodatkowego zabezpieczenia dostarczał hełm,
nagolennice i pancerz. Hoplici walczyli w falandze w szyku składającym
się z ustawionych obok siebie wojowników.

Między Spartą a Atenami, państwo i obyczaje spartańskie.

Państwo spartańskie przez całą starożytność budziło podziw i
zainteresowanie stąd zachowało się dużo informacji na jego temat. Mimo
obfitości źródeł opisanie dziejów Sparty i jej instytucji ustrojowych
przysparza wiele problemów. Spartanie byli społeczeństwem zamkniętym,
niechętnie tolerującym przybyszów.
Początki Sparty sięgają X wieku pne kiedy w Lakonii powstały cztery
wsie : Pitana, Mesoa, Limnaj i Kynosura. Z czasem ich mieszkańcy
połączyli się we wspólnotę określaną jako Sparta chociaż zachowały
wiejski charakter i odrębność. Mieszkańców Sparty łączyły kult Ateny,
Artemidy i Apollona. Aż do czasów hellenistycznych Sparta zachowała
swój archaiczny wygląd, bez zwartej zabudowy i murów obronnych.
Niewiele wiadomo o ówczesnej historii Sparty. W późniejszym czasie
powstanie państwa spartańskiego wiązano z opowieścią o najeździe Dorów,
którzy mieli tu przybyć z północnej Grecji

W VIII wieku pne formująca się polis spartańska podporządkowała sobie
całą Lakonię, a w końcu tego wieku uczyniła to samo z Mesenią.
W rezultacie podboju Lakonii i Mesenii ukształtował się w Sparcie ustrój
społeczny i ekonomiczny z podziałem na trzy grupy mieszkańców.
Pełnoprawnymi obywatelami byli tylko spartiaci- mieli prawo do udziału w
zgromadzeniu ludowym i wyboru urzędników. Ziemie uprawiali dla
spartiatów mieszkający tu heloci zobowiązani do przekazywania stałej
daniny dochodzącej nawet do połowy plonów. Heloci byli ludnością
zależną. Od całej polis spartańskiej i poszczególny obywatel nie mógł ani
swobodnie rozporządzać ich losem ani zmieniać im wysokości daniny.
Reszta ziemi na terenie Lakonii i Mesenii znajdowała się w rękach
periojków. Tworzyli oni drugą grupę ludności zależnej, ale ich pozycja
różniła się od pozycji helotów. Posiadali własne polis z określonym
terytorium i władzami, które podlegały władzy spartańskiej. Spartiaci nie
ingerowali w tutejsze sprawy wewnętrzne, nie pozwalali natomiast
periojkom na prowadzenie polityki zewnętrznej i zobowiązywali ich do
walki zbrojnej u swojego boku.
Periojkowie musieli stawać do walki na każde wezwanie władz
spartańskich, ale cieszyli się dużą samodzielnością i mogli odnosić znaczne
ekonomiczne korzyści z faktu, że spartiaci stopniowo wycofywali się z
uprawiania rzemiosła i handlu. Sytuacja helotów wydaję się nie najlepsza
skoro w źródłach odnajdujemy informacje o ich złym traktowaniu.
Dowiadujemy się, że na co dzień często ich poniżano a raz w roku
chłostano, by im przypomnieć o ich niskiej pozycji. Pojawiają się
informacje o nienawiści helotów do spartiatów i o ciągłych obawach w
Sparcie przed ich buntem.
Heloci byli zobowiązani do służby wojskowej i to nie tylko do obsługi
spartańskich wojowników ale również jako lekkozbrojni a nawet hoplici.
Musiało to oznaczać, że przechodzili szkolenie wojskowe. Starożytni kiedy
mówili o państwie spartańskim używali terminu Lacedemończycy, który
obejmował zarówno spartiatów jak i periojków a być może również
helotów. W Sparcie istniały też inne kategorie ludności:
Obywatele którzy utracili prawa polityczne. Zalicza się tu osobę która nie
przeszła procesu wychowania, czy nie miała dużego majątku albo została
usunięta z grupy spartiatów.
Osobną kategorią byli heloci, którzy uzyskali wolność i służyli w wojsku
Spartanie uważali, że ich prawa i zwyczaje ustanowił Likurg po uzyskaniu
akceptacji wyroczni delfickiej.
W czasach klasycznych w Sparcie było jednocześnie dwóch królów.
Otaczano ich szacunkiem i posiadali szerokie kompetencje, ale nie rządzili
państwem. Dowodzili armią a w czasie kampanii wszyscy Spartanie mieli
obowiązek wypełniania ich rozkazów. Królowie byli kapłanami Zeusa,
mieli prawo do zasięgania rad u wyroczni, składali ofiary w imieniu całej
polis z różnych okazji.

W końcu VI wieku pne zrodziła się zasada, że w czasie wyprawy jeden król
dowodzi a drugi pozostaje w kraju. Królowie wchodzili w skład geruzji
(starszyzny) – rady składającej się z 28 mężczyzn, którzy przekroczyli 60
lat. Pełnili swój urząd dożywotnio. Rada miała stać na straży praw
spartańskich i obyczajów. Mogła sprzeciwić się decyzjom zgromadzenia
ludowego. Pełnili funkcję trybunału sądowego w sprawach zagrożonych
karą śmierci a także ewentualnego pozbawienia króla władzy. Wtedy
decyzję podejmowała wspólnie z eforami.
Największą rolę w kierowaniu bieżącymi sprawami państwa odgrywało
pięciu eforów wybieranych przez zgromadzenie. Każdy spartiata mógł raz
w życiu zostać eforem jeśli uzyskał odpowiednio duże poparcie. Eforowie
wspólnie podejmowali decyzje. Posiadali bardzo rozległa władzę: mogli
zwoływać zgromadzenie, przewodniczyć mu oraz przedstawiać wnioski
pod głosowanie. Sprawowali nadzór nad obywatelami mogąc ich uwięzić i
nakładać na nich kary co dotyczyło urzędników jak i królów. Nadzorowali
helotów, wychowanie młodzieży i ogłaszali mobilizację armii. Ich
zadaniem było nadzorowanie królów.
Zgromadzenie ludowe nazywano w Sparcie apellą. Mogli w nim
uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele. Jego najważniejszymi
uprawnieniami były:
Wybór urzędników, uchwalanie praw, wysłuchiwanie posłów i
decydowanie o wojnie i pokoju. Wnioski pod głosowanie stawiali eforowie
po zaakceptowaniu przez geruzję. W czasie głosowania decyzje wyrażano
krzykiem i rolą eforów było ocenianie, która zyskała poparcie.
Pełnoprawny obywatel posiadał dział ziemi (kleros), z której dochody
zapewniały jemu i jego rodzinie pełne utrzymanie. Nie zajmował się
gospodarstwem a jedynym jego obowiązkiem była służba wojskowa. Od
dziecka go do niej przygotowywano. Młodzi spartiaci byli poddani
wychowaniu pod nadzorem państwowych urzędników, który w czasach
hellenistycznych nazywano agoge. Kładziono nacisk na wyrobienie w tej
młodzieży wytrzymałości na głód, zimno i inne niewygody a także starano
się nauczyć ją posłuszeństwa i samodyscypliny. Chłopcy chodzili boso i
sami przygotowywali sobie posłania. Z czasem uczyli się sztuki łowieckiej
i posługiwania się bronią.
Ważna rolę miała odgrywać umiejętność współdziałania co sprzyjało
tworzeniu się silnych więzi emocjonalnych między chłopcami oraz
owocowało w ich dorosłym życiu większą integracją jako obywateli.
Oprócz ćwiczeń fizycznych chłopcy uczyli się śpiewu i tańca a
przypuszczalnie również czytania i pisania. Śpiew pełnił funkcję
wychowania obywatelskiego, gdyż uczono utworów, które chwaliły
bohaterów a ganiły tchórzów. Ceniona przez Spartan była umiejętność
zwięzłego wypowiadania się (lakoniczne odpowiedzi). Sparta organizowała
również edukację dziewcząt w której zwracano uwagę na rozwój fizyczny.
Wychowanie spartańskie otwierało drogę do grona pełnoprawnych

obywateli. Ważne było przyjęcie do syssytii czyli kilkunastoosobowej
grupy wspólnie spożywającej posiłki. Prawa spartańskie wprowadzając
ograniczenia w posługiwaniu się pieniądzem czy okazywaniu zamożności
narzucały obywatelom podobny styl życia.. Miały przeciwdziałać
powstaniu różnic społecznych wśród spartiatów. Oni sami mówili o sobie
homoioi- podobni mając takie same prawa, obowiązki i wyróżniając się
uprzywilejowaną pozycją wśród pozostałych grup ludności.

Pierwsze hegemonie.

Po opanowaniu Mesenii w końcu VIII wieku pne Spartanie próbowali
rozciągnąć swoją władzę na sąsiednią Arkadię. Toczący się konflikt
przyniósł Spartanom porażkę. Mimo tego Spartanie nie zrezygnowali z
prób opanowania wschodnich wybrzeży Peloponezu, ale tu natrafili na
jeszcze trudniejszego przeciwnika – Argiwów. Rywalizacja Argos ze Spartą
o hegemonię na Peloponezie otworzyła spór między tymi państwami.
Argiwowie odnieśli zwycięstwo pod Hysiai w 669 roku pne ale mimo to
Spartanie ich pokonali. Sparta umocniła pozycję najpotężniejszego państwa
na Peloponezie
W połowie VI wieku pne Spartanie dokonali ważnej zmiany w swojej
polityce wobec sąsiadów i zamiast prowadzić dalsze podboje zawierali
sojusze. W ten sposób uformowała się symmachia czyli przymierze – tzw
Związek Peloponeski.
Sparta stała się jego przywódcą- hegemonem i oczekiwała od sojuszników
wysyłania zbrojnych kontyngentów na każde jej wezwanie a sama
zobowiązywała się do udzielania im pomocy w razie potrzeby. Spartanie
nie ingerowali w stosunki między nimi. Państwa należące do symmachii
uznawały militarne zwierzchnictwo Sparty. Z czasem wytwarzała się
praktyka, ze przed podjęciem decyzji o wyprawie posłowie państw
sojuszniczych spotykali się ze Spartanami, by osiągnąć porozumienie.
Związek peloponeski przetrwał do klęski pod Leuktrami w 371 roku pne
odgrywając ważną rolę w stabilizowaniu sytuacji na Peloponezie.
W końcu VI wieku pne wzmocniona sojuszami Sparta podjęła politykę
poza Peloponezem. Odpowiedzialny za te akcje był król spartański
Kleomenes. To za jego namową obalono w 511/10 roku pne tyranię w
Atenach. Kilka lat później, w 494 roku pne Kleomenes pokonał Argiwów
pod Sepeją zadając im ciężkie straty i potwierdził hegemonię Sparty na
Peloponezie. W tym okresie potęga Sparty była dostrzegana w świecie
egejskim i o jej pomoc zabiegały miasta jońskie w czasie powstania
przeciw Persji.

Ateny przed wojnami perskimi.

O dziejach Aten mamy znacznie więcej informacji niż o dziejach Sparty.
Autorzy większości dzieł historycznych albo sami byli Ateńczykami jak
Tukidydes czy Ksenofont albo jak Herodot byli z tym miastem związani.
Zachowała się też niewielka rozprawa „ Ustrój polityczny Aten”
Arystotelesa. Wszystko to powoduje, że na starożytną Grecję patrzymy
głównie z ateńskiego punktu widzenia. Państwo ateńskie powstało na
drodze jednoczenia się w polis mieszkańców całej Attyki. Był to proces
dość wyjątkowy zważywszy na jej rozległość i wysokie góry. Ateńczycy
przypisywali później dokonanie zjednoczenia czyli synojkizmu swemu
herosowi – Tezeuszowi. W utworzonej polis Ateny były miastem czyli
główną osadą, ale znacząca część obywateli mieszkała we wsiach i
osiedlach rozrzuconych po całym półwyspie a posiadanie praw
politycznych nie było uzależnione od miejsca zamieszkania. We wczesnej
polis Ateńczyków największą rolę odgrywała Rada Areopagu, w której
skład wchodzili przedstawiciele najbogatszych rodzin nazywanych
eupatrydami. Radą i bieżącą polityką państwa kierował najważniejszy
spośród urzędników- archont. Obok niego wybierano również basileusa,
który sprawował nadzór nad kultem oraz polemarchę dowodzącego armią.
Kolejnych sześciu urzędników – tesmoteci- sprawowało sądy. Wszyscy ci
urzędnicy – archonci- pełnili swój urząd przez rok a potem wchodzili w
skład Rady Areopagu. Sprawowała ona nadzór nad urzędnikami,
rozpatrywała skargi na nich.
W końcu VII wieku pne w Atenach miało dojść do rozwoju wielkich
majątków ziemskich i zmonopolizowania władzy przez bardzo nieliczną
grupę najbogatszych obywateli. Jednym ze źródeł ich zamożności było
czerpanie dochodów z pracy hektemoroi- zależnych chłopów, którzy byli
zmuszeni do oddawania im szóstej części swoich plonów. Pierwsze znane
wydarzenie z dziejów Aten to próba ustanowienia tyranii przez Kylona.
Wraz z poplecznikami starał się opanować Ateny ale zamach się nie udał.
W 621/20 roku pne doszło do spisania praw przez Drakona.
W początku VI wieku pne konflikt społeczny w Atenach był na tyle
poważny, że Ateńczycy powołali rozjemcę w osobie Solona, by
przeprowadził reformy. W 594/3 roku pne Solon został archontem i
przeprowadził pierwszą reformę „strząśnięcia ciężarów” – sejsachteja czyli
uwolnienie hektemoroi od ich zobowiązań. Prawdopodobnie stali się wtedy
właścicielami uprawianych działek i obywatelami ateńskimi. Solon zakazał
sprzedawania obywateli w niewolę i polecił wykupienie sprzedanych
wcześniej.
Wprowadził zmiany w podziale społeczeństwa na klasy majątkowe tworząc
nową dla najbogatszych. Wszyscy ci, którzy osiągali dochód roczny o
wartości wyżej niż 500 medymnów czyli miar zboża byli zaliczani do klasy
pentakosiomedimnoj. Drugą klasą byli hippeis – jeźdzcy ( powyżej 300
miar zboża) Trzecia kategoria to zeugitaj (powyżej 200 miar zboża) a
czwarta to wszyscy pozostali określani jako tetes.

Nowy podział utrwalał zasadę, że dostęp do sprawowania urzędów i
aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym jest związany z pozycją
majątkową a nie pochodzeniem. O urząd archonta mogli ubiegać się tylko
przedstawiciele dwóch najwyższych klas.
Dwie pierwsze klasy miały walczyć jako jazda, Zeugici walczyli jako
hoplici a teci jako lekkozbrojni lub wioślarze na okrętach wojennych. Duże
znaczenie miały reformy, które wzmacniały pozycję niższych warstw w
państwie. Po pierwsze Solon wprowadził prawo do odwoływania się od
decyzji urzędników do zgromadzenia ludowego. Po drugie wprowadził
zasadę, że każdy może wnieść oskarżenie w dowolnej sprawie.
Przypisywano mu również reformę miar i wag oraz stworzenie rady 400-
stu do której każda fyla wybierała po 100 przedstawicieli. Dopełnieniem
reform politycznych było spisanie prawa i wystawienie go na widok
publiczny.
Znaczenie reform Solona polegało przede wszystkim na utrwaleniu zasady,
że pochodzenie nie decyduje o dostępie do urzędów oraz na zwiększeniu
roli zgromadzenia ludowego i zniesienia uzależnienia biedniejszych od
zamożniejszej elity.
W 561/0 roku pne Pizystrat pozorując zamach na swoje życie uzyskał od
zgromadznia zgodę na utworzenie oddziału straży przybocznej a potem z
jej udziałem zajął Akropol i objął władzę nad państwem. Po pięciu latach
usunięto go. Tyrania Pizystrata i jego synów przetrwała do 511/0 roku pne.
Pizystrat rządząc Atenami nie wprowadził wielu zmian ustrojowych. Dbał
jednak o to by na urzędników wybierano zaufanych mu ludzi. Miał
natomiast ustanowić sędziów, którzy jeździli po Attyce i na miejscu
rozstrzygali drobne spory. Wprowadził podatek od dochodu w wysokości 5
lub 10 % co dawało mu środki na prowadzenie samodzielnej polityki a nie
było obciążeniem dla obywateli.
Pod rządami Pizystrata Ateny przeżyły okres rozkwitu ekonomicznego.
Tutejsza ceramika ponownie odzyskała prymat w świecie greckim, dzięki
wprowadzeniu nowego stylu- czerwonofigurowego. Ateńska ceramika
znów zaczęła docierać do odległych krain ( Cypr, Syria) W okresie tyranii
Ateńczycy wybili pierwsze srebrne monety. Pizystrat utrzymywał rozległe
kontakty polityczne i nawiązał liczne przyjaźnie. Ambicją Pizystrata było
uczynienie z Aten ważnego ośrodka kultu. Wzniósł pierwszą wielką
świątynię Ateny na Akropolu, rozpoczął budowę świątyni Zeusa
Olimpijskiego. Tyran nadał też rozmach świętu Panatenaje co wzmocniło
poczucie jedności wśród Ateńczyków. Co cztery lata w czasie wielkich
Panatenajów organizowano uroczystą procesję. Świętu towarzyszyły
zawody muzyczne i atletyczne. Z tej okazji Pizystrat ustanowił też zwyczaj
recytacji pieśni Homera. Pizystrat prawdopodobnie wprowadził Wielkie
Dionizje obchodzone ku czci boga Dionizosa. Po śmierci Pizystrata w 528-
7 roku pne władzę w Atenach przejęli jego synowie, wśród których główną
rolę odgrywał Hippiasz. Wygnanie go nie przyniosło Ateńczykom spokoju.

Na nowo odżyła rywalizacja między arystokracją o przywództwo w
państwie.
Główną rolę w tych wydarzeniach odgrywał Klejstenes z rodu
Alkmeonidów. Klejstenes przeprowadził reformę państwa, która stała się
punktem zwrotnym w dziejach Aten. Klejstenes chcąc uczynić
społeczeństwo ateńskie bardziej jednorodnym poczynił wysiłki aby
wymieszać ze sobą mieszkańców Attyki i zmusić ich do współpracy.
W efekcie powstał nowy podział obywateli na 10 fyl. Podstawę tej
struktury stanowiły demy czyli niewielkie gminy zazwyczaj jedna wieś lub
dzielnica Aten. Demy miały własnych urzędników, sanktuaria i święta a
przynależność do nich dziedziczono. Demy zostały pogrupowane w
większe jednostki zwane trytiami, których było 30. Od czasów Solona
dostęp do najwyższych urzędów był zarezerwowany tylko dla wąskiego
grona najbogatszych Ateńczyków. Klejstenes nie zmieniając tego ustanowił
szereg nowych urzędów dostępnych dla mniej zamożnych obywateli.
Przede wszystkim obsadzano funkcje urzędnicze w fylach, trytiach i
demach. Od czasów Klejstenesa zaczęto wybierać 10 strategów, których
zadaniem było początkowo dowodzenie wojskiem poszczególnych fyl i
doradzanie polemarchowi, jednak z czasem sami przejęli dowodzenie
armią. Urząd można było sprawować wiele razy z rzędu. Klejstenes
wprowadził Radę 500-set, do której każda fyla wybierała po 50
przedstawicieli bez względu na ich majątek. Rada przygotowywała
posiedzenia zgromadzenia ludowego.
Reformy Klejstenesa otwierały większości obywatelom możliwość
pełniejszego udziału w rządzeniu państwem co prowadziło do zmniejszenia
się dystansu między nimi a arystokracją.
Obywatele ateńscy uzyskali niezwykle ważne uprawnienie pozwalające im
kontrolować przywódców politycznych z arystokracji. Mowa o
ostracyzmie. Była to procedura skazująca na wygnanie osoby podejrzane o
dążenie do tyranii Aby ją przeprowadzić na zgromadzeniu pytano lud czy
chce ostracyzmu. Jeśli odpowiedź była twierdząca przystępowano do
kolejnych czynności. Na glinianych skorupkach ( ostrakach) wypisywano
imię człowieka którego zamierzali usunąć z Aten. Następnie wrzucano
ostraki do koszy. Jeśli głosów było 6000 uznawano głosowanie za ważne.
Wskazana osoba musiała opuścić Ateny na 10 lat lecz nie traciła majątku i
praw obywatelskich. Ostracyzm był niezwykle skutecznym instrumentem
dla zwykłych obywateli do usuwania z życia publicznego niepopularnych
polityków.

Wojny perskie i powstanie I Związku Morskiego.

Około 546 roku pne zostało zdobyte Sardes wraz z całym królestwem
Krezusa. Dokonał tego Cyrus – budowniczy perskiego imperium. Przejście
Greków pod panowanie Persów początkowo nie musiało prowadzić do

zmian w ich życiu. Persowie nie traktowali Greków inaczej niż pozostałe
podbite ludy. Nie zmuszali ich do przyjęcia swych obyczajów, wierzeń, czy
form organizacji politycznej, oczekując jedynie lojalności i płacenia
daniny. Wielu Greków podróżowało po państwie perskim. Greccy
rzemieślnicy byli zatrudniani przy budowie pałacu w Persepolis a wyroby
ich rzemiosła swobodnie krążyły między Helladą i krajami perskiego
imperium. Persja była przystanią dla greckich emigrantów i wygnańców
politycznych. Sami Grecy podziwiali u Persów wystawność życia i
wspaniałe uczty. Jednocześnie w sporach między sobą Grecy często
zarzucali przeciwnikom medyzm – sprzyjanie Persom i uleganie
wschodnim obyczajom. W takich przypadkach chętnie przywoływano
negatywny obraz Persji jako kraju barbarzyńskiego rządzonego przez
despotę i stanowiącego nieustanne zagrożenie dla całej Hellady.
Perską obecność Grecy mogli odczuć po 522 roku pne kiedy do władzy
doszedł Dariusz. Król wprowadził podział na satrapie i wysokość daniny,
którą miały płacić.
W 499 roku pne w niezbyt jasnych okolicznościach grecy w Jonii podnieśli
bunt przeciwko Persom. Na ich czele stanął Aristagoras, który próbował
pozyskać wsparcie ze Sparty i innych miast greckich. Niewielką pomoc
przysłały Ateny. Powstańcy odnieśli zwycięstwo zdobywając Sardes ale w
494 roku pne ponieśli klęskę w bitwie morskiej pod Lade. Następnie
Persowie zniszczyli Milet co oznaczało koniec powstania
W 492roku pne do Azji Mniejszej przybył z wojskiem Mardonios. Dariusz
postanowił ukarać wszystkich, którzy okazali się nielojalni w czasie
powstania i przywołać do porządku resztę. Nieoczekiwanie wyprawa
zakończyła się katastrofą floty u przylądka Akte. W następnym roku
Dariusz wysłał posłów po wyspach żądając aby ich mieszkańcy przekazali
mu „ ziemię i wodę” czyli uznali zależność i wielu to uczyniło.
W 490 roku pne król wysłał Datysa i Artafernesa przeciwko Atenom, które
chciał ukarać za pomoc udzieloną powstańcom. Persowie wylądowali pod
Maratonem (490 rok pne). Ateńczycy wysłali tam armię i posłów z prośbą
o pomoc do Sparty. Lacedemończycy z powodu święta nie mogli przybyć
od razu. Persowie mieli przewagę liczebną, dysponowali znakomitą jazdą i
łucznikami. Dowództwo perskie popełniło jednak błąd i nie wykorzystało
przewagi a Ateńczycy zdecydowanym natarciem rozstrzygnęli losy bitwy.
Zwycięstwo było bezapelacyjne, napełniło Ateńczyków dumą. Ci z
walczących, którzy przeżyli nazywani byli Maratonomachoj i byli otoczeni
szacunkiem. Nasilenie walki politycznej przyniosło w 488/7 roku pne
zastosowanie po raz pierwszy ostracyzmu.
Kiedy do Grecji dotarły wieści o przygotowaniach nowego króla
perskiego- Kserksesa do kolejnej wojny Sparta i Ateny zaczęły sposobić się
do obrony i szukać sojuszników. W 481 roku pne odbyło się na Istmie
Korynckim spotkanie przedstawicieli 31 państw które utworzyły sojusz
militarny przeciw Persji nazywany ZWIĄZKIEM HELLEŃSKIM. Nie

wszyscy chcieli się do niego przyłączyć. Nie dla wszystkich Greków
sprawa walki z Persami była najważniejszym problemem, często brała górę
niechęć do sąsiada czy poddanie się pod rozkazy obcych dowódców
Wiosną 480 roku pne Kserkses ruszył na Grecję przekraczając Hellespont.
Według Herodota jego armia miała liczyć 1,8 miliona żołnierzy. Grecy
planowali obronę w dolinie Tempe lecz ostatecznie linię obrony
przesunięto na południe blokując wrogowi przejście prze Termopile. Na
lądzie sytuacja Greków była trudna zwłaszcza gdy Persom zdradzono
przejście przez góry pozwalające obejście Termopil. .w tej sytuacji wódz
spartański Leonidas zdecydował się na odesłanie wojsk sprzymierzonych i
na czele 300 spartiatów postanowił walczyć do końca – wszyscy zginęli.
Bitwa miała jedynie na celu opóźnienie marszu Persów i umożliwienie
przygotowania obrony Istmu. Po przejściu przez Termopile Kserskes
wkroczył do Beocji, zajął Attykę.
Do następnego starcia doszło w pobliżu Salaminy (480 rok pne) gdzie
wycofała się flota sprzymierzonych. Według tradycji Temistokles
sprowokował Persów do ataku na flotę grecką w cieśninie. Flota Kserksesa
została pokonana. Po bitwie do króla dotarły wieści o buntach w Babilonii i
to spowodowało, że zdecydował się opuścić Grecję pozostawiając
dowództwo w rękach Mardoniosa.
Do decydującego starcia doszło w 479 roku pne pod Platejami gdzie
dowodzone przez spartańskiego regenta Pauzaniasza połączone siły
Greków pokonały armię perską. Niełatwo jest wskazać przyczyny
zwycięstwa Greków ale walczyli w obronie własnej ziemi.
Obrona Grecji przed Persami, bitwy pod Termopilami, Platejami szybko
zostały uznane za wydarzenia dorównujące znaczeniem wojnie trojańskiej.
Heroizm Greków opiewali najwięksi ówcześni poeci. Symonides w elegii
poświęconej walczącym pod Platejami czyli PLATEJOMACHOJ
porównuje ich do homeryckich Danaów walczących pod Troją. Epigram ku
czci poległych pod Termopilami- „ Przechodniu powiedz Sparcie...”
autorstwa Symonidesa.
W tym samym czasie kiedy Pauzaniasz zwyciężał Persów pod Platejami
flota grecka znajdowała się u wybrzeży Azji Mniejszej. Sprzymierzeni
zdecydowali się przenieść wojnę do Jonii. W pobliżu przylądka MYKALE
w 479 roku pne doszło do starcia sił greckich z armią perską. Zwycięstwo
sprzymierzonych ośmieliło tamtejsze miasta greckie do przyłączenia się do
antyperskiej koalicji
Po przeniesieniu działań zbrojnych na wschód wojna zmieniła swój
charakter. Państwa Peloponezu przestały być zainteresowane dalszą walką.
Sparta całkowicie wycofała się z dalszego prowadzenia wojny. Nie
wiadomo jakie były tego przyczyny ale pewnie związane były z
wewnętrznym kryzysem w Sparcie. Nie bez znaczenia jest motyw
ekonomiczny, gdyż Sparta nie miała środków do prowadzenia kosztownej
wojny na morzu. Najważniejszym celem politycznym było utrzymanie

hegemonii na Peloponezie a kwestia wolności miast w Azji Mniejszej nie
budziła wśród Spartan zainteresowania. Sparta na wiele lat wycofała się z
aktywnej polityki zewnętrznej.
Dla miast greckich w Azji Mniejszej i na wyspach egejskich utrzymanie
koalicji antyperskiej było kwestia najwyższej wagi, gdyż w każdej chwili
mogły się spodziewać powrotu Persów. Zwróciły się więc o Aten o
prowadzenie dalszych działań powierzając im dowództwo. Ateńczycy mieli
najsilniejszą flotę i doświadczenie w walce z Persami.
Ateńczycy chcą utrzymać dobre stosunki ze Spartą uzyskali od niej
akceptację co do objęcia przywództwa nad koalicją. Dla Ateńczyków
kontynuowanie wojny było atrakcyjną perspektywą, gdyż mieli oni swoje
interesy w Tracji i byli zainteresowani handlem z miastami na wybrzeżach
morza Czarnego. Wyparcie Persów z Morza Egejskiego było gwarancją
własnego bezpieczeństwa. Odsunięcie się Spartan stwarzało Ateńczykom
okazję do odegrania większej roli w świecie greckim, do czego dążyli.
Ateny i inne państwa greckie, które nadal chciały brać udział w wojnie
zawarły sojusz militarny – symmachię skierowaną przeciw Persji. Sojusz
przyjęło się nazywać ZWIĄZKIEM DELIJSKIM, I ZWIĄZKIEM
ATEŃSKIM, I ZWIĄZKIEM MORSKIM. Sojusz został zawarty w
478/477 roku pne. Państwa sojusznicze zobowiązywały się, że w razie
potrzeby nie odmówią sobie pomocy, nie będą prowadziły walk między
sobą, a na wspólne wojny będą dostarczać okręty albo fundusze, składki
pieniężne – foros. Sanktuarium Apollona stało się religijnym centrum
związku. Tam też odbywały się spotkania przedstawicieli państw
członkowskich. Wspólnie podejmowano decyzje, zgodnie z zasadą, ze
każde państwo dysponuje jednym głosem. Przywództwo miało należeć do
Ateńczyków. Szacuje się, ze do związku w sumie mogło należeć 250
państw.
Pierwsza wspólna wyprawa została skierowana w 476 roku pne przeciwko
perskiemu garnizonowi w Ejon. Wyprawą dowodził Kimon. Odegrał on
istotną rolę w kształtowaniu się Związku. Zezwalał aby sojusznicy posyłali
raczej na wojnę pieniądze niż okręty co przyczyniło się do wzrostu
militarnej dominacji Aten. Wiadomo, że największym sukcesem Kimona
było zwycięstwo w bitwie morskiej i lądowej w Pamfilii w 467 roku pne.
Zwycięstwo zagwarantowało bezpieczeństwo miastom greckim w Azji
Mniejszej i na wyspach Morza Egejskiego. Chociaż pokój zawarto dopiero
w 449 roku pne.
Kiedy główne cele, dla których zawarto sojusz zostały osiągnięte
poszczególni sojusznicy próbowali się z niego wycofać. Pierwszą próbę
podjęła wyspa Naksos, w późniejszym czasie zbuntowała się wyspa Tazos.
Ateńczykom udało się zdobyć ich miasto i zmusić do zburzenia murów
obronnych a także do zapłacenia wysokiej kontrybucji. W podobny sposób
Ateńczycy postępowali z innymi buntującymi się miastami.

W atenach po najeździe Kserksesa rywalizowali o wpływy Kimon i
Temistokles. Kimon był zwolennikiem utrzymania sojuszu ze Spartą
przeciw Persji. Temistokles natomiast dostrzegał zagrożenie w Sparcie. I
doprowadził do budowy fortyfikacji wokół Aten, które wzniesiono ku
niezadowoleniu Spartan; Fortyfikacje wciąż rozbudowywano
doprowadzając w 450 rku pne do połączenia Aten z Pireusem tzw. Długimi
murami tworząc fortecę. Wygnanie Temistoklesa wzmocniło pozycję
Kimona, który był najbardziej wpływowym politykiem ateńskim.
Ateńczycy dokonywali aktów bez konsultacji z pozostałymi sojusznikami
co oznaczało, ze złamali obowiązującą w Związku Morskim zasadę o
wspólnych wrogach i przyjaciołach. Był to sygnał dowodzący, ze co raz
mniej Ateny liczą się ze swoimi partnerami w związku oraz, że ich uwaga
przeniosła się z Persji na Spartę.

Demokracja ateńska.

Kompromitacja Kimona i jego wygnanie umożliwiły przejęcie
przywództwa w Atenach przez grupę polityków zdecydowanych na
przeprowadzenie reform. Ustrojowych, które ostateczni uczyniły Ateny
państwem demokratycznym. Zwiększenie udziału średnich i ubogich
warstw społeczeństwa dokonywało się stopniowo. Zmiana sposobu wyboru
archontów w 487/6 roku pne wprowadzająca procedurę losowania z listy
zgłaszanych kandydatów zrównała szansę na zwycięstwo wszystkich
kandydatów niezależnie od ich politycznych wpływów. Nadal byli oni
jednak wybierani tylko z pośród osób należących do dwóch
najzamożniejszych klas majątkowych.
Duże uprawnienia zachowywał Areopag, w którego skład wchodzili
dożywotnio byli archonci. Do najważniejszych jego kompetencji należało
sądzenie w procesach o dopuszczenie kandydatów do objęcia urzędu, o
nadużycie władzy przez urzędnika oraz działanie na szkodę państwa
( eisangelia).
Upadek autorytetu Kimona wykorzystał jego rywal Efialtes do
przeprowadzenia reformy Areopagu. Odebrano mu jego uprawnienia
kontrolne a następnie rozdzielono je pomiędzy Radę 500-set ,
zgromadzenie i sąd ludowy. Kimon poprzez ostracyzm został skazany na
wygnanie. Nowym przywódcą został Perykles z rodu Alkemonidów. Z jego
inicjatywy zaczęto wypłacać diety za uczestnictwo w posiedzeniach sądu
ludowego, a nieco później członkom Rady 500-set i innym urzędnikom.
Perykles doprowadził do dopuszczenia zeugitów do ubiegania się o urząd
archonta. Prawa obywatelskie posiadali tylko ci, których rodzice byli
Ateńczykami. Perykles aż do śmierci w 429 roku pne kierował polityka
ateńską występując na zgromadzeniach i pełniąc wielokrotnie urząd
stratega.

System polityczny, który ukształtował się w połowie V wieku pne
Ateńczycy nazywali demokracją –władzą ludu, demos czyli wszystkich
obywateli. Na określenie tego ustroju używano też słowa izonomia-
równość wobec prawa. Przeciwieństwem demokracji była oligarchia –
system w którym władza należy do nielicznych. Arystoteles zwracał
uwagę, ze demokracja oznaczała też rządy warstw uboższych a oligarchia
rządy bogatych. Demokratyczny charakter ustroju przybierały też inne
państwa ale to demokracja ateńska odnosiła największy sukces i jest
najlepiej znana,
Lud ateński sprawował władzę poprzez zgromadzenie ludowe ( ekklesia),
Radę 500-set i sąd ludowy. Zgromadzenie pod koniec V wieku pne zbierało
się bardzo często bo około 40 razy w roku nie licząc nadzwyczajnych sesji.
Na zgromadzeniu obowiązywała zasada isegorii- każdy obywatel mógł
zabrać głos i postawić pod obrady sprawę, którą uważał za stosowną. W
zgromadzeniu mieli prawo uczestniczyć wszyscy pełnoprawni obywatele
(mężczyźni), którzy ukończyli 20 lat.
Niezwykle ważnym organem władzy była Rada 500-set, której skład
wybierano za pomocą losowania po 50 osób z każdej fyli. Listy
kandydatów zgłaszały demy. Każdy obywatel mógł zasiadać w Radzie
tylko dwukrotnie. Głównym jej zadaniem było organizowanie i
prowadzenie zgromadzenia ludowego. Rada sprawowała nadzór nad
urzędnikami i polityką zagraniczną, decydowała o dopuszczeniu posłów
innych państw przed zgromadzenie a także miała pieczę nad skarbem.
Zadaniem prytanów było zwoływanie obrad Rady, zwoływanie i
prowadzenie zgromadzenia ludowego.
Innym filarem ateńskiej demokracji był sąd ludowy. Tworzyło go 6000
sędziów, corocznie wybieranych spośród obywateli powyżej 30 roku życia.
Funkcja sędziego dawała okazję do bezpośredniego uczestniczenia w
wymierzaniu sprawiedliwości. Sąd mógł sądzić zarówno urzędników jak i
mówców występujących na zgromadzeniu. Sąd rozpatrywał też sprawy
prywatne. Nawet bardzo ubogi obywatel mógł jako sędzia wydawać wyroki
na ludzi bogatych i wpływowych.
Członkowie Rady 500-set byli najważniejszymi urzędnikami w państwie
(archai). Oprócz nich powoływano wielu innych, którzy tworzyli
kilkadziesiąt różnych kolegiów ( strategowie, archonci)
Za demokratyczne uważano losowanie urzędników spośród zgłoszonych
kandydatów, ich odpowiedzialność przed sądem ludowym oraz założenie,
że obywatel nie musi mieć przygotowania do pełnienia urzędu.
Demokratyczne też były jawność w podejmowaniu decyzji oraz wypłacanie
diet w czasie sprawowania urzędu co umożliwiało biedniejszym
obywatelom uprawianie polityki.
W demokracji kiedy zgromadzenie kierowało niemal wszystkimi sprawami
państwa niezwykle ważna była umiejętność przemawiania i przekonywania
do swoich racji. Ci którzy posiadali taką umiejętność mogli nawet nie

sprawując żadnego urzędu kierować w praktyce polityką państwa podczas
zgromadzeń ludowych. Z czasem określenie demagog nabrało
negatywnego odcienia.
Dużą rolę w polityce odgrywali strategowie, których kompetencje nie
ograniczały się do dowodzenia armią, gdyż mogli uczestniczyć w
posiedzeniach Rady, w posiedzeniach sądu ludowego. Strategów
wybierano w głosowaniu i mogli pełnić tę funkcję przez wiele lat z rzędu.
Ta sytuacja zmieniła się w IV wieku pne kiedy strategowie stali się
wyłącznie dowódcami rzadko biorących udział w zgromadzeniach. Za
czasów Peryklesa Ateńczycy wprowadzili praktykę wypłacania żołdu
obywatelom służącym we flocie a później w innych formacjach
wojskowych. Dzięki temu służba na okrętach stała się ważnym źródłem
utrzymania dla uboższych obywateli.

Ateny i kultura klasyczna

Potężne i bogate Ateny przyciągały wielkich artystów, którzy znajdowali tu
zajęcie. Ateńczycy byli otwarci na świat i chcieli aby ich miasto odgrywało
przodującą rolę w Grecji. Bez wątpienia ten zamiar osiągnęli. To właśnie
związani z tym miastem artyści stworzyli w sztuce styl, który jest
określany jako klasyczny. Ich osiągnięcia już w starożytności uznano za
niedościgniony wzór.
Wraz ze wzrostem potęgi Aten zmieniał się wygląd samego miasta.
Odbudowano je po zniszczeniach z czasów perskiego najazdu. Pireus stal
się w V wieku pne najważniejszym portem Morza Egejskiego
przyciągającego kupców i podróżników z różnych stron. Ateny widziały w
morzu źródło swojej potęgi oraz dobrobytu. Kupcy mogli swobodnie
przewozić towary od portu do portu starając się wykorzystać różnicę cen
aby pomnożyć zyski. Szczególne znaczenie w handlu morskim miało
zboże, którego w Atenach brakowało. W Attyce tylko jedna trzecia ziem
nadawała się do uprawy zbóż. Wzrost ludności Aten zmuszał do
sprowadzania zboża z różnych regionów.
Ożywienie handlu i rozwój portu zaowocowały w jeszcze jeden sposób.
Ateńczycy zyskali szerszy dostęp do produktów żywnościowych i
wyrobów artystycznych z niemal całego świata.
Wraz z kupcami i podróżnikami trafiały do Aten nowe idee i mody, w
krótkim czasie zmieniły styl życia mieszkańców. Chociaż Ateny w czasach
Peryklesa stały się miastem otwartym dla cudzoziemców pozostawiającym
dużo swobody własnym mieszkańcom to nie można zapominać o istnieniu
ciemniejszej strony ich obrazu..
Rozkwit Aten w V wieku pne prowadził do wzrostu liczby niewolników.
Sprzyjał temu wzrost zamożności społeczeństwa ale też upowszechniający
się model życia zgodnie z którym obywatel nie pracował tylko zajmował
się sprawami publicznymi. Brakuje danych aby oszacować liczbę

niewolników w Atenach ale przypuszcza się, że mogło ich być nawet ponad
100 tysięcy.
W demokratycznym społeczeństwie ateńskim doszło też do znacznego
ograniczenia swobody kobiet. Ateńczycy starali się je izolować pragnąc by
pozostały w domu z dala od wzroku obcych mężczyzn. Oczekiwali od
kobiet skromności i małomówności.
Atenki były wydawane za mąż bardzo wcześnie już w wieku 14 lat i to za
mężczyzn o kilkanaście lat od nich starszych. W takim związku małżonek
pełnił rolę wychowawcy i prawnego opiekuna. Z punktu widzenia prawa
kobieta była traktowana jako osoba niesamodzielna, która w każdej
sprawie potrzebowała opiekuna- ojca, brata, męża. Rozwody były możliwe
ale małżeństwo zrywali mężczyźni np. gdy nie mogli doczekać się syna.
Po wojnie peloponeskiej kiedy pogorszyła się sytuacja ekonomiczna
warunki zmuszały oboje małżonków do większej aktywności zarobkowej
aby utrzymać rodzinę. Często miejsce zatrudnianych niewolników musieli
zająć członkowie rodziny a zwłaszcza kobiety.
Po zakończeniu wojny z Persami w 449 roku pne kiedy Ateńczycy zaczęli
traktować związek morski jako swoje imperium z inicjatywy Peryklesa
rozpoczęto program architektoniczny. Objął one przede wszystkim
Akropol- religijne centrum polis.
Wzniesiono Partenon – najsłynniejszą ateńską świątynię. Partenon czyli
przybytek Ateny Partenos (dziewicy). Zaprojektowany przez Iktinosa i
Kallikratesa stał się symbolem potęgi miasta. We wnętrzu Partenonu
umieszczono posąg Ateny, Jeszcze przed rozpoczęciem wojny
peloponeskiej zbudowano Propyleje- monumentalną bramę prowadzącą na
wzgórze. Jako ostatni powstał Erechtejon. Poświęcony mitycznemu
założycielowi miasta – Erechteuszowi. Drugim niezwykle ważnym
miejscem w Atenach była agora, gdzie koncentrowały się życie polityczne i
handel. Demokracja i wielkie konflikty militarne V wieku pne zmieniły
charakter życia publicznego w Atenach. Działanie instytucji
demokratycznych wprowadziło Ateńczyków w świat niekończących się
sporów, walki na argumenty i nieustanne wybory. Ateńczycy całymi dniami
słuchali mówców na zgromadzeniu czy w trybunałach sądowych. Tym
samym ćwiczyli umysły i kształcili się politycznie. Co więcej doskonale
zdawali sobie sprawę z przyjemności jaką dawała im możliwość
wydawania wyroków czy głosowania przeciwko nie lubianym politykom
choć rozumieli także konsekwencje błędnych wyborów.
Pod wpływem wielkich przemian politycznych i społecznych rodzi się i od
razu osiąga najwyższy poziom ateński dramat. Wszystkie 35 zachowanych
tragedii zostały napisane w V wieku pne przez związanych z Atenami
Ajschylosa, Sofoklesa Eurypidesa. Dramaty wystawiano podczas świąt
Lenajów i Wielkich Dionizjów traktując spektakle jako część uroczystości
religijnych.

Tragedia nie ukazywała realnego życia. Wszystkie postaci były grane przez
mężczyzn w maskach. Nie wolno było ukazywać przemocy. Arystofanes
był mistrzem Attyckiej komedii. W demokracji ateńskiej dużego znaczenia
nabrało przygotowanie do życia obywatelskiego. Kto chciał w mieście
odgrywać jakąś rolę musiał umieć przemawiać, odpowiednio posługiwać
się argumentami i potrafić przekonać do swoich racji a to zrodziło
zapotrzebowanie na wiedzę W drugiej połowie V wieku pne do Aten
zaczęli przybywać głównie z Sycylii nauczyciele wymowy – sofiści Na
intelektualny klimat Aten mieli wpływ również inni filozofowie. Już w
połowie V wieku pne zjawił się w Atenach Protagoras z Abdery, który
odrzucał zajmowanie się kosmogonią i w centrum zainteresowania postawił
człowieka co wyraził w powiedzeniu „ człowiek jest miarą wszechrzeczy”
Herodot z Halikarnasu- ojciec historii napisał „ dzieje”
Tukidydes napisał „ Wojnę peloponeską”
Nauczanie Sokratesa znamy dzięki jego uczniom – Platonowi i
Ksenofontowi. Sokrates szukał wiedzy w dyskusjach z innymi ludźmi.
Punktem wyjścia było stwierdzenie „ wiem, że nic nie wiem” Krytycznie
odnosił się do sofistów, którzy nauczali za pieniądze. Nauczanie Sokratesa
miało wpływ na powstanie trzech szkół filozoficznych. Arystyp z Cyreny
był twórcą hedonizmu głoszącego, że najwyższą wartością człowieka jest
przyjemność. Antystenes z Aten – twórcą szkoły cyników uważającą cnotę
za wartość dla której można się wyrzec wszystkiego.
Najwybitniejszym uczniem Sokratesa był jednak Platon – twórca systemu
filozoficznego, którego trzonem jest nauka o ideach oraz gatunku
literackiego – dialogu filozoficznego, w której to formie przedstawił swoje
poglądy. Platon napisał „Państwo”. Wizja systemu opartego na podziale
obywateli na trzy grupy,, z których każda ma ściśle określoną funkcję oraz
na pełnym podporządkowaniu jednostki państwu.
Arystoteles był wszechstronnym uczonym. Miał być autorem 200 dzieł z
rozmaitych dziedzin, z których zachowało się 47. Dokonał analizy 150
ustrojów państw. Był wychowawcą Aleksandra Wielkiego. Założył własną
szkołę – Likejon. Ateny były miastem rodzinnym wielu utalentowanych
rzeźbiarzy. Tu ściągali mistrzowie z całej Grecji, tu znajdowało się
zapotrzebowanie na ich talent. Spośród wszystkich rzeźbiarzy V wieku pne
najmocniejszą pozycję zapewnił sobie Fidiasz. Obok niego działał w
Atenach Myron, który zasłynął „Dyskobolem” Rzeźby wykonywano z
marmuru. Ateny przyćmiły wszystkie inne miasta greckie wielkością,
zamożnością i wysokim poziomem swej kultury. W V i IV wieku pne na
mapie kulturalnej Grecji ważne miejsce zaczęły zajmować sanktuaria
cieszące się szacunkiem w świecie greckim.
Rywalizacja Aten i Sparty.

Po zerwaniu sojuszu ze Spartą Ateny nie skrywały dążenia do dominacji w
świecie greckim. Do tej pory Ateńczycy przynajmniej formalnie

kontynuowali wojnę przeciw Persom co mogło usprawiedliwiać ich
kontrolę nad państwami sojuszniczymi. W końcu lat 60 V wieku pne
pozwolili sobie na jawne złamanie warunków przymierza wykorzystując
środki zgromadzone prze związek do sfinansowania działań nie mających
nic wspólnego z walką z Persami.
Zerwanie przez Ateny sojuszu ze Spartą doprowadziło do ujawnienia się
podziału w świecie greckim na dwie grupy państw. Jedne były
sojusznikami Aten, inne wiązały się przymierzem ze Spartą. Ten podział
sprzyjał konfliktom. W miastach powstawały albo stronnictwa
oligarchiczne szukające pomocy w Sparcie albo demokratyczne wspierane
przez Ateny.
Do pierwszego starcia między Atenami i Spartą doszło w latach 460-446
pne a początek dał mu konflikt graniczny między Megarą a Koryntem w
461 roku pne. Szukając pomocy Megaryjczycy sprzymierzyli się z
Ateńczykami. Porzucili więc symmachię spartańską. W odpowiedzi
Koryntyjczycy sprzymierzyli się z Eginą. Dla Aten był to dobry pretekst by
raz na zawsze rozprawić się ze starą rywalką. Z inicjatywy Peryklesa armia
ateńska z sojusznikami w 458 roku pne zdobyła Eginę i zmusiła ją do
przystąpienia do Związku Morskiego. Tymczasem Spartanie w 458/7 roku
pne zdecydowali się na udzielenie pomocy Dorydzie w jej konflikcie z
Fokidą i najechali ten ostatni kraj. Ateńczycy przeciwstawili się temu
wkraczając do Beocji ale zostali pokonani przez Spartan pod TANAGRĄ.
Spodziewając się ciężkich walk z Persami Ateńczycy wezwali do powrotu
z wygnania swego najlepszego wodza- Kimona, który poprowadził
zwycięską kampanię na Cypr około 450 roku pne. Dopiero po uzyskaniu
tego zwycięstwa udało się Ateńczykom nakłonić Persów do zawarcia w
449 roku pne pokoju ( Kalljasa) kończącego długoletni konflikt. Do 447
roku pne udało się Ateńczykom utrzymać pod kontrolą Megarę, Eginę,
Beocję oraz skutecznie przeciwdziałać spartańskim próbom zdobycia
wpływów w Delfach ale później ich panowanie się załamało. Zakończenie
wojny z Persją oznaczało, że Związek Morski osiągął cele, do których
został powołany. Pomimo to już w 447 roku pne Ateńczycy ponownie
zaczęli zbierać foros, który ze składki na prowadzenie wojny z Persją
przekształcił się w płaconą Atenom daninę.. Tym samym Ateńczycy
faktycznie przekształcili sojusz militarny w swoją arche – imperium.
Proces przemian Związku Morskiego rozpoczął się już wcześniej i nasilił
się kiedy w Atenach doszło do demokratycznych reform. Niezależnie od
intencji jakie towarzyszyły uchwaleniu w końcu lat 50 V wieku pne ustawy
ograniczającej prawa obywatelskie pogłębiło to dystans pomiędzy
Ateńczykami a obywatelami państw sojuszniczych, którym dawano
odczuć, że należą do zupełnie innej kategorii. Chociaż Ateńczycy
doprowadzili do niespotykanej w świecie greckim integracji blisko 250
państw to wyraźnie dawali do zrozumienia, że nie chcą tworzyć federacji
opartej na partnerstwie ale właśnie imperium, w którym tak jak w państwie

perskim sojusznicy są zmuszeni do płacenia daniny i całkowicie zdani na
łaskę i niełaskę rządzących.
Nawet w oficjalnych dokumentach zdarzyło się w miejsce słowa
sojusznicy: symmachoi użyto słowa poddani: hypekooi, Przestano
zwoływać radę związku a decyzje należące do jej kompetencji
podejmowało ateńskie zgromadzenie ludowe. Sojusznicy nie mogli opuścić
związku a próby stawiania oporu Ateńczykom kończyły się brutalną
interwencją. Ateńczycy ingerowali w wewnętrzne sprawy państw
sprzymierzonych popierając stronnictwa demokratyczne przeciwko
oligarchom. W efekcie w większości tych państw ustanowiono ustrój
demokratyczny. Swego rodzaju symbolem dominacji ateńskiej było
narzucenie wszystkim miastom związkowym obowiązku posługiwania się
ateńską monetą.
Drastyczny zwrot w traktowaniu sojuszników można dostrzec w podjętej
przez Ateńczyków w końcu lat 50 V wieku pne decyzji o utworzeniu na
Eubei i Naksos pierwszych kleruchii. Praktyka ta polegała na tym, że
Ateńczycy konfiskowali obywatelom miast związkowych ziemię i osadzali
tam swoich obywateli. Czasami dochodziło do całkowitego wypędzenia
dotychczasowych właścicieli a czasami jedynie odbierano im własność
ziemi czyli zmuszano do płacenia daniny osadnikowi ateńskiemu.
Założenie kleruchii czasami traktowano jako karę wymierzoną buntującym
się sojusznikom.
Ateńczycy starali się aby ich miasto stało się centrum życia politycznego,
ekonomicznego i religijnego w całym imperium. Od sojuszników domagali
się przysyłania posłów którzy brali udział w procesji Panatenajów a w
czasie Wielkich Dionizji organizowali ceremonię składania daniny.
Powstanie imperium miało korzystny wpływ na rozwój handlu morskiego.
Flota ateńska zapewniała bezpieczeństwo zwalczając piratów.
Wprowadzenie obowiązku używania ateńskiej drachmy musiało znacznie
obniżyć koszty handlu. Częstą praktyką w świecie greckim było
posługiwanie się na lokalnych rynkach miejscową walutą którą kupcy
musieli wymienić w zakładanych bankach. Mimo pewnych korzyści jakie
odnosili sprzymierzeńcy bez wątpienia istnienie imperium przynosiło
korzyści przede wszystkim Ateńczykom a reszta miast musiała się z tym
pogodzić.
Narastająca niechęć do Aten i strach przed dalszym wzrostem ich potęgi
doprowadziły do wybuchu wielkiej wojny nazywanej PELOPONESKĄ. Jej
przebieg znamy dzięki relacji dwóch historyków: Tukidydesa autora
„wojny peloponeskiej” oraz Ksenofonta, który końcowe lata wojny (od 411
roku pne) opisał w „Historii greckiej”
Nazwa wojna peloponeska obejmuje kilka konfliktów z lat 431-404 pne.
Przystępując do opisania przebiegu wojny Tukidydes rozróżnił wydarzenia
które doprowadziły do jej wybuchu to znaczy: konflikt Aten z Koryntem w
sprawie Kerkyry i Epidamnos oraz konflikt Aten z Megarą.

Konflikt z Koryntem narastał już od dłuższego czasu i był wynikiem
planów Ateńczyków dążących do zdobycia pełnej dominacji na morzu.
Korynt miał zaś bardzo długa tradycję morską i posiadał szerokie kontakty
z miastami na wybrzeżach Morza Egejskiego i Morza Jońskiego a także w
Italii i na Sycylii. Na tym tle doszło do sporu pomiędzy Koryntem a jego
kolonią Kerkyrą.
Przyczyną sporu było miasto Epidamnos, które Kerkyrejczycy założyli z
udziałem Koryntu. Kiedy wybuchły tam walki pomiędzy zwolennikami
demokracji i oligarchi doszło do interwencji Koryntu. Wzbudziło to
niezadowolenie Kerkyrejczyków, którzy zaatakowali koryncką flotę i
zniszczyli ją. W odpowiedzi Koryntyjczycy rozpoczęli przygotowania do
wojny. Kerkyrejczycy zaproponowali sojusz Ateńczykom, którzy
propozycję zaakceptowali. W 433 roku pne Koryntyjczycy w bitwie
morskiej pod Sybotami pokonali Korkyrę ale wycofali się widząc ateńskie
okręty.
Po wejściu w otwarty konflikt z Koryntem Ateńczycy zażądali od Potidai-
członka związku aby te wydaliły korynckich urzędników. Kiedy miasto
odmówiło Ateńczycy rozpoczęli jego oblężenie. W odpowiedzi
Koryntyjczycy wezwali Spartan do zwołania spotkania państw należących
do symmachii i wypowiedzenia wojny Atenom
Spartanie zażądali od Ateńczyków odstąpienia od oblężenia Potidai i
zwrócenia wolności Eginie. Kiedy Ci odmówili zapadła decyzja o wojnie.
Obie strony przystępowały do niej po dłuższych przygotowaniach i miały
koncepcje jak ją wygrać. Perykles był zdania, że Ateńczycy powinni
przyjąć strategię polegającą na unikaniu walnej bitwy i wykorzystaniu
przewagi jaką daje im panowanie na morzu. W razie najazdu cała ludność
kraju miała się schronić do twierdzy czyli Aten połączonych z Pireusem i
korzystać z zaopatrzenia dostarczanego drogą morską.
Perykles przygotowywał rodaków do długiej wojny i odradzał im
otwierania nowych frontów walki. Spartanie liczyli ,że najazdy na Attykę
sprowokują Ateńczyków do starcia z nimi albo doprowadzi do rozłamu w
mieście.
Jak pisał Tukidydes oba kraje przystępowały do wojny pełne zapału
ponieważ znajdowały się u szczytu swej potęgi. Ateńczycy mieli swój
związek a Spartan popierali członkowie ich symmachi. Spartanie cieszyli
się sympatią większości Greków, którzy albo obawiali się ateńskiej niewoli
albo chcieli się z niej wyzwolić.
Pierwsza faza konfliktu – wojna ARCHIDAMIJSKA (431-425 pne) od
imienia dowodzącego armią spartańską króla Archidamosa. Obie walczące
strony próbowały ze zmiennym szczęściem trzymać się swojej strategii ale
czasami działania zbrojne przybierały nieoczekiwany dla nich obrót.
430 r pne – zaraza w Atenach dziesiątkuje mieszkańców
429 r pne – śmierć Peryklesa

Ateńczycy skutecznie walczą z flotą spartańską i atakują brzegi
Peloponezu. W czasie jednego z takich ataków w 425 roku pne udało im się
zająć i umocnić pozycje w Pylos w Mesenii. Armia spartańska otoczyła
Ateńczyków umieszczając hoplitów na wyspie Sfakteria
Kiedy Spartanie atakowali Pylos od strony lądu niespodziewanie pojawiła
się flota ateńska, przechwyciła okręty spartańskie i odcięła je od reszty sił
stacjonujących na wyspie. Spartanie nie mogli się wydostać z wyspy.
Władze Sparty proponują Ateńczykom pokój ale propozycje zostają
odrzucone
Spartanie poddają się na Sfakterii – 425 rok pne
Porażka na Sfakterii skłoniła Spartan do zmiany taktyki walki i
przeniesienia wojny na tereny ateńskich sojuszników. Chcieli przeciągnąć
ich na swoją stronę a zarazem odciąć Ateńczyków od źródeł ich potęgi. W
tym celu w 424 roku pne pozytywnie odpowiedzieli na wezwanie miast
Chalkidyki i posłali tam wodza Brazydasa. Na miejscu okazało się, ze nie
wszystkie państwa tego rejonu były gotowe opuścić Ateny, gdyż obawiały
się spartańskiej ingerencji w system ich rządów. Brazydas przekonał jednak
niezdecydowanych i zajął w 424 roku pne Amfipolis. Sytuacja Ateńczyków
zaczęła się pogarszać. Ponieśli klęskę w bitwie z Beotami pod Delion.
W 421 roku pne Ateńczycy podjęli próbę odzyskania kontroli nad
wybrzeżem trackim ale ponieśli klęskę pod Amfipolis
Ateńczycy byli wyczerpani wojną a Spartanie chcieli ją zakończyć. Obie
strony w 421 roku pne zawarły pokój Nikiasza zobowiązując się do zwrotu
zdobytych ziem. Traktat zawarto na 50 lat ale miał być co roku odnawiany.
Pokój Nikiasza nie dał Sparcie wytchnienia. Ateński polityk – Alkibiades
rozpoczyna formowanie koalicji antyspartańskiej Następuje sojusz Aten z
Argos, Elidą i Mantineją.
418 rok pne – bitwa tej koalicji antyspartańskiej ze Spartą pod Mantineją-
zwycięstwo Spartan
416 rok pne – Ateńczycy postanowili zmusić neutralną do tej pory wyspę
Melos do przystąpienia do związku. Kiedy jej mieszkańcy odmówili po
długim oblężeniu zostali zmuszeni do kapitulacji. Ateńskie zgromadzenie
podjęło decyzję o skazaniu ich na ANDRAPODISMOJ – wymordowanie
wszystkich mężczyzn i sprzedanie w niewolę kobiet i dzieci.
W tym samym roku Ateńczycy zostali wezwani przez sycylijskie miasta do
interwencji przeciw Syrakuzom. Ateńczycy za namową Alkibiadesa
zdecydowali się zorganizować wielką wyprawę, licząc, ze
podporządkowują sobie Sycylię. Wodzem wybrano Alkibiadiesa . Wyprawa
wyruszyła w 415 roku pne. Liczone, że rozdzierane walkami
wewnętrznymi Syrakuzy nie będą mogły stawić oporu. Ateńczycy jednak
się zawiedli. Wyprawa sycylijska była katastrofą. Armia ateńska została
zdziesiątkowana. Wieści o klęsce ateńczykó na Sycylii zachęciły ich
wrogów do wznowienia wojny. Spartanie szybko podejmują działania,
przystępując do blokady Aten – zakładają obóz w Dekelei – 413 rok pne.

Zmusili Ateńczyków do zamknięcia się w obrębie murów Aten i Pireusu. O
losach tej wojny miał zadecydować sojusz Sparty z Persją. Król perski
chciał odzyskać kontrolę nad miastami greckimi w Azji Mniejszej, które
obecnie należały do Związku Morskiego. Satrapowie rozpoczęli negocjacje
ze Spartą proponując współpracę przeciwko Atenom W latach 413-11
Persowie zawierają przymierze ze Spartą oferując jej pomoc finansową.
Ceną za to było poddanie Persom miast greckich w Azji Mniejszej.
410 rok pne – bitwa pod Kyzikos – zwycięstwo Ateńczyków nad
połączonymi siłami persko-spartańskimi. Ateńczycy zdobywają kontrolę
nad Hellespontem.
407 rok pne – bitwa pod Arginuzami – Zwycięstwo Ateńczyków
405 rok pne- bitwa pod Ajgospotamoj- Zwycięstwo Spartan nad
Ateńczykami
404 rok pne – po negocjacjach Ateńczykom podyktowano warunki
kapitulacji:
- mieli wydać Spartanom swoje okręty oprócz dwudziestu

- mieli zburzyć długie mury
- mieli przyjąć wygnańców
- zawrzeć przymierze ze Spartą z klauzulą ,że będą mieli odtąd tych

samych przyjaciół i wrogów

Hegemonia Sparty
Upadek Aten –miasta tyrana mógł łączyć się dla wielu Greków z nadzieją
na powrót pokoju i wolności. W trakcie wojny wyzwalając miasta od
zależności Aten wprowadzili Spartanie swoje garnizony i dowodzących
nimi harmostów. Zapoczątkował tę praktykę Brazydas ale na większą skalę
zastosował ją dopiero Lizander. W ten sposób krok po kroku ateńskie
imperium zostało pokryte siecią spartańskich załóg strzegących
bezpieczeństwa i lojalności nowo pozyskanych sojuszników. Spartanie
oczekiwali od nich nie tylko wierności ale i finansowego wsparcia na
prowadzenie wojny, Wkrótce zaczęli wymagać płacenia regularnej daniny
tak jak za panowania Ateńczyków. Jednocześnie Lizander popierał
przejmowanie władzy przez skrajne oligarchiczne grupy, które zyskały
nazwę dekarchii czyli rządów dziesięciu. Były to często nieliczne grupy
mające za jedyne poparcie przychylność Lizandra i obecność harmosty
wraz z załogą.
Wśród tych grup można umieścić tak zwanych trzydziestu tyranów
rządzących Atenami w latach 404-403 pne.
Spartanie nie rezygnowali z elementów dominacji nad nowymi
sojusznikami: harmostów, garnizonów i ściągania daniny, budując w ten
sposób własne imperium na gruzach ateńskiego. Stało się ono obok
przywództwa w Związku Peloponeskim podstawą zdobytej przez Spartę
hegemonii w świecie greckim. Hegemonia Sparty wzbudziła opór wśród jej
sojuszników; Koryntu i Teb niezadowolonych, że Spartanie nie zniszczyli

Aten całkowicie. W państwach tych narastało przekonanie, że zostały
zlekceważone przez Spartan, którzy jako jedyni odnieśli korzyści z
wygranej wojny
Zgodnie z traktatem sojuszniczym po zakończeniu wojny Sparta miała
przekazać miasta greckie w Azji Mniejszej Persom. Na szczęście dla niej
Dariusz II umarł w 405 roku pne a władzę przejął Artakserkses. Zarząd nad
Azją Mniejszą nadal sprawował Cyrus Młodszy, który szykował się do
wojny o tron. W tej sytuacji nie był on zainteresowany podnoszeniem w
kontaktach z Grekami drażliwych kwestii, pragnął bowiem pozyskać wśród
nich sojuszników. W 401 roku pne Cyrus dotarł do Babilonii ale w
decydującej bitwie pod Kunaksą zginął.
Narodziła się idea zorganizowania wielkiej wyprawy na Persję. Spartanie
wezwani przez Cyrusa do udzielenia mu pomocy ograniczyli się jedynie do
posłania floty ku wybrzeżom Azjo Mniejszej. Wojna toczyła się do 396
roku pne kiedy Spartanie zdecydowali się posłać do Azji Mniejszej
poważniejsze siły na których czele postawiono nowego króla_ Agesilaosa.
Z armią przybył do Jonii gdzie skutecznie potrafił zmobilizować miasta
greckie do większego zaangażowania się w obronę swej wolności. Sukcesy
które Agesilaos odnosił w walce z Persami rozpoczęły jego długoletnią
karierę jednego z najwybitniejszych królów spartańskich. Persowie nie
mogąc poradzić sobie z Agesilaosem posłali ge Grecji pieniądze by
zachęcić do wystąpienia przeciwko Sparcie. Nie musieli do tego
szczególnie namawiać Tebańczyków, którzy w 395 roku pne zawarli
porozumienie z Ateńczykami. Spartanie próbowali zdusiić bunt w zarodku
ale po nieudolnej kampanii Lizander został pokonany pod HALIARTOS
gdzie zginął. Ośmieliło to Korynt i Argos do przystąpienia do sojuszu
antyspartańskiego. Nie mogąc sobie poradzić z nową koalicja władze
Sparty wezwały Agesilaosa do powrotu do Grecji. W 394 roku pne
Spartanie pokonali nad NEMEJĄ siły sojuszu. A powracający z Azji
Agesilaos odniósł zwycięstwo pod KORONEJĄ. Obie bitwy nie
rozstrzygnęły losów wojny. Persowie korzystając z zaangażowania Sparty
w wojnę w Grecji przystąpili do usuwania jej garnizonów z miast w Azji
Mniejszej i wysp na Morzu Egejskim. Walcząc u boku Persów ateński
wódz Konon pokonał flotę spartańską pod KNIDOS w 394 roku pne.
Podobnie jak wojna peloponeska obecna wojna przyspieszała zmiany w
sposobie prowadzenia walki. Coraz większą rolę odgrywały oddziały
najemników. Byli to wojownicy znakomicie wyszkoleni ale bardzo
kosztowni w utrzymaniu. Po długich negocjacjach pokój został zawarty
dopiero w 387/6 roku pne> Nazywany pokojem Antalkidasa albo koine
eirene – pokojem powszechnym. Jego warunki zostały ustalone przez króla
Persji.
Znaczenie pokoju królewskiego polegało przede wszystkim na
wprowadzeniu idei pokoju powszechnego ( koine eirene), który mógł być
zaprzysiężony jednocześnie i na tych samych zasadach przez wiele państw.

Wprowadzał też jako normę w stosunkach międzypaństwowych zasadę
zachowania wolności i autonomii każdego greckiego państwa. Pokój
powszechny stał się trwałym elementem w życiu politycznym Grecji i był
kilkakrotnie odnawiany zawsze z powołaniem na klauzulę autonomii dla
małych i dużych państw. Dla większości małych państw był on nadzieją na
zapewnienie sobie większego bezpieczeństwa czego same nie były w stanie
dokonać.
Spartanie występowali jako obrońcy pokoju królewskiego co miało
usprawiedliwiać ich działania i zapewniało im poparcie Persów.
Wprawdzie Sparta utraciła swoje imperium, ale nadal utrzymywała
przywództwo Związku Peloponeskiego oraz miała przewagę militarną na
ladzie i na morzu nad pozostałymi państwami greckimi.
W czasie marszu na Chalkidykę w 382 roku pne Spartanie wkroczyli do
teb i osadzili tam swoją załogę na Kadmei. Do interwencji spartańskiego
dowódcę namówiła grupa oligarchów, która przejęła władzę w mieście.
Agresja przeciwko Tebom w czasie pokoju i wymuszenie zmiany ustroju
wywołały powszechne oburzenie w Grecji. Było to pogwałcenie warunków
pokoju, którego sami Spartanie ogłosili się obrońcami.
Polityka prowadzona przez Spartę po zawarciu pokoju królewskiego była
trudna do zaakceptowania dla Ateńczyków którzy szybko odzyskiwali siły i
mieli ambicje odgrywania większej roli w świecie greckim.
W latach 378-377 pne doszło do powstania II ZWIĄZKU MORSKIEGO.
W przeciwieństwie do poprzedniego związku ten sojusz był utworzony
przeciwko Sparcie i w obronie warunków pokoju królewskiego.
Ateńczycy chcąc pozyskać nowych sojuszników deklarowali wyrzeczenie
się imperialnych praktyk za które zostali kiedyś znienawidzeni. Złożyli
zapewnienie, ze nie będą osadzać kleruchów ani garnizonów na ziemiach
sojuszników. Nowy związek był kierowany przez Radę złożoną z
przedstawicieli państw członkowskich, ale bez przedstawicieli Aten.
Sprzymierzeni mieli sami podejmować decyzje i przekazywać je
ateńskiemu zgromadzeniu ludowemu a wspólne działanie było
podejmowane gdy obie strony wyraziły na to zgodę. Dowództwo miało
należeć do Ateńczyków a wyprawy maiły być finansowane ze składek
które nazywały się syntakseis. Kiedy sojusz osiągnął apogeum swoich
wpływów należało do niego ponad 60 państw.
Osłabieni porażkami Spartanie w 375 roku pne zdecydowali się na
odnowienie pokoju królewskiego i uznali powstanie II Związku Morskiego.
Dla Ateńczyków był to moment tryumfu ponieważ mogło się wydawać, że
sytuacja polityczna wraca do stanu sprzed wojny peloponeskiej kiedy
Spartanie mieli hegemonię na lądzie a Ateńczycy na morzu.
W 371 roku pne armia spartańska wkroczyła do Beocji i pod Leuktrami
stoczyła bitwę z siłami tebańskimi. Tebańczycy odnieśli zwycięstwo. Bitwa
była klęską Spartan, doprowadziła do załamania się prestiżu Sparty który
opierał się na przekonaniu o jej potędze militarnej. Pod Leuktrami po raz

pierwszy Spartanie zostali pokonani w walnej bitwie hoplitów. Gdy prysł
mit niezwyciężonej Sparty kolejni sojusznicy zaczęli ją opuszczać. W ciągu
kilku miesięcy Spartanie utracili pozycję, którą tak długo zajmowali w
świecie greckim.
Po bitwie Ateńczycy jako pierwsi przejęli inicjatywę i próbowali zająć
miejsce hegemona wzywając państwa greckie do odnowienia pokoju
powszechnego. Próba zakończyła się niepowodzeniem.

W cieniu Macedonii, początki państwa macedońskiego.
Z narodzinami państwa macedońskiego wiąże się problem etnicznego
pochodzenia jego rdzennych mieszkańców. Niewiele pozostało śladów po
języku, którym się posługiwali i nie można jednoznacznie orzec czy
macedoński był osobnym językiem czy tylko dialektem języka greckiego.
Niewiele pomagają też inskrypcje macedońskie ponieważ zawierają teksty
ujęte w dialekcie attyckim. Wreszcie można wątpić czy w tak rozległym i
zróżnicowanym kraju jakim była Macedonia posługiwano się tylko jednym
dialektem. W kulturze materialnej Macedonii można dostrzec zarówno
wpływy trackie jak i iliryjskie. Mimo lokalnych odrębności nie różniła się
jednak w zasadniczym stopniu od kultury materialnej miast greckich. Styl
życia Macedończyków był bardzo odmienny od ateńskiego. Problem nabrał
ostrości z chwilą gdy Filip II uczynił z Macedonii potęgę sięgając po
hegemonię w świecie greckim. Z jednej strony wywołało to gwałtowne
ataki Demostenesa pragnącego przedstawić króla Filipa i jego kraj jako
barbarzyńców, z drugiej zaś sukcesy Filipa a później Aleksandra wzbudzały
dumę wśród Macedończyków, którzy chętnie podkreślali swoją etniczną
odrębność. Nasza wiedza o najdawniejszych dziejach Macedonii ogranicza
się do legend dynastycznych, anegdot związanych z pierwszymi królami,
opowieści o wędrówkach i podbojach przekazanych głównie przez
Herodota, Tukidydesa i późniejszych autorów.
Aleksander I obejmując władzę musiał od razu stawić czoło zagrożeniu ze
strony Persów. Wyszedł z tej opresji zwycięsko, obronił niezależność kraju
ale i powiększył jego terytorium. Nie mogąc się przeciwstawić Persom
zbrojnie Aleksander I próbował się zbliżyć do nich poprzez ślub z perską
arystokratką ale i tak musiał uznać soją wobec nich zależność w 492 roku
pne. W czasie najazdu Kserksesa występował jako jego sojusznik, przy
okazji narzucając swoją władzę plemionom górnej Macedonii. Wykorzystał
również odwrót Persów zajmując wschodnią Macedonię aż po rzekę
Strymon. Tym samym stał się faktycznym twórcą państwa macedońskiego.
Macedonia kształtowała się w długim procesie uzależniania przez
Argeadów poszczególnych ludów, a Aleksander I w znacznym stopniu do
tego się przyczynił o czym zaświadcza Tukidydes.
Aleksander I przykładał bardzo dużą uwagę do stosunków z miastami
greckimi. Chciał być uważany nie tylko za przyjaciela Greków ale również

za Greka rządzącego Macedończykami co znalazło wyraz w propagowaniu
tradycji mówiącej o pochodzeniu jego rodziny z Argos.
Za jego panowania rozpoczęto bicie monet.
Niewiele wiadomo o organizacji państwa macedońskiego przed czasami
Filipa II i wnioski na jej temat można wysnuwać jedynie na podstawie
analizy późniejszych instytucji oraz porównań z instytucjami w sąsiednich
regionach. W dolnej Macedonii istniały osady rolnicze o długim
rodowodzie, które stopniowo upodabniały się do greckich poleis.
Mieszkańcy górnej Macedonii żyli natomiast w rozproszonych wsiach i
byli zorganizowani w terytorialne związki – ethne. Dużą rolę w ich życiu
odgrywało pasterstwo, związane z okresowym przemieszczeniem się wraz
ze stadami na letnie pastwiska, Miasta i ethne Macedonii wykształciły
samorząd i silne poczucie odrębności ale jednocześnie miały świadomość
przynależności do większej wspólnoty, którą tworzyli wszyscy
Macedończycy. Prowadzenie wojen, polityki zewnętrznej a także
korzystanie z bogactw naturalnych oraz prawo pobierania opłat i ściągania
danin należało do króla. Odgrywał też dużą rolę w życiu religijnym
przewodnicząc ceremoniom podczas świąt i składając ofiary w imieniu
całej wspólnoty. Miał znaczną swobodę działania, ale musiał się liczyć z
opinią Macedończyków a zwłaszcza arystokracji.
Następca Aleksandra I Perdikkas II z wielkim trudem walczył o utrzymanie
władzy i integralności państwa, musiał stawić czoło konkurentom do tronu
i wrogom na granicach. Królem Macedonii mógł zostać każdy
przedstawiciel rodu Argeadów, któremu udało się zyskać poparcie co
stanowiło zarzewie nieustannych sporów dynastycznych często
podsycanych przez sąsiednie państwa.
Następca Perdikkasa Archelaos zrobił wiele dla integracji państwa i
usprawnienia komunikacji pomiędzy różnymi jego regionami, wytyczając
nowe szlaki wśród zalesionych, górzystych terenów. Archelaos sprzyjał
upowszechnieniu się w Macedonii greckich obyczajów i kultury,
zapraszając do nowej stolicy wybitnych Greków artystów i poetów. Śmierć
Archelaosa zapoczątkowała długi okres kryzysu w którego czasie
Macedonia była wstrząsana walkami dynastycznymi i nie potrafiła
skutecznie bronić się przed agresją sąsiadów.

Filip II

Panowanie Filipa II, które odmieniło losy Macedonii i Grecji przykuwało
dużą uwagę już współczesnych mu historyków. Na ocenę Filipa ogromny
wpływ wywarły opinie wyrażane przez największego greckiego mówcę –
Demostenesa, który cały swój talent wykorzystywał do walki z królem. W
tej sytuacji proces tworzenia największej potęgi świata greckiego
poznajemy przede wszystkim na podstawie relacji znacznie późniejszych
autorów takich jak np. Plutarch. Nic nie zapowiadało przyszłych sukcesów

króla kiedy w 360 lub 359 roku pne przejmował władzę, być może jedynie
jako regent w imieniu małoletniego bratanka. Kraj był spustoszony po
najeździe Ilirów a armia rozbita. Władca musiał uporać się z konkurentami
do tronu i popierającymi ich Ilirami, Pajonami, Trakami oraz Ateńczykami.
Dążąc do wzmocnienia swojej pozycji zwrócił się do Macedończyków o
poparcie, którego udzielili na zwołanym w tym celu zgromadzeniu.
Przetrwanie pierwszych trudnych miesięcy i utrzymanie się przy władzy
mimo tylu poważnych zagrożeń było pierwszym sukcesem Filipa. Król
musiał mieć świadomość, ze jego sukces był chwilowy i z zadziwiającą
energią rozpoczął aktywną politykę zewnętrzną jednocześnie na kilku
frontach. Podjął też trud przebudowy kraju, zmierzając do bardziej
efektywnego wykorzystania jego ogromnego potencjału a także
wzmocnienia armii i swojej władzy. Nie chcąc dopuścić aby wrogowie
ponownie go zaatakowali wszyscy na raz zdecydował się na rozprawę z
każdym z osobna.
Sukcesy Filipa były w dużej mierze wynikiem przeprowadzonych przez
niego reform – armii i państwa. Potrzebując dużej liczby piechoty
zdecydował się na zorganizowanie oddziałów uzbrojonych w długie
włócznie – sarisy. Walczący z użyciem sarisy musieli trzymać ją oburącz i
mogli zadawać nią jedynie pchnięcia. Byli ustawieni w dużo bardziej
zwartym szuku niż hoplici a pochyliwszy sarisy tworzyli trudną do
pokonania zaporę. Filip dbał też o jazdę, zawsze odgrywającą dużą rolę w
macedońskiej armii. Najlepsze jej oddziały rekrutowały się spośród
macedońskiej arystokracji.
W czasie swego panowania Filip w znacznym stopniu zmienił oblicze
Macedonii. Położył duże zasługi zakładając miasta i kolonizując słabo
zaludnione tereny dzięki czemu stworzył bardziej efektywną i jednorodną
organizację państwa. Zakładanie miast oznaczało również wprowadzenie
lokalnej administracji, nowego stylu życia i edukacji oraz ożywienie
rzemiosła i handlu. Od połowy lat 40 IV wieku pne Filip na większą skalę
rozpoczyna bicie monet.
Wprowadzając nowe instytucje Filip wzorował się prawdopodobnie na
monarchii perskiej. Ustanowił korpus paziów, do którego przyjął synów
macedońskich arystokratów. Wiązał ich w ten sposób z dworem
królewskim i trzymał jako gwarantów lojalności ich rodzin.
Bezpieczeństwa króla i stabilności jego władzy strzegł elitarny oddział
straży przybocznej. Do sprawniejszego kierowania rozległym państwem
Filip powołał królewską kancelarię i archiwum. Pod koniec panowania
zaczął też wprowadzać elementy kultu władcy- wystawny ceremoniał,
przewodnictwo w uroczystościach czy umieszczanie posągów swoich i
rodziny wśród posągów bóstw. Ambicje króla znalazły wyraz także w
powołaniu Arystotelesa na wychowawcę syna- Aleksandra.
Od początku panowania Filip nie miał najlepszych doświadczeń w
kontaktach z państwami greckimi.

Jesienią 349 roku pne Filip rozpoczął wojnę z Olintem, szybko opanował
całą Chalkidykę i przystąpił do oblężenia miasta. W Atenach Demostenes
w płomiennych olintyjskich mowach przekonywał na zgromadzeniu
ludowym do podjęcia wojny z Filipem nie licząc się z faktem, ze
Ateńczycy nie mieli na taką wyprawę wystarczających środków. W końcu
lata 348 roku pne Filip zdobył Olint, zrównał go z ziemią a jego ludność
sprzedał w niewolę. Będąc pod wrażeniem zniszczenia Olintu Ateńczycy
rozesłali poselstwa do państw greckich z wezwaniem do powszechnej
wojny z Filipem. Ku swemu zaskoczeniu przekonali się, że Filip cieszy się
w Grecji dużą popularnością i , że to oni sami są postrzegani jako
zagrożenie dla wolności. W takiej sytuacji nie pozostało im nic innego jak
zgodzić się na wysuniętą przez Filipa propozycję rozmów. Chcąc nie chcąc
Ateńczycy musieli przyjąć warunki króla, pogodzić się z utratą Amfipolis i
pozostawić sojuszników ich losowi. Porozumienie zawarte w 346 roku pne
zyskało nazwę: pokój FILOKRATESA.
Ateńczycy przegrali rywalizację z Filipem o wpływy na północnym
wybrzeżu Morza Egejskiego co pogrzebało ich szansę na zdobycie
hegemonii w świecie greckim. Był to gorzki owoc fatalnej polityki Aten
wobec sojuszników, prób odbudowy utraconego imperium, przymierza ze
Spartą.
Od 346 roku pne Filip był niekwestionowaną potęgą. Nie musiał już bronić
północnych granic, ale nie zaprzestał podbojów i podporządkowywał sobie
coraz rozleglejsze terytoria w Ilirii i Tracji. W Grecji dawni sojusznicy Teb
zaczęli zwracać się do niego z prośbą o pomoc i interwencję w lokalnych
sporach widząc w nim hegemona, który ma wystarczającą siłę, by
rozwiązać konflikty, którym sami nie byli w stanie sprostać. Niedługo po
zakończeniu wojny świętej o pomoc przeciwko Sparcie zwróciły się do
niego miasta Peloponezu. Filip odpowiedział pozytywnie i posłał im
pieniądze i najemników. Wkrótce został poproszony o interwencję w
Elidzie Megarze i na Eubei. Około 343 roku pne prawie wszystkie państwa
Peloponezu stały się jego sojusznikami. Teraz Filip zajął miejsce dawnych
hegemonów – Sparty, Aten i Teb co musiało budzić ich niechęć. W końcu
wyzwanie Filipowi rzucili Ateńczycy i Tebańczycy, Spartanie podjęli walkę
z Macedonią dopiero za rządów Aleksandra. Wszystkie te próby pokonania
Macedończyków zakończyły się niepowodzeniem i żadne z tych państw
nie odzyskało już dawnej pozycji.
Proces narastania konfliktu między Filipem a Ateńczykami możemy śledzić
dzięki mowom Demostenesa.
Reszcie kiedy Filip podporządkował sobie całą Trację strach przed nim
skłonił Bizancjum do zawarcia przymierza z Ateńczykami. Wobec dużej
ich determinacji Filipowi nie udało się poprzez dyplomację rozbić koalicji.
W 340 roku pne rozpoczął oblężenie Bizancjum ale nie udało mu się
zdobyć miast, które otrzymywały wsparcie z morza. Wysłana na pomoc
flota ateńska zepchnęła okręty Filipa na Morze Czarne i sprzymierzeni

odnieśli sukces. Zniechęcony Filip zwinął oblężenie miast i powrócił do
Pelli. Gdy Filip przebywał w Tracji wiosną 339 roku pne rada amfiktionii
kierowana przez Tesalów ogłosiła wojnę przeciw miastu Amfissa. Nie
mogąc wygrać tej wojny amfiktionowie wezwali na pomoc Filipa, który
postanowił wykorzystać zaproszenie do własnych celów. W 339 roku pne
wkroczył do Fokidy i wezwał sprzymierzonych w nim Tebańczyków do
wspólnego ataku na Ateny, ci jednak nie mieli zamiaru tego uczynić i
zawarli z Ateńczykami sojusz. Pozostałe państwa nie miały zamiaru
angażować się w konflikt po żadnej ze stron. Do rozstrzygającej bitwy
doszło w 338 roku pod CHERONEJĄ. Po odniesionym zwycięstwie Filip
przystąpił do układania stosunków z pokonanymi państwami. Wobec Aten
okazał wspaniałomyślność zwalniając jeńców i zapraszając Ateńczyków do
rozmów. Ateny musiały rozwiązać Związek Morski. Aleksander i Antypater
przybyli do Aten by uczestniczyć w zaprzysiężeniu pokoju. Filip zaś nigdy
do Aten nie przyjechał Ateńczycy w dowód wdzięczności ofiarowali
posłom króla obywatelstwo a Filipowi i Aleksandrowi wystawili posągi.
Tebańczycy nie mogli liczyć na taką wyrozumiałość. Jeńcy tebańscy zostali
sprzedani w niewolę a do Teb została wprowadzona załoga macedońska..
Filip zreorganizował też związek beocki osłabiając pozycję tebańczyków.
W następnych miesiącach Filip zaprowadził swoje porządki w pozostałych
państwach greckich. Do Chalis na Eubei, Koryntu oraz do Ambrakii zostały
wprowadzone macedońskie załogi. Miasta które opowiedziały się
przeciwko niemu albo odmówiły mu pomocy były karane wygnaniem
przywódców lub utratą części terytorium. Jedynym krajem który
zdecydowanie odmawiał podporządkowania się była Sparta. W 337 roku
pne Filip Spustoszył Lakonię. Po czym ukarał Spartan oddając ich
graniczne ziemie Meseńczykom, Arkadyjczykom i Argiwom. W tym
samym roku Filip zwołał do Koryntu przedstawicieli miast greckich i
podyktował im warunki nowego pokoju powszechnego i wielostronnego
sojuszu militarnego. Wydaję się, ze warunki pokoju odwoływały się do
tradycji pokoju królewskiego ale z wieloma zmianami. Król perski nie był
już jego gwarantem a postanowienia pokoju miały dotyczyć w takim
samym stopniu Filipa jak i inne państwa. Wszystkie strony były
zobowiązane do walki w obronie wolności i autonomii miast objętych
pokojem. Zawarto nowy sojusz podobny w charakterze do II związku
morskiego. Państwa członkowskie winny były wysyłać przedstawicieli do
wspólnej rady, która zbierałaby się w Koryncie. Od miejsca obrad powstało
określenie tego sojuszu: Związek Koryncki. Filip został wybrany
hegemonem i miał dowodzić armią sojuszników a także wcielać w życie
postanowienia Rady. Tworząc nowy ład wykorzystał doświadczenia w
układaniu stosunków międzypaństwowych jakie zebrali Grecy w ciągu IV
wieku pne. Jego hegemonia miała się opierać nie na brutalnej dominacji ale
na przywództwie szanującym autonomię sojuszników.

Filip postawił przed sojuszem ambitne plany wojny z Persją. Bez wątpienia
Filip po Cheronei mógł się pokusić o podjęcie tak wielkiego zadania.
Przygotowania przerwała śmierć króla zamordowanego w 336 roku pne.
Zbrodnia miała charakter prywatnej zemsty ale już w starożytności
przypuszczano, że ktoś posłużył się zabójcą aby załatwić własne
porachunki.
Przewaga jaką zyskał Filip nad państwami greckimi opierała się na dużej
dobrze wyszkolonej i gotowej do działania w każdej chwili armii, a także
jednoosobowym przywództwie i swobodzie w podejmowaniu decyzji
politycznych i strategicznych. Sprawne i skoncentrowane w jednym ręku
dowództwo ora biegłość żołnierzy w rzemiośle wojennym były
koniecznymi wymogami w walce o hegemonię. Filip miał też do swojej
wyłącznej dyspozycji duże zasoby finansowe. Stać go było na wydatki o
wiele wyższe niż przeżywające wieczne kłopoty finansowe miasta greckie,
które nie mogły pozwolić sobie ani na utrzymanie armii ani finansowanie
długotrwałych kampanii.
Diodor chwalił Filipa, ze to co osiągnął zdobył nie tyle orężem co
umiejętnością przekonywania i roztropnością. Król miał na równi szczycić
się zwycięstwami na polu bitwy jak i sukcesami dyplomatycznymi. Jeśli
nie mógł przeciągnąć przeciwnika na swoją stronę starał się go izolować i
dopiero wtedy ruszał do walki. Czasami aby osiągnąć doraźne korzyści
łamał dawane wcześniej obietnice co poważało jednak jego wiarygodność.
Jedną z ulubionych metod Filipa na prowadzenie polityki było
nawiązywanie personalnych kontaktów z przywódcami innych państw.
Budując takie powiązania chętnie zawierał kolejne związki małżeńskie
odstępując od powszechnej w świecie greckim monogamii. Grono
sojuszników król powiększał również przez zawieranie związków rytualnej
przyjaźni – ksenii.
Filip będąc człowiekiem przystępnym chętnie urządzał uczty, nie stronił od
wina i innych uciech. Organizował wystawne uroczystości z aktorami i
tancerzami na które zapraszał przedstawicieli różnych miast. Do tego
trzeba dodać niezwykłą energię i wytrzymałość owego człowieka, który
przez ponad 20 lat rządów prowadził wojny na wszystkich granicach
państwa dając osobisty przykład swoim żołnierzom i budząc szacunek
przeciwników. Potrafił zręcznie posługiwać się propagandą aby się
przedstawić w korzystnym świetle. Bił złote monety z własnym
wizerunkiem, nadawał swoje imię miastu tworząc wizerunek silnego i
bogatego władcy. Dbał o okazywanie szacunku greckim wartościom
obejmując przewodnictwo w igrzyskach pytyjskich czy wystawiając
zwycięski zaprzęg na igrzyskach w Olimpii.

Aleksander Wielki i narodziny świata hellenistycznego.

Po śmierci Filipa przybyła do Ajgaj macedońska arystokracja obwołała
królem Aleksandra, który cieszył się poparciem Antypatra – bliskiego
współpracownika jego ojca oraz zyskał akceptację zgromadzenia
Macedończyków zwołanego z tej okazji. Wrogowie Macedonii w Grecji
jawnie okazywali radość ze śmierci Filipa i zamierzali uwolnić się od
macedońskiej hegemonii nie doceniając młodego króla. W Atenach
Demostenes przekonał zgromadzenie, aby uhonorowało zabójcę Filipa a
Tebańczycy podjęli próbę pozbycia się macedońskiego garnizonu z
Kadmei. Szybka interwencja Aleksandra pozwoliła mu na pewien czas
zapanować nad sytuacją. Idąc w ślady ojca zapewnił sobie poparcie ze
strony najważniejszych greckich sojuszników – Tesalów. Następnie
pospiesznie podążył dalej na południe przyjmując gratulacje i przeprosiny
od zaskoczonych jego akcją Tebańczyków. Wreszcie w Koryncie na
zgromadzeniu przedstawicieli państw sojuszniczych Aleksander przyjął
wybór na hegemona związku korynckiego.
Tymczasem w Grecji w 335 roku pne pojawiły się pogłoski o śmierci
Aleksandra które zmobilizowały do działania jego przeciwników. W
Tebach stronnictwo antymacedońskie przeprowadziło zamach stanu –
odsunęło od władzy oligarchów popieranych wcześniej przez Filipa i
uzyskało zapewnienie pomocy od Arkadyjczyków Ateńczyków i
prawdopodobnie Persów. Nim koalicja zdołała się uformować Aleksander
zjawił się pod murami Teb i rozpoczął oblężenie miasta. Po obronie Teby
wpadły w ręce Aleksandra, polecił on zburzyć Teby a mieszkańców
sprzedać do niewoli.
Aleksander odziedziczył po ojcu gotowe plany wyprawy przeciw Persji,
które po części zaczęto wcielać w życie. Otrzymał też w spadku
znakomicie zorganizowaną dużą armię zaprawioną w bojach oraz
doświadczony i wierny korpus dowódczy. Filip nie pozostawił jedynie
pieniędzy. Aleksander rozpoczynał wojnę z pustym skarbcem i musiał
szybko zdobyć pieniądze na wrogu zwłaszcza że legendarne skarby Azji
wydawały się leżeć w zasięgu ręki. Oficjalnym celem wyprawy
ogłoszonym w Koryncie miała być zemsta za najazd Kserksesa i
wyrządzone wtedy krzywdy Macedończykom i Grekom zwłaszcza spalenie
świątyń w Atenach. Aleksander odwoływał się do uchwały w sprawie
wojny podjętej przez sojuszników skupionych w związku korynckim.
Wiosną 334 roku pne Aleksander zgromadził swoje siły i wyruszył z Pelli
do Azji. Prowadził 32 tysiące wojsk pieszych i 5000 jazdy a wraz z
korpusem Parmeniona miał pod swoją komendą blisko 50 tysięcy ludzi.
Zalecano satrapom perskim unikania starcia z Aleksandrem zanim nie
nadejdą im z pomocą główne siły ale ci odrzucili te sugestie i próbowali
powstrzymać Macedończyków nad Granikiem. Aleksander rozstrzygnął
losy bitwy atakiem jazdy która rozproszyła kawalerię perską i z pomocą

piechoty oskrzydliła czoło sił perskich, których trzon stanowili najemnicy
greccy. Perskie oddziały uciekły z pola bitwy a najemnicy greccy zostali
wycięci do nogi.
Aleksander wśród celów wyprawy nie wymienił walki o wolność miast
greckich w Azji Mniejszej co miało być ważnym powodem wyprawy do
Azji Agesilaosa w początkach IV wieku pne. Same miasta greckie
korzystające z ekonomicznego rozwoju w perskim imperium niespecjalnie
o wolność się dobijały. Aleksander zdecydował się odwołać do tej idei
dopiero w Jonii kiedy się okazało że jego kampania wcale nie wzbudziła
wielkiego entuzjazmu wśród miejscowych Greków.
Jesienią 333 roku pne pod Issos Aleksander rozgromił główne siły
Dariusza, następnie zajął Syrię, Palestynę i Egipt. W tej sytuacji Dariusz
zaproponował mu, że uzna jego władzę na zdobytych terytoriach za cenę
pokoju ale Aleksander był zdecydowany walczyć o całe imperium
Achemenidów. W 331 roku pne przekroczył Eufrat i pomaszerował na
wschód. Po ostatecznym rozgromieniu sił perskich pod Gaugamelą w 331
roku pne zajął Babilon a później centrum państwa perskiego – Suzę i
Persepolis. Podbijając kolejne kraje Aleksander organizował w nich swoją
administrację powierzając urzędy Macedończykom i Grekom. Zakładał
miasta, kolonie wojskowe albo czasowe garnizony w których osadzał
weteranów i greckich najemników.
Wiosną 323 roku pne Aleksander powrócił do Babilonu, który stał się
stolicą jego ogromnego państwa, Po jednej z pijackich uczt Aleksander
rozchorował się i zmarł. Umierając nie pozostawił żadnych rozporządzeń
kto ma przejąć po nim władzę. O dalszych losach państwa musieli
zdecydować sami wodzowie Aleksandra – diadochowie.
Porządek ustalony w Babilonie nie przetrwał długo. Między diadochami
wybuchły walki. Dopiero przybycie do Azji Antypatra cieszącego się
ogromnym szacunkiem uspokoiło sytuację. W 321 roku pne ustalono że
Antypater zostanie naczelnym wodzem i opiekunem królów zachowując
władzę w Macedonii. Z pozostałych ziem niemal cała Azja mniejsza
została oddana Antygonowi Jednookiemu, Ptolemeusz zatrzymał Egipt, a
Babilonia przeszła w ręce Seleukosa. Uporządkowawszy sprawy rządów
nad Azją Antypater wraz z królami wrócił do Macedonii. Formalnie
jedność imperium została utrzymana a diadochowie mieli zarządzać
prowincjami w imieniu obu królów.
W 305 roku pne diadochowie obwołali się królami pieczętując ostateczny
rozpad imperium.
Państwo Aleksandra nie przetrwało po jego śmierci ale sława jaką zyskał
pozostała na zawsze. Wobec sukcesów które odnosił w tak młodym wieku
już za życia stał się legendą.
Osiągnięcia Aleksandra przyniosły także sławę Macedończykom którzy
pod jego rządami przeżywali dni największej chwały. Tworzyli najlepszą
armię ówczesnego świata dokonując wraz ze swoim wodzem czynów

przewyższających wszystko co znane było z przeszłości. Wielu z nich
znalazło się w elicie rządzącej i armii nowo powstałych imperiów. Mimo to
wpływ podbojów na sytuację w samej Macedonii był dość ograniczony, Do
kraju bez wątpienia napłynęły ogromne bogactwa. Aleksander jeszcze w
trakcie wyprawy posłał do ojczyzny część zdobytych skarbów, które miały
być używane na potrzeby państwa.
Aleksander wyruszając na Wschód zostawił Macedonię pod opieką
Antypatra od którego oczekiwał utrzymania porządku w Grecji i przesłania
od czasu do czasu uzupełnień dla swojej armii. Antypater dobrze
wywiązywał się z obowiązków pomimo poważnych kłopotów jakie
sprawiali mu Trakowie i zwłaszcza Spartanie. Wykorzystując
zaangażowanie Aleksandra w Azji król Agis nawiązał kontakty z Persją i
próbował przywrócić Sparcie pozycję jaką niegdyś zajmowała w świecie
greckim. Jednak dopiero w początkach 331 roku pne Spartanie wzmocnieni
przez oddziały najemników greckich zdecydowali się na ogłoszenie wojny.
Król Agis wezwał Greków do walki o wolność a wykorzystując
zaangażowanie Antypatra w Tracji rozbił macedońskie garnizony na
Peloponezie. Decydującą bitwę do której doszło pod MEGALOPOLIS
wygrał Antypater wzmocniony przez posiłki od Aleksandra. Klęska
militarna była wstrząsem dla Sparty. Na wiele lat została wyłączona z
aktywnej polityki zewnętrznej.
Pod koniec życia Aleksander mimo że przebywał w Azji wywołał poważne
zamieszanie w miastach greckich. W 324 roku pne wydał dekret w którym
narzucał państwom greckim przyjęcie wszystkich wygnańców
politycznych. Spotkało się to z oburzeniem,
Kiedy do Grecji dotarła wieść o śmierci Aleksandra w Atenach przeważyła
opinia aby zrzucić zależność od Macedonii, Odmówiła Sparta. Utworzona
koalicja zgromadziła 30 tysięcy ludzi i 200 okrętów i była silniejsza od tej
którą pokonał Filip II pod Cheroneją. W 322 roku pne pod Krannon doszło
do rozstrzygającej bitwy, którą wygrali Macedończycy. Zwycięski
Antypater nie chciał rokować z całym sojuszem ale zmuszał kolejne
państwa do przyjmowania jego warunków pokoju. Ateny poddały się jako
ostatnie. Antypater przywrócił macedońską hegemonię ale zdecydował się
porzucić politykę Filipa II wobec Greków opierającą się na współdziałaniu
w ramach związku korynckiego. Zastosował bezpośrednią kontrolę przez
ustanowienie oligarchicznych rządów i tyranii oraz wprowadzenie
garnizonów. Taką sytuację musieli między innymi zaakceptować
Ateńczycy, godząc się na obalenie demokracji i wpuszczenie garnizonu
macedońskiego do Pireusu.
Sparta konsekwentnie odrzucała dominację Macedonii, dążyła do
odzyskania utraconych ziem i hegemonii na Peloponezie będąc
nieustannym źródłem napięć i konfliktów.
W sytuacji jakiej znalazły się państwa greckie nadzieje na odzyskanie
niezależności pojawiały się wraz z wybuchem walki o władzę w Macedonii

oraz konfliktami pomiędzy diadochami. Sprawa wolności Greków została
podniesiona niemal natychmiast po śmierci Antypatra w 319 roku pne.
Umierając Antypater wyznaczył na regenta Polysperchonta pomijając
swego syna Kasandra. Ten nie chciał się pogodzić z wolą ojca i wywołał
wojnę domową znajdując oparcie w macedońskich załogach greckich. W
odpowiedzi Polysperchont ogłosił w imieniu królów edykt w którym
potępił postępowanie Antypatra wobec miast greckich, zezwolił na powrót
wygnańców i wezwał Greków do walki o wolność. Na efekty tego
działania nie trzeba było długo czekać gdyż w wielu miastach Grecy obalili
władzę popleczników Antypatra stawiając macedońskie załogi w trudnym
położeniu.
Chociaż Kasander przejął pełną władzę nad Macedonią to miał poważne
kłopoty z utrzymaniem kontroli nad miastami greckimi a ich sprawcą był
rządzący Azją Mniejszą i Syrią Antygon Jednooki który zapragnął ujarzmić
ziemie greckie. Aby przygotować sobie grunt do interwencji ogłosił w 314
roku pne, ze wszystkie miasta greckie powinny być niezależne rządzić się
własnymi prawami i zostać uwolnione od obcych garnizonów. W praktyce
realizował to hasło tworząc wielostronne sojusze militarne. Utworzony w
ten sposób na Cykladach Związek Wyspiarzy przetrwał aż do II wieku pne.
Nieoczekiwana śmierć Kasandra w 297 roku pne wywołała kolejna wojnę
domową w Macedonii. Konflikt pomiędzy synami zmarłego króla
wykorzystał Demetriusz Poliorketes obejmując władzę w 294 roku pne.
Nowy król początkowo cieszył się sympatią poddanych. Nie potrafił jednak
utrzymać dobrych stosunków z potężnymi sąsiadami. Zachowana tradycja
przedstawia go w niekorzystnym świetle zarzucając mu brak umiejętności
rządzenia państwem. Demetriusza bardziej miało interesować odzyskanie
azjatyckiego królestwa ojca niż sprawowanie obowiązków monarszych w
Macedonii. Demetriusz włożył natomiast wiele wysiłku w umocnienie
dominacji macedońskiej w Grecji. W wielu miastach osadził swoje
garnizony i popierał zaprzyjaźnionych polityków co pozwalało mu
kontrolować sytuację w niemal całej Grecji z wyjątkiem Sparty.
Rządy Demetriusza zakończyły się w 288 roku pne gdy jego sąsiedzi
porozumieli się i najechali Macedonię. Żołnierze macedońscy nie chcieli
umierać za nie lubianego króla i przeszli na stronę wroga. Pyrrus i
Lizymach podzielili między siebie królestwo Demetriusza a jemu samemu
pozostawili jedynie posiadłości w Grecji. Wygnanie Demetriusza
otworzyło bardzo trudny okres w dziejach królestwa macedońskiego. Po
krótkim okresie dzielenia się władzą z Pyrrusem pełną kontrolę nad
Macedonią przejął Lizymach włączając ja do swojego państwa. Ten
zręczny polityk karierę rozpoczął w 323 roku pne od objęcia z woli
Aleksandra zarządu nad Tracją a po latach zręcznej gry zbudował państwo
rozciągające się od granic Epiru po wschodnie granice Azji Mniejszej.
Macedonia stała się jedynie prowincją tego imperium.

Macedonia stanęła w obliczu zagrożenia nie znanego od czasów Filipa II.
Otóż w 280/79 roku pne Tracja została najechana przez Celtów
poszukujących łupów i miejsc do osiedlenia się. Celtowie zażądali okupu a
spotkawszy się z odmową najechali Macedonię. Latem tego roku trzy
dobrze zorganizowane grupy Celtów zaatakowała Bałkany- wszelkie próby
obrony organizowane przez Macedończyków kończyły się
niepowodzeniem. Najazdy Celtów doprowadziły do zapaści ekonomicznej
i cywilizacyjnej Tracji. Znacznie ucierpiała też Macedonia z której
uprowadzono wielu ludzi i wywieziono dobytek gromadzony od czasów
Filipa II. Najazd pogłębił kryzys polityczny który nie skończył się wraz z
objęciem władzy przez Antygona Gonatasa w 277 roku pne.
Po śmierci Pyrrusa Antygon bez przeszkód władał Macedonią aż do
śmierci. Państwo nad którym przejmował władzę było w opłakanym stanie.
Celtowie spustoszyli jego ziemie zagarniając dobytek dwóch pokoleń
Wielu mieszkańców opuściło kraj aby szukać lepszego życia w
monarchach hellenistycznych. Od tego czasu Macedonia pozostawała
wyraźnie słabsza w stosunkach z wielkimi państwami hellenistycznymi.
Ateny i Sparta w antymacedońskim sojuszu uwikłały się w wojnę
CHREMONIDEJSKĄ w latach 267-261 pne. Wojnę wygrał Antygon

Świat hellenistyczny.

Podboje Aleksandra Wielkiego otwierają nową epokę w dziejach Grecji
nazywaną okresem hellenistycznym. Nazwa hellenizm została
zaproponowana w XIX wieku i pochodzi od greckiego czasownika
hellenizein co można tłumaczyć jako: robić coś na sposób grecki,
zachowywać się jak Grek mówić po grecku sprzyjać Grekom.
Wprowadzając tę nazwę starano się opisać epokę w której kultura grecka
została przyjęta przez różne ludy mieszkające na terenie państwa
Aleksandra i uległa przemieszaniu z ich własną kulturą. Określenie
hellenizm miało negatywne zabarwienie gdyż odnosiło się do epoki której
doszło do degeneracji greckiej kultury pod wpływem wschodu. Dzisiejsza
ocena tej epoki pozbawiona jest takich negatywnych osądów. Podkreśla się
że wpływ greckiej kultury na społeczeństwa państw hellenistycznych nie
był zbyt głęboki
Po wielkich podbojach Aleksandra i powstaniu rozległych hellenistycznych
monarchii, z których najpotężniejszymi były państwa Ptolemeuszy i
Seleukidów świat egejskiej Grecji mógł się wydawać mały i zaściankowy
co jednak nie odpowiadało do końca prawdzie. Władcy nowych państw
czuli się Macedończykami i należeli do greckiej kultury a także chcieli
ingerować w sprawy greckie.
Dla władców Macedonii Grecja była obszarem leżącym bezpośrednio w
zasięgu ich władzy i starali się go utrzymać pod swoją kontrolą oraz
przeciwdziałać wpływom Ptolemeuszy i Seleukidów.. Natomiast dla

państw greckich powstanie wielkich monarchii oznaczało zepchnięcie na
drugi plan w wielkiej polityce. Grecja stała się polem rywalizacji między
hellenistycznymi królestwami do których w II wieku dołączył Rzym. Z
drugiej strony powstanie nowych miast i wielkich monarchii stworzyło
wielu Grekom szansę odmiany losu i dojścia do majątku a także
zaszczytów niedostępnych w starej ojczyźnie.
Ogromne zasoby finansowe królów zostały w części wykorzystane na
rozwój kultury i nauki greckiej na niespotykaną wcześniej skale.
Poszerzenie horyzontów geograficznych uczyniło z Grecji i Morza
Śródziemnego centrum iokumene czyli całego znanego świata., Językiem
w którym na co dzień porozumiewali się mieszkańcy iokumene stała się
koine czyli dialekt wykształcony na bazie dialektu attyckiego. Stopniowo
koine zastępowała lokalne dialekty, trafiła też do literatury.
Po śmierci Aleksandra Wielkiego świat grecki został zdominowany przez
wielkie monarchie powstałe z podziału jego imperium. Na obszarze Grecji
istniały dwa wielkie królestwa Macedonia i Epir ale zachowały wiele
odrębnych cech w stosunku do wschodnich monarchii hellenistycznych.
Charakter państwa macedońskiego budzi wiele kontrowersji wśród
badaczy. Część uważa że dużą rolę odgrywali w nim posiadający prawa
obywatelskie Macedończycy którzy na zgromadzeniu mogli decydować o
wyborze króla czy podjęciu ważnych decyzji finansowych. Ich pozycja w
państwie wynikała z przekonania że to lud jest źródłem władzy
królewskiej. Inni historycy przychylają się do poglądu że odwoływanie się
królów do poparcia ogółu Macedończyków było sporadyczne i miało
doraźny polityczny charakter. Królowie Macedonii podobnie jak inni
władcy hellenistyczni przyjęli zwyczaj noszenia diademu.
Do Macedonii nie przeniknęła również praktyka oficjalnego kultu
panującego i jego rodziny. Instytucja monarchii była jednak bardzo
zakorzeniona w świadomości Macedończyków i aż do czasów rzymskich
nie pojawiły się poważne próby obalenia królów.
Charakterystycznym dla epoki hellenistycznej zjawiskiem było powstanie
dużych i silnych państw federacyjnych, które skutecznie podejmowały
rywalizację z Macedonią. Najważniejsze z nich – Związek Etolski i
Związek Achajski były przykładami, że Grecy potrafili dobrowolnie
sprawnie zarządzane federacje oparte na wzajemnym poszanowaniu i
współpracy. Od wcześniejszych ethne wyróżniał je bardziej rozbudowany
system władz centralnych reprezentujących wszystkich członków oraz fakt
że należały do nich miasta nie mające wspólnej świadomości etnicznej.
W przeciwieństwie do sojuszy wojskowych takich jak utworzony przez
Filipa II Związek koryncki żadne państwo nie odgrywało tutaj roli
hegemona a decyzje podejmowano za pośrednictwem wybranych
urzędników i ciał kolegialnych. Państwa federacyjne były wielkim
osiągnięciem myśli politycznej Greków.

Federacja już w IV wieku pne uformowała się w Etolii kraju który przez
długi czas należał do słabiej rozwiniętych regionów Grecji. Wzrost
znaczenia Etolów nastąpił w końcu IV wieku pne. Punktem zwrotnym w
dziejach Etolów okazał się najazd Celtów w 279 roku pne kiedy skutecznie
przeprowadzili skuteczną obronę zagrożonych Delf. Etolowie mieli opinię
ludu zacofanego i żyjącego zgodnie z barbarzyńskim obyczajem stworzyli
państwo federacyjne oparte na bardzo demokratycznych zasadach i
solidarnej współpracy uczestników.
Każde nowe państwo zachowywało autonomię w sprawach wewnętrznych,
a jednocześnie jego obywatele stawali się obywatelami Związku i mieli
prawo do pełnego uczestnictwa w jego życiu politycznym na równych
warunkach. Najważniejsze decyzje podejmowało zgromadzenie, które
decydowało o przyjmowaniu nowych członków do związku o nadawaniu
obywatelstwa o zawieraniu sojuszy i wysyłaniu poselstw. W zgromadzeniu
mogli brać obywatele wszystkich miast członkowskich ale w praktyce
dominowali w nim sami Etolowie. Zgromadzenie wybierało naczelnego
wodza- stratega, sekretarza i dowódcę jazdy. Związek bił też własną
monetę.
Druga wielka federacja narodziła się w Achai w 281 roku pne kiedy
porozumienie zawarły cztery miasta- Dyme Patraj Tritaja i Faraj odradzając
wspólnotę Achajów która rozpadła się w końcu IV wieku pne
Wszyscy obywatele miast związkowych mogli uczestniczyć w
zgromadzeniach odbywających się co najmniej cztery razy w roku w
Ajgion które pełniło centrum życia religijnego i politycznego. Mogli też
być wybierani do rady lub na urzędników. Bieżącymi sprawami zarządzało
kolegium składające się z najwyższych urzędników – stratega, dowódcy
jazdy, dowódcy floty oraz dziesięciu demiurgów. W praktyce urzędy pełnili
na ogół przedstawiciele wąskiej grupy najbogatszych obywateli ale
struktura władz zapewniała wszystkim miastom związkowym uczestnictwo
w podejmowaniu decyzji na równych prawach. Miasta same biły monetę.
Związek posiadał wspólny skarb ale w sprawach wewnętrznych miasta
zachowały autonomię.
Federalizm był też ważnym zjawiskiem na Krecie gdzie zawsze istniało
bardzo dużo niewielkich miast rywalizujących ze sobą o ziemię i swobodę
korzystania z pastwisk. Chętnie zawierały między sobą porozumienia
obdarzając się prawami obywatelskimi i wspólnie opiekowały się ważnymi
sanktuariami i organizowały igrzyska. W początkach III wieku pne istniało
kilka rywalizujących koalicji ale już około połowy tego wieku
najważniejsze miasta – knossos i Gortyna zawarły ze sobą porozumienie i
utworzyły Związek Kreteńczyków, który jednak nie obejmował całej
wyspy. Związek nie wytworzył takiej struktury jak państw federalne ale
miasta posiadały wspólny kodeks a także trybunał sądowy.
Czasy hellenistyczne były przedstawiane jako okres kryzysu i upadku polis
czego dowodem miała być utrata niezależności politycznej. Mimo

politycznej zależności od monarchów miasta posiadały spory zakres
swobody widoczny przede wszystkim w podejmowanych przez nie
zabiegach dyplomatycznych mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa
i uzyskanie wysokiego prestiżu. Miasta zawierały sojusze obronne
( symmachie) zobowiązując się do udzielenia sobie pomocy. Czasami
relacje między nimi układały się tak serdecznie że wzajemnie
ofiarowywały swoim obywatelom przyznanie równych praw. Rzadziej
zdarzały się sytuacje kiedy miasta postanawiały połączyć się i stworzyć
jedno państwo (synpoliteia). Takie wspólnoty nie zawsze były trwałe z
czego zdawali sobie sprawę ich twórcy skoro czasami określali zasady na
jakich miasta mogły się ponownie usamodzielnić.
Wiele wysiłku miasta wkładały w zabiegi o uzyskanie gwarancji
bezpieczeństwa i nietykalności, których pierwotnie udzielano sanktuariom ,
aby uchronić je przed grabieżą w czasie wojny. Czasami starano się o takie
gwarancje w obawie przed piratami wspieranymi przez niektóre miasta.
W epoce hellenistycznej upowszechniło się zjawisko euergetyzmu czyli
dobrowolnych świadczeń na rzecz miast dokonywanych przez królów i
bogatych obywateli o wartości znacznie przewyższającej to co miasta
otrzymywały wcześniej na przykład z tytułu obowiązkowych liturgii.
Grecja nadal pozostawała krajem gdzie większość ludzi żyła bardzo
skromnie. Zawirowania spowodowane wojnami przyczyniały się do ruiny
małych gospodarstw i popadania w zadłużenie. W wielu miastach żądano
zniesienia długów i przeprowadzenia nowego podziału ziemi. Ubóstwo i
brak perspektyw na poprawę losu sprzyjały migracji. Wschód kusił
szansami i legendarnym bogactwem. Niejeden Grek decydował się na
najemną służbę wojskową zaciągając się do armii królewskich.
Informacje które można znaleźć w zachowanych inskrypcjach pozwalają na
wyobrażenie sobie jak funkcjonowało małe gospodarstwo rolne w epoce
hellenistycznej. Przeciętna wielkość takiego gospodarstwa wahała się
między 4 a 5 ha. Gospodarowanie opierało się przede wszystkim na pracy
członków rodziny. Kiedy domowników było mniej mogło brakować rąk do
pracy i wtedy należało zatrudnić kogoś do pomocy lub kupić niewolnika.
Posiadanie niewolników było jednak inwestycją obarczoną ryzykiem ich
utraty chociażby na skutek choroby. W niewielkim stopniu stosowano
nowinki techniczne i nowe metody uprawy roli. Na szerszą skalę używano
pługów żelaznych.
Podstawą greckich posiłków były chleb i wszystkie produkty mączne które
określano wspólną nazwą sitos. Na wsiach często zadowalano się grochem
soczewicą oraz chlebem jęczmiennym. Dla wielu spożywanie chleba
pszennego było przejawem luksusu, na który częściej mogli pozwolić sobie
mieszkańcy miast niż wsi.
Epoka hellenistyczna przyniosła zmiany w wyglądzie miast. W stosunku
do wcześniejszej epoki znacznie pogłębiły się różnice między biednymi a
zamożnymi czego dowodem są nie spotykane wcześniej rozbieżności w

wielkości i wyglądzie domów. Przebudowa publicznej przestrzeni w
miastach i rozbudowa domów prywatnych stworzyły miejsce dla rzeźby nie
związanej z kultem. Popularne stały się wtedy portrety rzeźbiarskie.
Wznoszono posągi Aleksandra i hellenistycznych królów wyobrażanych
jako herosi nago z podkreśleniem muskulatury ciała.
Wśród miast leżących w samej Grecji bez wątpienia największą rolę
odgrywały Ateny. Po klęsce z 338 roku pne dzięki działalności i
nadzorującego publiczne finanse Likurga radykalnie wzrosły dochody
państwa. Dzięki temu Ateńczyków stać było na finansowanie programu
rozbudowy miasta na skalę porównywalną z czasami Peryklesa.
Przebudowano w tym czasie port i arsenał, teatr Dionizosa miejsce obrad
zgromadzenia na Pnyksie. Dzięki Likurgowi Ateny umocniły się jako
centrum greckiej kultury, które potrafiło korzystać ze swej wielkiej
przeszłości.
Od końca IV wieku pne najważniejszą rolę w życiu kulturalnym Aten
stopniowo zaczęły odgrywać szkoły filozoficzne. Pierwszą taką szkołę
Akademię założył Platon w 387 roku pne. Potem pojawiły się następne-
Likejon Arystotelesa w 335 roku pne Stoa Zenona w 306 roku pne i Ogród
Epikura w 301 roku pne. Były to prywatne stowarzyszenia mające własne
źródło utrzymania i państwo nie ingerowało w ich działalność a ziemia i
budynki szkolne oraz biblioteki traktowano jako własność prywatną
kierowników szkół. W szkołach prowadzono wykłady z różnych dziedzin
filozofii a także z zakresu nauk szczegółowych które później z filozofii się
wyodrębniły takich jak botanika, zoologia, muzyka czy retoryka. Do szkół
wstępowali nie tylko Grecy ale i wielu Fenicjan Kartagińczyków a później
Rzymian, Uczestnictwo w wykładach było darmowe i tylko u stoików
pobierano początkowo opłatę.

Drugie z potężnych niegdyś państw – Sparta przez cały III wiek pne dążyło
do odzyskania utraconych ziem i dominującej pozycji na Peloponezie. W
pierwszej połowie III wieku pne Spartanie czuli się na tyle silni że
podejmowali interwencje w środkowej Grecji i na Krecie. Osłabienie
Macedonii po najeździe Celtów próbował wykorzystać król Areus starając
się zająć jej miejsce jako opiekun Delf ale jego wojna przeciwko Etolom
zakończyła się porażką, Wielkie nadzieje Spartan zakończyły się katastrofą
podczas wojny chremonidejskiej. Ponowne próby przywrócenia Śparcie
świetności wiążą się z królami reformatorami – Agisem IV i Kleomenesem
III.
Gdy Agis IV obejmował władzę poważnym problemem Sparty stała się
nieliczna warstwa obywateli- 700 osób. Agis IV przeforsował na
zgromadzeniu decyzję o konfiskacie ziemi bogatych Spartiatów i
podzieleniu jej na 4500 nowych działek obywatelskich. Pozbawił władzy
eforów i drugiego króla kiedy ci próbowali przeciwstawić się jego
reformom. Te decyzje zmobilizowały przeciwników króla. W 241 roku pne

przygotowali zamach stanu i doprowadzili do jego stracenia. Idee Agisa IV
zostały podjęte przez jego następcę Kleomenesa III. Po sukcesach w walce
ze Związkiem Achajskim wykorzystał swoją popularność i w 227 roku pne
przystąpił do wprowadzania reform. Rozpoczął do zamordowania czterech
eforów którzy mu się sprzeciwiali a następnie przeforsował na
zgromadzeniu likwidację eforatu. Ustanowił nowych urzędników –
patronomów. Mieli stać na straży przestrzegania dawnych praw i
obyczajów ojców. Do obywatelstwa zostali dopuszczeni Spartanie nie
mający pełnych praw obywatelskich.. Przeprowadzone reformę agoge i
przywrócono zwyczaj wspólnych posiłków. Zmianie uległ sposób szkolenia
armii która została wyposażona w długie włócznie – macedońskie sarisy.
Sukcesy Kleomenesa III przyspieszyły jednak jego upadek. Zawiązano
przeciwko niemu koalicję pod przywództwem Macedończyków. W walnej
bitwie z nią poniósł klęskę i musiał się ratować ucieczką do Egiptu.
Po usunięciu Kleomenesa Sparta nie miała królów przez kilka lat. Jednak
monarchię w końcu przywrócono a ostatnim jej przedstawicielem był
Nabis , który w 207 roku pne przejął rządy jako jedynowładca. Za jego
panowania zmienił się wygląd miasta, które otoczono murami obronnymi i
wyposażono w akwedukt. Król bił srebrną monetę ze swoim wizerunkiem a
obywateli zachęcał do zajmowania się handlem i rzemiosłem. Zbyt
samodzielna polityka Nabisa doprowadziła go do konfliktu ze związkiem
Achajskim i z Rzymem- konfliktu który zakończył się klęską Spartan w
195 roku pne i utratą znacznej części Lakonii wraz z portami. Wkrótce po
zamordowaniu Nabisa w 192 roku pne Sparta utraciła niezależność i
została siłą włączona do Związku Achajskiego. Dopiero po 146 roku pne
Rzymianie nadali jej status wolnego miasta.
Dzięki akcji kolonizacyjnej Aleksandra i Seleukidów grecka kultura została
zaszczepiona odległych rejonach Azji Środkowej.
Powstanie wielkich monarchii i zabiegi ich władców sprawiły, że znaczące
centra greckiej kultury zaczęły powstawać z dala od Grecji. Symbolem
nowej epoki stała się stolica państwa Ptolemeuszów- Aleksandria. Powstała
jako grecka polis a jej odrębność w stosunku do reszty kraju podkreślano
mawiając że znajduje się przy Egipcie. Jej obywatelami mogli być tylko
Macedończycy i Grecy. Diodor uważa że Aleksandria była w jego czasach
największym miastem świata i miała 300 tysięcy wolnych mieszkańców.
Rozwijała się jako wielki ośrodek handlu do którego docierały towary z
egzotycznych krajów a jej wspaniałym symbolem była latarnia morska
wzniesiona na wyspie Faros. Dzięku staraniu Ptolemeuszów Aleksandria
stała się faktyczną stolicą kulturalną świata greckiego a przede wszystkim
wielkim ośrodkiem nauki. Do miasta ściągały najwybitniejsze umysły
epoki, kuszone królewską opieką i wspaniałymi instytucjami naukowymi a
przede wszystkim obecnością innych badaczy z którymi mogli wymieniać
myśli. Ptolemeusz I zadbał o stworzenie im niespotykanych warunków.
Powołano dożycia Musejon czyli stowarzyszenie czcicieli Muz pomyślane

jako korporacja skupiająca uczonych na wzór ateńskich szkół
filozoficznych. Zadaniem jej członków było prowadzenie badań
naukowych w różnych dyscyplinach. Drugą ważną instytucją była
Biblioteka w której zgromadzono wszystkie dzieła literatury greckiej. Pod
koniec panowania dynastii Ptolemeuszów miało się tu znajdować około
700 tysięcy zwojów. Biblioteka stała się miejscem pracy licznych
uczonych.
Kryzys macedońskiej hegemonii i początek rzymskiej dominacji

Pod koniec rządów Antygona Gonatasa macedońska dominacja w Grecji
Chyliła się ku upadkowi. Widomym tego znakiem była utrata Koryntu i
Eubei, których nie udało się już odzyskać. Demetriusz II panujący od 240
roku pne dziedzic tronu po Antygonie przez 10 lat swych rządów nie był w
stanie powstrzymać dalszego upadku autorytetu Macedonii. Na
Peloponezie zdradzali go kolejni sojusznicy przystępując do Związku
Achajskiego.
Tymczasem Macedończycy którzy jeszcze niedawno sprawowali
hegemonię nad całą północną Grecją byli w 229 roku pne zmuszeni zebrać
wszystkie siły by bronić się przed najazdem Dardanów. W trakcie
przygotowań zmarł Demetriusz II pozostawiając jako następcę 9-letniego
Filipa. W dramatycznej sytuacji w jakiej znaleźli się Macedończycy
szczęście jednak się do nich uśmiechnęło. Dokonali niezwykle trafnego
wyboru powierzając regencję Antygonowi Dosonowi. Regent okazał się
niezwykle zdolnym przywódcą i skutecznie poradził sobie z najazdem
Dardanów. Za co został obwołany królem. Antygon aby zapewnić małemu
Filipowi objęcie w przyszłości władzy usynowił go.
Po drugie w chwili gdy związek Achajski znalazł się u szczytu powodzenia
nieoczekiwanie wyrósł mu pod bokiem groźny przeciwnik – Sparta
rządzona przez Kleomenesa III.. Kleomenes otrzymał wsparcie od Etolów
oraz pomoc finansową od króla Egiptu. Po przeprowadzeniu reform w
Sparcie zdobył popularność wśród uboższych warstw w miastach
Peloponezu które nie czuły wielkiej sympatii do zdominowanych przez
oligarchów władz Związku Achajskiego. Te zaniepokojone jego
popularnością bezskutecznie usiłowały namówić go do współpracy. W 225
roku pne rozmowy zerwano a armia spartańska opanowała Argos Korynt i
prawie całą północno wschodnią część Peloponezu. W obliczu groźby
rozbicia związku na jego czele znów postawiono Aratosa dając mu
swobodę działania. Ten wytrawny polityk prowadził rozmowy z królem
Macedonii widząc w sojuszu z nim najlepsze rozwiązanie istniejącej
sytuacji.
Na prośbę Achajów w 224 roku pne 20 tysięczna armia macedońska dotarła
pod MEGARĘ gdzie doszło do zaprzysiężenia przymierza ze związkiem
Achajskim. Po czym antygon szybko zajął Korynt i Argos a następnie
wkroczył do Arkadii zdobywając wierne Spartanom miasta i fortece.

Niespodziewana zmiana w układzie sił zmusiła Kleomenesa po powołania
pod broń uwolnionych helotów. W czasie zimowej przerwy w działaniach
Antygon zjawił się na zgromadzeniu związku Achajskiego i doprowadził
do zawarcia wielostronnego sojuszu nazywanego ZWIĄZKIEM
HELLEŃSKIM lub PRZYMIERZEM HELLENÓW.
Wszyscy zobowiązali się do walki przeciwko Sparcie i do nie zawierania
samodzielnego porozumienia z Etolami. Związkiem miała kierować rada
złożona z przedstawicieli państw sojuszniczych. Antygon został wybrany
hegemonem i miał dowodzić połączonymi siłami.
W 222 roku pne Antygon na czele armii rozbił pod SELLAZJĄ armię
Kleomenesa III. Po bitwie Kleomenes zdecydował się poddać Spartę i
uszedł na wygnanie.
Tymczasem w Grecji Antygon bez przeszkód zajął Spartę, nakazał
przywrócenie dawnych praw i skłonił ją do wstąpienia do związku.
W ciągu kilku lat rządów zdołał przywrócić macedońską hegemonię w
Grecji ale oparł ją nie na przemocy tylko na przywództwie Związku
hellenów. Filipowi pozostawił licznych i oddanych sojuszników oraz
godnych zaufania doradców.
Filip V obejmował władzę mając zaledwie 17 lat ale dzięki zabiegom
swojego poprzednika był do rządzenia znakomicie przygotowany. Nie
zabezpieczyło to młodego władcy przed kłopotami, które niemal
natychmiast spadły na jego głowę. Powstanie sojuszu Macedończyków i
Greków a także jego sukcesy na Peloponezie poważnie zaniepokoiły
Etolów, którzy nie chcieli bezczynnie patrzeć jak wrogowie rosną w siłę.
Aby rozbić niebezpieczny sojusz podjęli zabiegi dyplomatyczne.
Dopiero w 220 roku pne Filip V osiągnął pełnoletność mógł formalnie
zostać hegemonem związku i wypowiedzieć wojnę Etolii. Działania
wojenne ciągnęły się do 217 roku pne nie przynosząc żadnej ze stron
zdecydowanych korzyści. Tymczasem młody król uwikłał się w konflikt z
Rzymem. Doszło do tak zwanej PIERWSZEJ WOJNY MACEDOŃSKIEJ
(215-205 pne). Działania zbrojne rozpoczęły się od ataku Filipa i od morza
i na lądzie na sprzymierzoną z Rzymem Apollonię. Posłana jej na pomoc
flota rzymska szybko zyskała przewagę nad macedońską ograniczając
działania Filipa. W 211 roku pne Rzymianie zawarli sojusz z etolami
nakłaniając ich do działań wojennych i zapewniając że będą mogli
zatrzymać każde zdobyte na Filipie miasto. W ślad z a Związkiem Etolskim
na stronę Rzymian przeszły Sparta Mesenia i Elida powodując rozłam w
Związku Helleńskim, Filip miał jednak dość sił by się przeciwstawić.
Spustoszył religijne i polityczne centrum Etolów w Termon. Wobec
takiego obrotu spraw Etolowie łamiąc zobowiązania wobec Rzymian
zawarli w 206 roku pne odrębny pokój z Macedonią. Wojna straciła impet,
Rzym zgodził się na podział wpływów na Adriatyku i zawarcie pokoju z
Macedończykami w FOJNIKE.

Po zakończeniu wojny z Rzymem Filip nie mógł już kontynuować polityki
na zachodnich granicach państwa, skierował zatem uwagę na Trację która
po najeździe Celtów została przez królów macedońskich pozostawiona
swemu losowi. Filip szybko opanował ten kraj, jednocześnie podjął
aktywną politykę morską.
Działając w sojuszy ze Związkiem Kreteńskim i Antiochem III napadł na
port Rodos i spalił stojące tam statki a następnie opanował Tazos i Cyklady.
Obawiając się zablokowania przynoszącego duże zyski handlu
czarnomorskiego Bizancjum Rodos i Pergamon połączyły wysiłki i rozbiły
flotę Filipa. Ten jednak nie zrezygnował z walki ale przeniósł wojnę na ląd
i spustoszył okolice Pergamonu oraz należące do Rodos wybrzeża Karii.
Wycieńczone wojną oba państwa wysłały w 201 roku pne poselstwo do
Rzymu z prośbą o pomoc która spotkała się z życzliwym przyjęciem.
Rzym przystąpił do tak zwanej DRUGIIEJ WOJNY MACEDOŃSKIEJ
(200- 196 pne). Działania nabrały rozmachu dopiero w 198 roku pne gdy
dowództwo objął Kwinkcjusz Flamininus który umiejętnie przeciągał na
swoją stronę kolejne miasta greckie i przejmował nad nimi kontrolę. W 197
roku pne doszło do rozstrzygającej bitwy pod KYNOSKEFALAJ czyli psie
głowy. Bitwa szybko przeobraziła się w rzeź Macedończyków. W 196 roku
pne zawarto pokój w którym Filip musiał zgodzić się na opuszczenie
wszystkich ziem poza właściwą Macedonią i zapłatę 1000 talentów
kontrybucji, miał też wycofać swoje garnizony stacjonujące poza krajem i
wydać flotę z wyjątkiem kilku okrętów.
Klęska Macedonii w bitwie pod kynoskefalaj była w dużej mierze efektem
błędów w dowodzeniu ale przegrana wojna była wynikiem ogromnej
dysproporcji między potencjałami obu państw, która jeszcze bardziej się
pogłębiła. Na mocy traktatu pokojowego i późniejszych decyzji Filip
musiał całkowicie wycofać się z Grecji i wyrzec się ingerencji w jej
sprawy. Od tej pory też zabiegał o utrzymanie dobrych stosunków z
imperium rzymskim.
Kwinkscusz Flamininus, który pokonał Filipa i z poparciem senatu
wprowadził nowy ład w Grecji należał do grona rzymskich elit ulegających
fascynacji grecką kulturą.. W czasie wojny występował jako obrońca
wolności Hellenów domagając się od Filipa wycofania garnizonów z miast
greckich i zwrotu zagrabionego im mienia. Flamininus starannie
przygotowywał swoje wystąpienie w czasie igrzysk istmijskich w 196 roku
pne, kiedy publicznie ogłosił decyzję senatu o zwróceniu wolności
wszystkim Grekom co u zgromadzonych wywołało niepohamowany
wybuch radości. Po niemal 140 latach które minęły od powołania Związku
Korynckiego, Grecy zostali uwolnieni od macedońskiej hegemonii. Mimo
zapewnień Flamininusa nie był to początek wolności ale przejście pod
opiekę nowego znacznie potężniejszego hegemona. Związek Achajski
wykorzystał obecność Flamininusa do rozprawy ze Spartą. W 195 roku pne

sojusznicy rozbili jej wojska i okroili terytorium a dwa lata później
zmuszono Spartę do wstąpienia do związku Achajskiego.
Flamininus starał się podkreślać swoje szczere intencje wobec Greków i
traktować ich po partnersku.
Gdy w 197 roku pne Rzymianie walczyli z Filipem V syryjski władca
Antioch III opanował prawie całe wybrzeża Azji Mniejszej od Cylicji po
Hellespont co wzbudziło niezadowolenie Rzymian.
Narastającą wrogość między Rzymem i Antiochem III postanowili
wykorzystać Etolowie niezadowoleni z rzymskich porządków w Grecji,
które nie przyniosły im korzyści. W 192 roku pne na zgromadzeniu
Związku Etolskiego podjęli decyzję o wezwaniu Antiocha III do obrony
wolności miast greckich i rozsądzenia sporu między Etolami a Rzymem.
Wiosną 191 roku pne Rzymianie z pomocą Filipa V pokonali Antiocha w
Termopilach po czym rozbili jego flotę i zadali mu klęskę w bitwie pod
MAGNEZJĄ. W 188 roku Antioch zawarł pokój zobowiązując się do
zapłacenia bardzo wysokiej kontrybucji i rezygnacji z posiadłości w Azji
Mniejszej. Rzymianie zdobyte ziemie rozdzielili między sojuszników a
wolnością obdarzyli tylko te miasta które opowiedziały się po ich stronie.
W Grecji walki nie ustały wraz z wyparciem Antiocha, gdyż na placu boju
pozostali Etolowie, Dopiero w 189 roku pne Rzymianie zmusili ich do
kapitulacji. Zdani na łaskę Rzymu Etolowie musieli zapłacić wysoką
kontrybucję zrezygnować z większości posiadłości poza Etolią i dać
zakładników. Godząc się na to praktycznie zostali pozbawieni
samodzielności. Rzymianie zawarli pokój nie licząc się ze swymi
sojusznikami a także z Filipem, który mimo wielkiego zaangażowania nic
w tej wojnie nie zyskał.
W ostatnich latach rządów Filip V skoncentrował się na porządkowaniu i
wzmacnianiu wyniszczonego i osłabionego państwa.
W 179 roku pne władzę po nim przejął Perseusz, który kontynuując
politykę ojca zabiegał o poprawę stosunków z państwami greckimi.
Rzymianie zaniepokojeni poprawą relacji między Perseuszem a Grekami
postanowili wszcząć trzecią wojnę z Macedonią (w latach 171-169 pne).
Zapewne od początku Rzymianie dążyli do podboju Macedonii i
zagarnięcia bogatych łupów toteż nie byli zainteresowani żadnymi
negocjacjami. Zmuszeni do wojny Macedończycy wystawili stosunkowo
liczną armię i odnieśli zwycięstwo w Tesalii. Do decydującego starcia
doszło w 168 roku pne pod PYDNĄ gdzie Emiliusz Paulus pokonał
Perseusza i niemal do nogi wyrżnął jego wojsko. Po odniesionym
zwycięstwie Rzymianie przeprowadzili skuteczny plan likwidacji królestwa
macedońskiego. Monarchia została zniesiona a kraj podzielono na 4
całkowicie niezależne od siebie państwa. Nie mogły one utrzymywać
między sobą żadnych stosunków politycznych zakazano im wymiany
handlowej a nawet zawierania związków małżeńskich pomiędzy ich
obywatelami. Rzymianie deportowali do Italii całą elitę rządzącą

Macedonią – przedstawicieli arystokracji, urzędników królewskich i
oficerów.
W czasie wojny Rzymianie pokazali całą swoją bezwzględność w stosunku
do pokonanych i sprzymierzeńców. Związek Beocki został rozwiązany,
Związek Achajski musiał wysłać jako zakładników 1000 obywateli a 550
Etolów zostało straconych. Niecałe 20 lat po upadku królestwa w 149 roku
pne Macedończycy chwycili za broń przeciwko Rzymianom. Tym razem
poparli niejakiego Andriskosa, który twierdził, że jest Filipem- synem
Perseusza wysłanym niegdyś jako zakładnik do Rzymu. Ostateczną klęskę
zadał Andriskosowi Kwintus Cecyliusz Matellus który ponownie zajął
Macedonię. Po stłumieniu buntu Rzymianie odebrali Macedończykom
resztki samodzielności zamieniając ich kraj w prowincję i poddając władzy
namiestnika.
Chociaż miasta greckie nie udzieliły poparcia Andriskosowi to jednak i w
nich narastały nastroje antyrzymskie. Tymczasem w samym Rzymie
zwyciężyła idea prowadzenia zdecydowanej polityki wobec
podporządkowanych terytoriów, która miała powstrzymać bunty. Jej
efektem było zastosowanie radykalnych rozwiązań w Macedonii a także
zburzenie Kartaginy w 146 roku pne.
Rzymianie nie zamierzali zezwalać na jakiekolwiek demonstracje
samodzielności. Do otwartego konfliktu z Grekami doszło po tym jak w
148 roku pne Sparta ogłosiła secesję ze Związku Achajskiego. Władze
związkowe zdecydowały na się na zmuszenie Spartan siłą do zmiany
stanowiska ale spotkało się to z sprzeciwem Rzymian. Chcąc ukarać
Achajów w 147 roku pne senat rzymski nakazał wyłączenie ze związku nie
tylko Sparty ale także Koryntu, Argos oraz kilku mniejszych miast. Kiedy
poselstwo rzymskie przekazało tę decyzję w Koryncie doszło tu do
gwałtownych wystąpień przeciwko Spartanom, obwinianym za
niekorzystny obrót spraw, Przywódcy związku doprowadzili do zerwania
rokowań. W 146 roku pne armia Związku Achajskiego został pokonana w
bitwach w pobliżu Termopil i Cheronei. Po samobójstwie Kritolaosa
dowództwo nad armią związku objął Diajos mobilizując siły greckie,
Tymczasem w okolicach Koryntu wylądowała armia Lucjusza Mummiusa.
Po krótkiej bitwie Achajowie rzucili się do ucieczki. Bez walki wpadł w
ręce Rzymian Korynt. Zwycięscy Rzymianie złupili i zrównali z ziemią
Korynt jego mieszkańców sprzedano w niewolę a majątki skonfiskowano.
Miastom które wzięły udział w wojnie nakazali zburzenie murów
obronnych i zapłacenie kontrybucji. Zażądali też rozwiązania wszystkich
związków greckich i zniesienia demokracji. Chociaż niektóre z
rozporządzeń później złagodzono to jednak Grecja nie uwolniła się już od
rzymskiego panowania.

Pod rządami Rzymian Grecja w latach 146-27 pne

Rzymska administracja w Grecji pojawiła się wraz z utworzeniem w 148
roku prowincji Macedonia obejmującej także Epir i Tesalię. Namiestnicy
Macedonii dbali o rzymskie interesy w południowej Grecji formalnie
pozostającej ciągle poza granicami imperium.
Zagrożeniem dla rzymskiego panowania w Grecji okazał się król
Mitrydates VI. W 113 roku pne przejął on władzę niewielkim królestwie
Pontu, aż do 89 roku pne zjednoczył niemal wszystkie ziemie wokół Morza
Czarnego oraz znaczną część w Azji Mniejszej. Korzystając z wojny
domowej która toczyła się w Italii Mitrydates w 89 roku pne rozgromił
rzymskie wojska stacjonujące w prowincji Azja i opanował całą Azję
Mniejszą wraz z miastami greckimi. W miastach greckich które zdołały
doświadczyć wyzysku ze strony poborców podatków wystąpienie
Mitrydatesa spotkało się z dużą sympatią zwłaszcza wśród warstw
uboższych, Jednak miasta które korzystały z uprzywilejowanych
stosunków z Rzymianami nie kwapiły się do udzielenia poparcia władcy
Pontu.
Ubożsi Ateńczycy widzieli w Mitrydatesie nie tylko wroga Rzymian i
obrońcę świata greckiego ale przede wszystkim nadzieję na poprawę losu,
Latem 88 roku pne król Pontu zdecydował się przenieść działania zbrojne
do Grecji licząc że tocząca się wojna w Italii położy kres rzymskiemu
imperium.
Na stronę Mitrydatesa przeszły Związek Achajski Sparta oraz miasta
Beocji. Rzymska dominacja w Grecji została zagrożona a dysponujący
niewielkimi siłami namiestnik Macedonii niewiele mógł zrobić aby
powstrzymać wroga.
Wreszcie po opanowaniu sytuacji w Rzymie zimą 87 roku pne do Grecji
przybył na czele pięciu legionów Lucjusz Korneliusz Sulla, który skierował
się do Attyki. Wiosną 86 roku Mitrydates wysłał do Grecji ogromną armię
dążąc do rozstrzygnięcia wojny. W tym czasie Rzymianie zdobyli Ateny i
Pireus rozpoczynając mordy i grabieże,
Zbiegiem okoliczności losy Grecji ponownie rozstrzygnęły się pod
CHERONEJĄ gdzie Sulla latem 86 roku pne pokonał armię pontyjską.
Następnie w 85 roku pne Sulla przeprawił się do Azji Mniejszej i zmusił
Mitydatesa do zawarcia pokoju. Rzymianie surowo potraktowali miasta
walczące po stronie Mitrydatesa, nakładali na nie wysokie kontrybucje a w
niektórych przypadkach mordowali mieszkańców i burzyli mury obronne.
jednak te poleis które w odpowiednim czasie przeszły na stronę rzymską
zyskały uprzywilejowany status czasem nawet zwalniający z płacenia
podatków.
Po zakończeniu wojny z Mitrydatesem Ateny przez blisko 60 lat
pozostawały formalnie niezależnym państwem. Mimo zniszczeń i
głębokiego kryzysu ekonomicznego miasto przyciągało członków
rzymskiej elity zafascynowanych grecką filozofią i kulturą. W 79 roku pne
przybył do Aten sam Cyceron który uczęszczał na wykłady filozofów. W

ślad za Cyceronem pojawili się i inni Rzymianie aby słuchać wykładów
ateńskich filozofów. Wizyty bogatych Rzymian rozmiłowanych w greckiej
kulturze miały też bardzo praktyczny wymiar. Miasto mogło dalej rozwijać
się jako centrum nauki i zyskiwało możnych dobroczyńców, którzy
przekazując środki przyczynili się do odbudowy Aten.
Obok Aten dużym zainteresowaniem Rzymian cieszyła się Sparta która od
146 roku pne miała status wolnego miasta. Jej terytorium było mniejsze niż
w czasach hellenistycznych. Mimo zachwytów Cycerona że Spartanie od
700 lat żyją wg. Tych samych praw i obyczajów ustrój miasta niewiele
przypominał ten znany z czasów klasycznych. \miastem kierowali
synarchowie, czyli rada złożona z wybieranych na roczną kadencję
urzędników, Największym prestiżem cieszyła się godność patronoma, który
był eponimem i sprawował opiekę nad gimnazjonami oraz wychowaniem
młodzieży. Spartanie znaleźli możnych opiekunów wśród członków
znakomitego rzymskiego rodu Klaudiuszów.
Dla rzymskich kupców i osadników szczególnie atrakcyjnym miejscem w
Grecji była od II wieku pne wyspa Delos. Po wojnie z Perseuszem
rzymianie odebrali ją Rodyjczykom i przekazali pod kontrolę Aten
Wszyscy dotychczasowi mieszkańcy Aten zostali wysiedleni a na ich
miejsce sprowadzono ateńskich kleruchów. Na Delos bardzo szybko
osiedliło się wielu Rzymian i Italików którzy przybyli tu jako właściciele
statków handlowych i kupcy i szybko uzyskali dostęp do władz miasta.
Przybywali tu też kupcy ze Wschodu i z miast Fenicji. Posiadali tu własne
gildie skupiające kupców i właścicieli statków a także miejsca kultu. Delos
nadal słynęła z sanktuarium Apollona, które otrzymywało hojne dary z
różnych części świata greckiego. Szczególny dochód przynosił wyspie
handel niewolnikami przywożonymi z Azji Mniejszej. W miarę jak słabła
władza państwa Seleucydów na Rodos pojawiało się coraz więcej piratów
bezkarnie porywających ludzi i sprzedających ich na Delos. Kupcami byli
Rzymianie, którzy w drugiej połowie II wieku pne potrzebowali dużo taniej
siły roboczej.
Rzymscy kupcy i przedsiębiorcy już od końca III wieku one osiedlali się na
Krecie doceniając jej dogodne położenie na szlakach żeglugowych.
Dopiero w 74 roku pne Marek Antoniusz otrzymał od senatu zadanie
podbicia Krety pod pretekstem walki z piratami. Wysłana na podbój
rzymska flota została rozbita a Antoniusz zyskał bardzo złośliwy
przydomek Creticus- Kreteński. Kolejną ekspedycję tym razem udaną
poprowadził w 69 roku pne Kwintus Cecyliusz Metellus. Pokonał Greków
w bitwie w pobliżu Kydonii, Po opanowaniu wyspy zostali na niej
osiedleni weterani armii Metellusa. Za nimi przybyli inni osadnicy.
Po klęsce Mitrydatesa poważnym zagrożeniem we wschodniej części
Morza Śródziemnego stali się piraci. W 69 roku pne ich ofiarą padła Delos
która została dokładnie splądrowana i nigdy już nie powróciła do dawnego
znaczenia. Siły piratów stawały się coraz większe ponieważ do ich baz na

Cylicji i na Krecie dołączało wielu ludzi zepchniętych na margines w
wyniku wojny i narastającego kryzysu ekonomicznego. Trafiali do nich
byli żołnierze i wioślarze szukający lepszych warunków życia. Upadek
znaczenia Rodos i bierność Rzymian stworzyły korzystne warunki do
działalności piratów dając im duże poczucie bezkarności. Do rozwoju tego
procederu pośrednio przyczyniali się Rzymianie chętnie nabywający
niewolników. Piraci dawali się we znaki samym Rzymianom.
W 57 roku pne Tesalię, Ateny i miasta południowej Grecji po raz pierwszy
oddano formalnie pod kontrolę namiestnika Macedonii. Dziesięć lat
później w Rzymie wybuchła wojna domowa której rozstrzygające bitwy
stoczono na greckiej ziemi. Podczas pierwszej wojny domowej z lat 49-45
pne występujący przeciwko Cezarowi Pompejusz Wielki wycofał się z
Italii do Epiru gdzie zbierał siły do decydującego starcia, Miastom greckim
nie pozwolono zachować neutralności w tym konflikcie zmuszając je do
dostarczenia Pompejuszowi pieniędzy, zaopatrzenia i wojska. Do bitwy
doszło w 48 roku pne. Po stronie Pompejusza walczyło sporo Greków ze
Sparty , Peloponezu, Beocji Aten. Bitwa zakończyła się wielkim
zwycięstwem Cezara. Resztki armii Pompejusza wycofały się zostały
otoczone i zmuszone do kapitulacji.
Sposób w jaki Cezar zorganizował zarząd nad Macedonią i ziemiami
greckimi nie jest do końca znany. Po jego śmierci władzę nad Macedonią i
ziemiami greckimi przejął Marek Brutus. Skupił w swych rękach władzę
nad Macedonią Grecją i Ilirią a w 42 roku pne wraz z Kasjuszem zdobyli
Rodos nałożyli na nie kontrybucję, która zrujnowała ekonomię miasta i
wyspy na długie lata. W 42 roku pne spadkobiercy Cezara Marek
Antoniusz i Oktawian przeprawili się do Grecji i pod FILIPPI pokonali
armię Brutusa i Kasjusza
Po zwycięstwie nad Brutusem i Kasjuszem Grecja wraz ze wschodnimi
prowincjami znalazła się w części imperium rządzonego przez Marka
Antoniusza. Pod jego kontrolą znalazły się prowincje: Macedonia, Azja,
Bitynia i Syria a także liczne państwa które formalnie nie należały do
imperium. W zarządzanej przez siebie części imperium Antoniusz
zachowujący się jak hellenistyczny władca potrafił być okrutny i
bezwzględny ale starał się obchodzić łagodnie z miastami greckimi, które
okazywały mu przychylność na różne sposoby.
W końcu 32 roku pne Antoniusz przygotowując się do wojny z
Oktawianem skoncentrował swe wojska w Grecji. Główną jego bazą stał
się obóz nad Zatoką Ambrakijską w pobliżu przylądka Akcjum. Siłą rzeczy
większość miast greckich stanęła po jego stronie. Sam Oktawian z armią
lądową zajął pozycję nad zatoką Ambrakijską. Bitwa morska pod
AKCJUM we wrześniu 31 roku pne miała zaskakujący przebieg. Podczas
decydującego starcia Kleopatra niespodziewanie skierowała swoje okręty
w stronę Egiptu, a Antoniusz podążył za nią pozostawiając swoje wojsko
własnemu losowi. Zwycięstwo dało Oktawianowi panowanie nad całym

imperium i możliwość wprowadzenia nowego systemu rządów –
pryncypatu,
Po bitwie powierzono władzę nad Macedonią i Grecją Markowi
Licyniuszowi Krassusowi który jako prokonsul zarządzał nimi do końca 28
roku pne zajmując się głównie zabezpieczaniu północnej granicy. W 27
roku pne poprowadził zwycięską kampanię przeciwko Trakom rozszerzając
rzymskie panowanie po Dunaj i przejmując kontrolę nad greckimi
miastami nad Morzem Czarnym,

Prowincja Achaja

W 27 roku pne w ramach porządkowania administracji imperium August
ustanowił odrębną prowincję- Achaję, Początkowo w jej skład oprócz
Peloponezu i centralnej Grecji weszła Tesalia. W późniejszym czasie za
Nerona albo jak sądzą niektórzy badacze dopiero za Hadriana Tesalia
została przyłączona do Macedonii. Obie prowincje były oddane w zarząd
namiestnikom powoływanym przez senat. Namiestnicy prowincji skupiali
bardzo dużą władzę, ograniczaną jedynie przez cesarza. W całym imperium
Rzymianie przerzucali liczne obowiązki na miasta. Dawne poleis stawały
się zatem najmniejszymi okręgami administracyjnymi, których władze były
odpowiedzialne za pobór podatków oraz utrzymanie ładu i porządku. W
celu wzmocnienia miast władze rzymskie dokonały w nich zmiany granic
przesiedlając ludność z mniejszych miejscowości do większych.
Miasta greckie miały bardzo różny status co było efektem otrzymywanych
od władz rzymskich przywilejów. Mogły one pozostawać pod bezpośrednią
kontrolą namiestnika, ale wiele otrzymało status wolnego miasta – civitas
libera.
Można przypuszczać, że wolne miasta miały większą swobodę w
podejmowaniu decyzji dotyczących spraw wewnętrznych a władza
namiestnika prowincji w stosunku do nich była nieco ograniczona. Część
wolnych miast jak Ateny posiadała zawarty formalnie z Rzymem traktat
sojuszniczy. Oczywiście w żadnym wypadku nie było tu mowy o
niepodległości jedynie o pewnych przywilejach i większym prestiżu.
Otrzymany status często był nagrodą za postawę okazaną w czasie wojny
(np. z Mitrydatesem) lub był przywilejem uzyskanym z łaski cesarza. W
początkach panowania rzymskiego w Grecji powstało kilka kolonii
rzymskich. Kolonia była miastem założonym dla rzymskich osadników
często weteranów, którzy posiadali obywatelstwo rzymskie a w kolonii
otrzymywali majątek wykrojony z ziem zabranych pierwotnym
mieszkańcom. W późniejszym czasie nadanie statusu kolonii oznaczało
obdarowanie nowo założonego miasta przywilejami, przede wszystkim
podatkowymi. Czasami przekształcano w kolonie istniejące już miasta jak
to miało miejsce w przypadku Knossos. Przesiedlaniu ludności
towarzyszyło przeniesienie do nowych miast wizerunków kultowych z ich

dawnych sanktuariów. W ten sposób do Patras trafił otoczony kultem
wizerunek Dionizosa z Kalydonu,
Na terenie Grecji istniało też wiele związków obejmujących miasta w
poszczególnych regionach a także dawne plemienne struktury na
niezurbanizowanych terenach Macedonii. Rzymianie w dużej mierze
utrzymali istniejące już wcześniej lokalne struktury powierzając im nowe
zadania. Tego typu związki pełniły przede wszystkim rolę rozjemców w
lokalnych sporach, pomagały gromadzić wspólne środki, aby pokryć koszty
organizowania igrzysk i opieki nad sanktuariami. Były też odpowiedzialne
za organizację kultu cesarskiego. W Macedonii istniał koinon
Macedończyków, w Tesalii koina Tesalów, w Achai koina Achajów.
Ustanowienie rzymskiej administracji pociągało za sobą konieczność
regularnego płacenia podatków. Źródła którymi dysponujemy niewiele
mówią o tym jak wyglądało opodatkowanie na ziemiach greckich i
jesteśmy zmuszeni opierać się na analogiach z innymi prowincjami.
Rzymianie w okresie wczesnego cesarstwa pobierali zarówno podatek od
ziemi jak i osoby przy czym wyznaczali jedynie wysokość sumy jaką
należało zebrać pozostawiając lokalnym urzędnikom decyzję kogo i w
jakim stopniu obciążyć. Na mieszkańców prowincji nakładano rozmaite
podatki pośrednie jak na przykład opłaty portowe i celne czy opłaty
targowe. Szacuje się że obciążenia podatkowe w okresie wczesnego
cesarstwa nie były zbyt wysokie i sięgały około 10 % wartości produktu ale
i tak wiele miast i osób przywatnych miało problemy ze zgromadzeniem
odpowiednich środków.
Obraz Grecji pod panowaniem rzymskim jaki można znaleźć u autorów
greckich piszących w I wieku ne takich jak Strabon czy Dion sprawia
przygnębiające wrażenie. W opisach pojawiają się wyludnione obszary i
miasta opuszczone przez mieszkańców, zaniedbywane sanktuaria,
niszczejące na skutek wojen i klęsk naturalnych. Ten obraz wyludnionej
Grecji uważa się dzisiaj za przejaskrawiony. Autorzy owi starali się
bowiem podkreślić różnice pomiędzy światem w którym przyszło im żyć a
gloryfikowaną Grecją epoki klasycznej. Nie można jednak zaprzeczyć że
konflikty zbrojne toczone na terenie Grecji oraz towarzyszące im grabieże i
kontrybucje nałożyły się na niekorzystne procesy ekonomiczne, które
przebiegały niezależnie od wydarzeń politycznych. Ich rezultatem były
spadek liczby ludności i zjawiska kryzysowe w gospodarce. Z drugiej
strony czas kryzysu sprzyjał sprzyjał powstawaniu wielkich fortun i
tworzeniu się wąskiej grupy bardzo bogatych obywateli, która stopniowo
przejmowała kierowanie miastami. Rzymianie sprzyjali temu procesowi bo
zgodnie ze swoją strategią chcieli opierać rządy w prowincjach na
miejscowej elicie. Popierali zatem znoszenie istniejących w polis
ograniczeń w kumulowaniu ziemi w jednym ręku i nabywaniu jej przez
obywateli innych miast. I tak pojawiały się osoby posiadające rozległe
majątki na terytorium różnych miast. Żyjący w II wieku ne Herodes Attyk

był właścicielem majątków w co najmniej ośmiu miastach należących do
trzech różnych prowincji. Wraz z wielkimi fortunami w I wieku ne zaczęto
wznosić w najbogatszych rejonach takich jak Attyka czy Lakonia okazałe
wiejskie rezydencje oraz rodzinne mauzolea. W wielkich gospodarstwach
ziemia była użytkowana w sposób dużo mniej intensywny. Grunty gorszej
jakości przeznaczano na pastwiska dla bydła i koni, których posiadanie
było dumą właścicieli . Z krajobrazu znikają zatem samotnie stojące
domostwa i niewielkie osady zmniejsza się liczba właścicieli ziemskich a
tym samym powoli zanika tak charakterystyczny dla klasycznej polis silny
związek między miastem a terenami wiejskimi, Wielu drobniejszych
rolników wolało przeprowadzić się do miasta i tam szukać źródła
dochodów potrzebnych choćby na podatki łatwo bowiem było popaść w
długi. W miescie stałej pracy nie było zbyt wiele ale udawało się ją znaleźć
na budowach czy w rzemiośle.

Filhellenizm i greckie odrodzenie

Po zakończeniu wojen domowych i okrzepnięciu jedynowładztwa Augusta
ziemie greckie mogły korzystać z dobrodziejstw pax Romana- pokoju
zaprowadzonego przez Rzymian. Chociaż nie miały one wielkiego
znaczenia strategicznego ani gospodarczego to jednak wciąż podziwiano w
Rzymie grecką kulturę. Stąd przekonanie elit rzymskich iż miasta greckie
zasługują na szczególne traktowanie. Dużo zainteresowania okazywali im
cesarz i jego rodzina. Oktawian August przekazywał znaczne kwoty na
przebudowę Aten. Wspierał zakładanie nowych miast, dbał o rozwój
Koryntu który otrzymał ponownie kontrolę nad prestiżowymi igrzyskami
istmijskimi. W ten sposób cesarz August przeniósł filhellenizm panujący
wśród elit rzymskich w czasach republiki do wprowadzanego przez siebie
porządku. Otaczając szczególną opieką miasta greckie stworzył dla
następców wzorzec cesarskiego filhellenizmu i euergetyzmu.
Trzej pierwsi następcy Augusta okazywali wiele zainteresowania sprawami
greckimi. Klaudiusz od wieli miast otrzymał tytuł sotera( zbawcy) i
euergeta ( dobroczyńcy). Jednak najbardziej spektakularna była fascynacja
Nerona kulturą grecką. Cesarza nie tylko mówił po grecku znał na pamięć
wiele poematów greckich ale pragnął osobiście uczestniczyć w agonach
muzycznych występować przed grecką publicznością.
Cesarz Flawiusz Wespazjan następca Nerona zmuszony był zadbać o
zwiększenie pustego skarbca Rzymu. Dlatego odwołał zwolnienia
podatkowe przyznane przez Nerona miastom Achai.
Filhellenizm osiągnął apogeum za rządów Antoninów. Cesarze ci
odwiedzali Grecję, przyjmowali urzędy w miastach greckich a przede
wszystkim nie szczędzili pieniędzy na pomoc dla nich na przywracanie
Grecji jej dawnego blasku. Pierwszym z wielkich filhellenów tej dynastii
był Trajan. Dla świata greckiego panowanie Trajana zaowocowało

wprowadzeniem do senatu pierwszych Greków. W ten sposób w elicie
rządzącej państwem pojawili się nie tylko miłośnicy kultury greckiej ale i
przedstawiciele greckiej i zhellenizowanej arystokracji. Trajan wielką
uwagę przykładał do sposobu zarządzania prowincjami do których posyłał
urzędników mających za zadanie zapobiegać nadużyciom i naprawić
finanse publiczne. Z zachowanej korespondencji Pliniusza Młodszego z
cesarzem możemy dowiedzieć się z jakimi problemami borykały się
greckie miasta. Rywalizując miedzy sobą podejmowały realizację
ambitnych planów budowy teatrów, łaźni, gimnazjonów choć nie maiły
wystarczających dochodów. Złe planowanie korupcja i oszustwa wpędzały
je w długi i utrudniały zakończenie rozpoczętych prac.
Spośród wszystkich cesarzy najsłynniejszym miłośnikiem greckiej kultury
był następca Trajana – Hadrian. Jeszcze przed objęciem władzy przebywał
w Atenach, otrzymał obywatelstwo z którego był bardzo dumny, pełnił też
ateńskie urzędy a w 112 roku pne został archontem. Po wstąpieniu na tron
pozostał wierny swym zainteresowaniom i aby dać wyraz przywiązaniu do
kultury greckiej jako pierwszy spośród cesarzy rzymskich zapuścił brodę.
Znana była również jego grecka miłość do pięknego Antinousa. Odwiedził
wiele miast i dołożył starań aby przywrócić im dawny wygląd.
Najbardziej znanym przedsięwzięciem Hadriana w Grecji było powołanie
do życia w latach 131-132 Panhellenionu . Był to związek religijny,
skupiający greckie miasta i ludy. Na jego czele stał synedrion w którego
skład wchodzili przedstawiciele wszystkich członków, oraz powoływany na
cztery lata archont, Prawo członkostwa miały też miasta spoza Grecji
kontynentalnej i Krety które potrafiły wykazać, że były greckimi
koloniami. Niegdyś postrzegano Panhellenion jako związek, który jako
związek który miał skupiać wszystkich Greków i umacniać wśród nich
poczucie jedności. Jego ośrodkiem miała być świątynia Zeusa
Panhelleniosa w Atenach, które w ten sposób zostały uznane za centrum
świata greckiego. Dzisiaj przeważa pogląd, że Panhellenion nie miał aż
takiego znaczenia jak mu próbowano przypisać. Z braku odpowiednich
źródeł nie znamy dokładnej listy członków tego związku.
Wydaje się, że Panhellenion był przede wszystkim z kultem samego
cesarza, a później jego następców, czczonego jako Hadrian panhellenios.
Głównym zadaniem związku była organizacja święta Panhelleniów które
stały się jednym z najważniejszych wydarzeń w Grecji. Ich centrum
najprawdopodobniej była świątynia Kory i Demeter w Eleusis. Bez
wątpienia powołanie Panhellenionu miało wpływ na umocnienie się
świadomości etnicznej i poczucia jedności wśród Greków.
Staraniem Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza powstał ateński
uniwersytet. Pierwszy z cesarzy przekazywał środki na zakup budynków i
przystosowanie ich do nowych potrzeb oraz ufundował katedrę retoryki i
gramatyki. Drugi w 174 roku pne ufundował z zasobów skarbu państwa
cztery katedry filozofii dla kierowników czterech ateńskich szkół

filozoficznych. Dwa lata później dodał jeszcze jedną katedrę retoryki.
Finhelleńskie tradycje kontynuowali później Kommodus a po nim
Karakalla. Świat grecki był dla Rzymian atrakcyjnym celem podróży. Już
wcześniej odwiedzali miasta założone przez Greków na południu Italii-
Neapol, Tarent i Region które zachowały wiele ze swej kulturowej
odmienności. Po opanowaniu Wschodu i zakończeniu wojen domowych
coraz popularniejsze stawały się wyjazdy Rzymian do miast greckich w
Azji Mniejszej i do samej Grecji. Przyciągały ich greckie szkoły filozofii
retoryki i gramatyki zwłaszcza te w Atenach i na Rodos. Wyjeżdżali zatem
na dłuższy czas w celu uzupełnienia wykształcenia zdobytego w Rzymie.
Wykształceni Rzymianie udawali się do Grecji na poszukiwanie śladów
przeszłości, a współczesność interesowała ich tylko w niewielkim stopniu.
Grecy których spotykali, budzili w nich mieszane uczucia. Przybysze
często zarzucali im arogancję , zuchwałość, niedostatek rozsądku, oskarżali
ich o brak trwałych zasad moralnych.
Rzymianie jeździli do Grecji w poszukiwaniu świata znanego im z
literatury. Podobnie jak wielu XIX wiecznych podróżników i niektórzy
współcześni turyści zwiedzali słynne świątynie , miejsca wielkich bitew,
chcieli uczestniczyć w starożytnych świętach i igrzyskach.
Fascynacja przeszłością prowadziła do powtórnego zainteresowania się
tradycyjnymi kultami i obrzędami religijnymi. W wielu przypadkach
przywracano zapominane już święta, dokonując czasami archaizacji
według wyobrażeń o przeszłości. Podobnie starano się przywrócić umarłe
już instytucje polityczne. Najbardziej znanym przykładem jest
przywrócenie wychowania w duchu prawa Likurga w Sparcie. Nadawano
starożytny charakter różnym instytucjom ustrojowym stwarzając pozory
ich nieprzerwanego istnienia od czasów archaicznych. Powstawały nowe
genealogie wskazujące na wspólne pochodzenie założycieli miast albo
wywodzące członków znanych rodzin od wielkich postaci historycznych
czy mitologicznych. Stawiano pomniki dawnym bohaterom, odnajdywano i
odnawiano ich groby.
Powszechnym zjawiskiem w zachodnich prowincjach cesarstwa była
romanizacja przejawiająca się w przyjmowaniu języka i obyczajów
rzymskich. W prowincjach wschodnich proces romanizacji był bardzo
ograniczony, głównie z tego powodu że sama rzymska kultura ulegała z
kolei znacznemu zhellenizowaniu. Wpływy rzymskie są jednak uchwytne
w pewnych sferach życia. Rzymianie przynieśli ze sobą niektóre
rozwiązania architektoniczne nie spotykane na wschodzie. Czymś nowym
były ogromne rzymskie termy, Rzymianie upowszechnili nieco odmienną
formę teatru a świątynie stawiali na wysokich podiach. Ponadto znacznie
większą wagę przywiązywali do budowy kanalizacji akweduktów i dróg.
Grecy przyswoili sobie rzymski system monetarny, miary i nazwy
miesięcy. Może najbardziej widocznym elementem romanizacji była
fascynacja walkami gladiatorów. Zaczęto je pokazywać w miastach

greckich już w I wieku ne ale na dobre przyjęły się dopiero w II i III wieku
ne. Rzadko jednak budowano tu amfiteatry, a walki gladiatorskie
organizowano w teatrach.
Na greckim wschodzie znajomość języka łacińskiego była ograniczona.
Umiejętność tę posiadali jedynie robiący karierę w administracji rzymskiej
urzędnicy greccy.
Grecy chętnie przyjmowali obywatelstwo rzymskie bo łączyło się to z
podniesieniem ich statusu społecznego. Osoby które je otrzymały często
podkreślały ten fakt posługując się nadanym im rzymskim nazwiskiem.
Interesująca jest kwestia w jakim stopniu Grecy czuli się Grekami a w
jakim Rzymianami. Dla Rzymian którzy od wieków nadawali
obywatelstwo przedstawicielom podbitych ludów, poczucie rzymskości
opierało się na przynależności do wspólnoty i przywiązaniu do obyczajów.
Dla Greków tożsamość etniczna opierała się na świadomości wspólnego
pochodzenia, wspólnego języka i dziedzictwa kulturalnego. Dlatego
przyjmując rzymskie obywatelstwo i zdobycze rzymskiej kultury
materialnej nadal mogli czuć się Grekami dopóki pamiętali o swym
pochodzeniu. Nie widzieli też powodu aby odrzucać własne dziedzictwo
kulturalne tak wysoko cenione przez samych Rzymian. Podobnie
podchodzono do języka greckiego, którego znajomość stała się
podstawowym kryterium odróżniającym ich od ludów barbarzyńskich.
Greka była przecież językiem kultury dla elity całego cesarstwa. Poczucie
dumy z pochodzenia umacniał filhellenizm cesarzy i rzymskich elit. Za
Greków uważano tych, którzy potrafili udowodnić grecki rodowód,
posługiwali się greka, oddawali cześć greckim bogom a wreszcie hołdowali
takim zwyczajom jak ćwiczenia w gimnazjonie czy udział w
sympozjonach.

Miasta greckie w epoce wczesnego cesarstwa

Miasta greckie weszły w II wieku ne w okres rozkwitu. Otrzymały nowe
świątynie, teatry gimnazja. Niemal wszędzie powstawały akwedukty
dostarczające świeżą wodę do codziennego użytku. Powstawały drogi i
mosty ułatwiające komunikację. Miasta utrzymywały szkoły i opłacanych
ze środków publicznych nauczycieli gramatyki i retoryki. Zwiększyła się
liczba organizowanych igrzysk i świąt

Religijnych przyciągających uczestników z całego świata

śródziemnomorskiego. Miasta o bogatej przeszłości takie jak Ateny czy
Sparta same były celem podróżników, którzy przybywali aby podziwiać w
nich znane miejsca. Miasta rywalizowały ze sobą o przychylność cesarza.
Ożywienie miast w II wieku ne nie miało jednak silnych podstaw
ekonomicznych. W Grecji nie wytwarzano zbyt wiele produktów które
można było sprzedawać na rynkach imperium. Miasta które posiadały
uprzywilejowany status mogły czerpać dochody z handlu organizując targi

i nakładając własne podatki na kupców. Niektóre miały przywilej bicia
monety z brązu, którą posługiwano się w lokalnych transakcjach. Od
przybywających kupców wymagano aby dokonywali wymiany waluty w
kantorze. Miasta które były zwolnione z podatków musiały utrzymywać
drogi publiczne, łożyć na organizację igrzysk oraz świąt i przede
wszystkim zapewniać dostawy żywności dla współobywateli aby uniknąć
wybuchów niezadowolenia i zaskarbić sobie ich wdzięczność.
Grupa najzamożniejszych obywateli tworzyła wąską elitę mającą prawo do
zasiadania w radzie miejskiej. Stąd nazywano ich BULETAMI albo z
łacińska DEKURIONAMI. Tylko oni ubiegali się o najwyższe urzędy bo
tylko oni mogli ponosić związane z tym duże wydatki. Nie była to grupa
jednorodna a o miejscu w jej hierarchii decydowało obok zamożności
również pochodzenie. Na szczycie drabiny społecznej stali bogaci Grecy
posiadający obywatelstwo rzymskie, którzy swój status podkreślali dodając
do imienia rzymskie nazwisko. Rosnąca dysproporcja między zamożną
elitą i pozostałymi obywatelami sprawiała, że piastowanie urzędów
traktowano jako świadczenie na rzecz miasta.
Aktualni i byli urzędnicy mieli zarezerwowane najlepsze miejsca w teatrze,
mogli też ustawiać na widoku publicznym kamienne stele z
odnotowywanymi datami sprawowanych przez nich funkcji. Członkowie
elit próbując przeciwdziałać przenikaniu do ich grona bogatych
wyzwoleńców wprowadzili zasadę, że kandydat na urząd musiał się
wykazać posiadaniem dwóch pokoleń przodków wolno urodzonych.
Głównym źródłem dochodów najbogatszych były rozległe majątki
ziemskie.
Ateny cieszyły się łaskami wielu cesarzy zwłaszcza Hadriana. Dzięki jego
zabiegom zyskały architektoniczną oprawę godną pozycji wielkiego
centrum greckiej kultury. Wśród licznych budowli ufundowanych przez
tego władcę na pierwsze miejsce wysuwa się Olimpiejon czyli sanktuarium
Zeusa Olimpijskiego gdzie czczony był sam cesarz- Hadrian Panhellenios.
Aby poprawić zaopatrzenie miasta w wodę wybudował akwedukt.
Ufundował też nowe święta i igrzyska. Na prośbę Ateńczyków cesarz
dokonał też zmian ustrojowych. Po reformach przeprowadzonych przez
Sullę wśród stojących na czele państwa archontów znaczenie zachował
jedynie archont eponymos. O najważniejszych sprawach decydowała
stuosobowa Rada Areopagu do której powoływano byłych archontów.
Rada Areopagu nadawała ostateczny kształt uchwałom podejmowanym
przez zgromadzenie ludowe i inną radę zwaną bule. Zgromadzenie ludowe
nadal zbierało się w teatrze Dionizosa ale jego aktywność i kompetencje
były ograniczone. Obywatele mieli prawo w nim zasiadać i zabierać głos.
W wyniku reform Hadriana większe znaczenie uzyskała bule składająca się
z 520 członków. Uchwalała dekrety honoryfikacyjne , nadzorowała efebię
czuwała nad kultami nadzorowała archontów i miała kompetencje w
zakresie sądownictwa. Wśród innych stanowisk największym prestiżem

cieszył się urząd stratega hoplitów. Głównym jego zadaniem jednak było
zarządzanie portem targami zapewnianie dostaw zboża do miasta.
Urząd archonta eponyma powierzano niekiedy cesarzowi lub bogatym i
wpływowym dobroczyńcom miasta. Na wybranym spoczywał obowiązek
pełnienia liturgii wśród których najbardziej prestiżową i kosztowną była
funkcja gimnazjarchy – opiekuna gimnazjów.
Najbardziej znanym Ateńczykiem epoki był Herodes Attyk. Jego przodek
otrzymał obywatelstwo rzymskie od cesarza Klaudiusza i odtąd rodzina
nosiła nazwisko Tyberiusz Klaudiusz. Attyk pomnożył majątek ojca, W
wieku 26 lat sprawował w Atenach urząd archonta potem rozpoczął karierę
w administracji rzymskiej. Był jednym z pierwszych Greków, który został
senatorem. Herodes został w 143 roku konsulem.
Okres rządów pierwszych cesarzy był bardzo korzystny dla rozwoju Sparty.
Za panowania Oktawiana Augusta najbardziej wpływowym człowiekiem w
Sparcie był Eurykles, który osobiście brał udział w bitwie pod Akcjum i
cieszył się cesarskim poparciem. Formalnie ustrój miasta nie uległ zmianie
jednak mając cesarskie poparcie Eurykles faktycznie sam rządził Spartą .
Podobnie jak w przypadku całej Grecji największym dobroczyńcą Sparty
okazał się Hadrian. Cesarz odwiedził to miasto przyjął wybór na urząd
patronomosa i otrzymał tytuł zbawcy i założyciela (kristes). Założony przez
Hadriana Panhellenion podniósł prestiż Sparty gdyż wiele odległych miast
Azji Mniejszej starało się nawiązywać z nią kontakty i wykazać że są jej
koloniami co pomagało im uzyskać przynależność do owego związku.
Sława Sparty przyciągała wielu podróżników pragnących poznać miejsca
związane z grecką przeszłością. Zaciekawienie budziła słynna agoge-
system wychowania spartańskiego. Zgodnie z tradycją przywrócenie agoge
Spartanie mieli zawdzięczać Apoloniuszowi z Tyany, który podczas wizyty
w Sparcie w 61 roku ne miał potępić zamiłowanie jej mieszkańców do
luksusu i usilnie ich zachęcać do powrotu do kształcenia młodzieży
zgodnie z prawami Likurga. Stworzony w czasach hellenistycznych i
rzymskich system wychowania spartańskiego niewiele miał wspólnego z
tym z czasów klasycznych. Zorganizowano agoge zgodnie z panującymi
wtedy wyobrażeniami o dawnym sposobie wychowywania dzieci i
młodzieży a wiedza na ten temat nie była zbyt rozległa. W czasach
rzymskich wychowanie spartańskie obejmowało tylko starszą młodzież i
mogło trwać 6 lat. Stworzono również możliwość opłacenia wychowania
synom uboższych rodzin. Do Sparty ściągała młodzież z całej Grecji.
Agoge obejmowała zajęcia z musztry, gimnastykę i zapasy. Z czasem
wprowadzono zajęcia z filozofii, retoryki a także śpiewu i tańca, którym
poświęcano sporo uwagi. Organizowano bitwy pomiędzy grupami
młodzieńców na sztucznej wyspie Platanistas. Dość niezwykłe musiały być
mecze piłkarskie. Najsłynniejszy był jednak agon wytrzymałości. W czasie
jego trwania chłopcy grupami podchodzili do ołtarza gdzie ich biczowano.
Zwyciężał najbardziej wytrzymały na ból. Podobnie jak w czasach

klasycznych organizowano zajęcia dla dziewcząt. Przede wszystkim
uczono je tańca. Przewidziano dla nich również ćwiczenia w zapasach.
Największym i najlepiej rozwijającym się miastem w Grecji był Korynt.
Wprawdzie stare greckie miasto zostało zniszczone w 146 roku pne ale na
krótko przed śmiercią Juliusz Cezar wydał decyzję o założeniu na jego
miejscu rzymskiej kolonii – COLONIA LAUS IULIA CORINTHIENSIS.
Osadnicy rekrutowali się przede wszystkim spośród weteranów armii,
rzymskich wyzwoleńców i plebsu miejskiego Kolonia otrzymała ustrój
wzorowany na Rzymie. Społeczeństwo Koryntu dzieliło się na dwie
kategorie obywateli: potomków kolonistów oraz przybyszów późniejszych
osadników. Sprawowanie urzędów było zarezerwowane dla obywateli ale
obie grupy mieszkańców brały udział w komicjach czyli zgromadzeniach.
Rada – decurio liczyła stu członków, była na wzór rzymskiego senatu
obdarzona szerokimi kompetencjami i cieszyła się dużym autorytetem.
Sprawowała nadzór nad publicznymi wydatkami, budowami
finansowanymi orze miasto, nadzorowała organizację świąt i nadawała
prawa obywatelskie.
Korynt był ludnym i bogatym miastem mogło tu mieszkać ponad 80
tysięcy ludzi. Zawsze czerpał korzyści z posiadania dwóch portów i
łączącej ich drogi do przeciągania okrętów.
Określenie brąz koryncki stało się synonimem produktu najwyższej
jakości.
Korynt miał opinię miasta zamożnego i niezwykle pięknego, w którym
kwitło bogate życie kulturalne. Największym wydarzeniem były igrzyska
istmijskie na które ściągali widzowie i uczestnicy z całego świata
śródziemnomorskiego. Goście przybywali też by posłuchać wykładów i
filozofów. Dużą popularnością cieszyły się tutejsze pokazy walk
gladiatorskich. Nadal sławą cieszyły się miejscowe panie do towarzystwa.
Społeczeństwo Koryntu było kosmopolityczne. Językiem urzędowym była
tu łacina. Dopiero w III wieku większość inskrypcji zaczęto sporządzać po
grecku. Powstała tu też silna gmina chrześcijańska założona przez Pawła
apostoła.
Miasta greckie leżące w zachodniej części Azji Mniejszej również
korzystały z dobrobytu i spokoju jaki panował za rządów Antoninów.
Wielką metropolią był Efez stolica prowincji Azja. Wysoki prestiż jakim
cieszyła się grecka kultura sprzyjał dalszej hellenizacji, szczególnie
wyższych warstw w miastach Bliskiego Wschodu.
Bardzo duże i silne były społeczności greckie w Egipcie przede wszystkim
najważniejszej Aleksandrii. Wielu Greków mieszkało na wsi. Cieszyli się
uprzywilejowanym statusem w stosunku do Egipcjan, Dotyczyło to
zwłaszcza wysokości podatków stąd władze rzymskie już w początkach I
wieku sporządziły listy osób które uznano za Greków. Życie kulturalne
greckiej elity koncentrowało się wokół gimnazjonu stąd pojawiło się
używanie w stosunku do nich określenie „ ludzie gimnazjonu”.

W życiu mieszkańców miast greckich nadal wielką rolę odgrywał kult
tradycyjnych bogów, opiekunów którzy zapewniali pomyślność lokalnym
społecznościom. Cześć im oddawana była wyrazem przywiązania do
wspólnoty i jej przeszłości. Zainteresowanie przeszłością sprzyjało
odnawianiu dawnych świąt i igrzysk a te przyciągały przybyszów z
różnych zakątków imperium. Popularnością cieszyły się wielkie sanktuaria
zwłaszcza organizujące znane święta i igrzyska. W szczególny sposób
przyciągała gości i dobroczyńców Olimpia. Rozbudowywano jej
sanktuarium i obiekty służące przybyszom. Oprócz sławnych igrzysk w
Olimpii Delfach czy na Istmie organizowano liczne nowe np. w Atenach i
Sparcie. Nadal działały wyrocznie.
W życiu religijnym tej epoki można zaobserwować rosnącą potrzebę
nawiązania silniejszych więzi między człowiekiem a bóstwem.
Nowego wymiaru nabrał kult Heraklesa.
Ważnym wyrazem rzymskiego zwierzchnictwa nad Grecją i innymi
prowincjami był kult cesarski, Przyznawanie boskości królom i wodzom
maiło w Grecji długą tradycję. Kultem otaczano niektórych wodzów
czasów republiki np. Tytusa Flamininusa. Po bitwie pod Akcjum związek
miast Azji ubóstwił zwycięskiego Oktawiana. Wiadomo, że za życia
Oktawiana Augusta powstawały świątynie jego kultu. August natomiast
zabronił przyznawania takich honorów rzymskim urzędnikom w
prowincjach jak również obdarzania ich tytułami zbawca (soter) i
założyciel ( kristes). August doceniał znaczenie boskości swojej osoby jako
elementu spajającego imperium . W późniejszym czasie we wszystkich
miastach Grecji pojawiły się świątynie ku czci cesarzy, zwłaszcza tych
którzy odwiedzili daną prowincję. Ubóstwienie dotyczyło również
członków cesarskiej rodziny.
W tym czasie w życiu religijnym imperium pojawia się chrześcijaństwo.
Według tradycji pierwsze gminy chrześcijańskie na ziemiach greckich
założył apostoł Paweł.
Chrześcijaństwo najszybciej zakorzeniło się w dużych i dynamicznie
rozwijających się miastach zwłaszcza w Efezie i Koryncie. Przybywało tu
między innymi wielu zamożnych cudzoziemców często ze wschodnich
prowincji, ludzi słabo związanych zarówno z miejscową tradycją jak i
stałymi mieszkańcami.
Z braku źródeł trudno dokładnie prześledzić rozwój greckich gmin
chrześcijańskich do końca III wieku. Okres prześladowań chrześcijan
pozostawił tu pamięć o męczennikach – o świętym Teodulu i jego
towarzyszach czyli dziesięciu męczennikach z Krety. Mieli być straceni w
250 roku czyli za panowania cesarza Decjusza. Po 300 roku pojawiają się
materialne ślady świadczące o powolnej chrystianizacji Grecji. W kraju tak
dumnym ze swojej przeszłości gdzie przywiązanie do tradycji było
fundamentem zachowania tożsamości, nowa religia nie przyjmowała się
równie szybko jak w innych rejonach cesarstwa.

Document Outline

Pod rządami Rzymian Grecja w latach 146-27 pne

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
EPOKI, starozytnosc, Historię literatury starożytnej Grecji zwykło się zamykać w przedziale pomiędzy
EPOKI, starozytnosc, Historię literatury starożytnej Grecji zwykło się zamykać w przedziale pomiędzy
Historia wychowania, Grecji starozytnej wychowanie, Grecji starożytnej wychowanie, w starożytnej Gre
Historia Grecji (Sławek Sprawski)
Starożytna Grecja tło historyczne
notatek pl w, Historia Grecji, W cieniu Macedonii, pocz#U2500#U0415tki pa#U253c#U0414stwa macedo#U25
notatek pl w, Historia Grecji, Nieznany (2)
notatek pl w, Historia Grecji, Nieznany
1 Test Grecja starożytna gim
Lekcja powtórzeniowa - Starożytna Grecja, Starożytna grecja, Starożytna Grecja
notatek-pl-w, Historia Grecji, #U253c#U042awiat myke#U253c#U0414skich pa#U253c#U0412ac#U251c#U2502w
notatek-pl-w, Historia Grecji, Pierwsi mieszka#U253c#U0414cy
notatek-pl-w, Historia Grecji, W cieniu Macedonii, pocz#U2500#U0415tki pa#U253c#U0414stwa macedo#U25
notatek pl w, Historia Grecji, #U253c#U042awiat myke#U253c#U0414skich pa#U253c#U0412ac#U251c#U2502w
tekst roboczy, Prezentacje Łaptaś, Gr. II, Geografia Historyczna Grecji
Kumaniecki historia grecji i rzymu
Wychowanie i nauczanie w starożytnym Rzymie i Grecji

więcej podobnych podstron

Sławomir Sprawski Grecja Starożytna Historia Grecji

Document Outline