Pierwsi mieszkańcy ................................................ 2 str

Minojska Kreta........................................................ 2 str

Świat mykeńskich pałaców..................................... 4 str

Pierwsi Grecy........................................................... 5 str

Świat egejski w okresie popałacowym 1200-1050....7 str

Narodziny polis okres przejściowy 1100- 700 pne....8 str

Przełom VIII wiek......................................................9 str

Świat Homera i Hezjoda............................................10 str

Powstanie i charakterystyka polis..............................11 str

Polis w okresie archaicznym......................................14 str

Wielka kolonizacja.....................................................15 str

Orientalizm.................................................................16 str

Czas tyranów i prawodawców....................................17 str

Między Spartą a Atenami państwo i obyczaje spartańskie......18 str

Pierwsze hegemonie....................................................21 str

Ateny przed wojnami perskimi...................................21 str

Wojny perskie i powstanie I Związku Morskiego...... 24 str

Demokracja ateńska.................................................... 28 str

Ateny i kultura klasyczna ........................................... 30 str

Rywalizacja Aten i Sparty Wojna peloponeska.......... 32 str

Hegemonia Sparty....................................................... 37 str

W cieniu Macedonii powstanie państwa macedońskiego........40 str

Filip II...........................................................................41 str

Aleksander Wielki i narodziny świata hellenistycznego..........46 str

Świat hellenistyczny.....................................................50 str

Kryzys macedońskiej hegemonii i początek rzymskiej dominacji......56 str

Pod rządami Rzymian Grecja w latach 146 27 pne........60 str

Prowincja Achaja............................................................64 str

Filhellenizm i greckie odrodzenie...................................66 str

Miasta greckie w epoce wczesnego cesarstwa................69 str

Pierwsi mieszkańcy

Szukając pierwszych mieszkańców Grecji musimy cofnąć się do epoki paleolitu. Z tego okresu pochodzi odnaleziona w Petralonie na Chalkidyce czaszka przedstawiciela wczesnej formy gatunku ludzkiego. Może sobie liczyć od 200 do 400 tysięcy lat, ale są badacze, którzy określają jej wiek na 700 tysięcy lat.

W mezolicie (8000-7000 pne) nastąpiło ocieplenie klimatu, które spowodowało zmianę warunków życia w Grecji. Istniały silne więzi jej mieszkańców z morzem. Ślady które po sobie zostawili wskazują, że spożywali ryby i łowili tuńczyki. Przełomowe zmiany w życiu mieszkańców Grecji nastąpiły ok. 7000 r pne kiedy na Krecie pojawili się pierwsi rolnicy co uważa się za początek neolitu trwającej do roku 3100 pne. Uprawa roli mogła być osiągnięciem lokalnych społeczności ale wiele wskazuje na to, że umiejętność ta została przyniesiona przez osadników z Azji Mniejszej. Wraz z nimi pojawiły się udomowione zwierzęta (kozy owce, świnie, bydło) Tereny najkorzystniejsze pod uprawę znaleźli w Tesalii. Zaczęto zakładać stałe osiedla składające się początkowo z ziemianek a potem z ceglanych domów. Wczesne osiedla zajmowały powierzchnię jednego hektara i były zamieszkiwane przez grupę od 50 do 300 osób. Wiedza o neolitycznej Grecji jest bardzo fragmentaryczna. Wierzenia religijne mieszkańców neolitycznej Grecji pozostają zagadką. Odnajdowano liczne figurki kobiet co doprowadziło do hipotezy o dominującej roli Bogini Matki i dominującej roli kobiet w ówczesnych społecznościach (matriarchat). Wśród figurek są także figurki męskie, zwierzęce oraz modele budynków. Zmarłych chowano w prostych grobach albo poddawano kremacji. Prochy wsypywano do glinianych dzbanów. Zmarłych wyposażano w naczynia i drobne przedmioty co może sugerować istnienie wierzeń w życie pozagrobowe.

Minojska Kreta

W końcu IV tysiąclecie pne świat egejski wkroczył w epokę brązu, która przyniosła powstanie pierwszej cywilizacji europejskiej. Jej odkrycie związane jest z osobą Heinricha Schliemanna, który w 1870 roku rozpoczął wykopaliska, które odsłoniły pozostałości Troi. W następnych latach (1874-76) dokonał odkryć w Mykenach odnajdując ślady cywilizacji mykeńskiej.

Z kolei Artur Evans prowadził wykopaliska w Knossos. Odkrył tam kompleks budynków, który nazwał pałacem Minosa. Upowszechnił nazwę kultura minojska w odniesieniu do Krety epoki brązu. Okres rozwoju kultury helladzkiej w okresie 1600-1200 pne nazywany jest kulturą mykeńską. Początek nowej epoki umownie wyznacza pojawienie się w użyciu wyrobów z brązu. Zaczęto budować statki, udoskonalono sztukę nawigacji co ułatwiło utrzymanie licznych kontaktów z różnymi rejonami świata. Zaczęła rodzić się cywilizacja miejska. Pojawiają się fortyfikacje oraz domy z dużymi pomieszczeniami- megaronami. Połowa III tysiąclecia pne przyniosła koniec tej cywilizacji. Na kontynencie przemiany wydają się dużo wolniejsze. Zauważalne są w połowie III tysiąclecia pne. Wtedy w Lernie i w Argolidzie wzniesiono pierwsze budynki zwane korytarzowymi. Ich centrum stanowiła duża sala a wzdłuż prowadzono długie korytarze. Przełomem w dziejach świata egejskiego były narodziny cywilizacji minojskiej na Krecie w początkach II tysiąclecie pne. W różnych częściach wyspy osiedla zaczęły nabierać charakteru miejskiego, W Knossos, Malii czy Fajstos zaczęto wznosić domy. W tym samym czasie na Krecie pojawia się pismo: hieroglificzne, linearne A i hieroglify. Jednoczesne posługiwanie się różnymi rodzajami pisma może świadczyć, że na Krecie używano różnych języków lub dialektów. Pojawiali się artyści i rzemieślnicy produkujący biżuterię i ceramikę. Przypuszcza się, że w tym czasie powstało na Krecie kilka niezależnych państw, których ośrodkami mogły być: Knossos, Fajstos. Po zniszczeniach jakie dotknęły Kretę ok. 1750 r pne cywilizacja minojska weszła w okres największego rozkwitu. W tym czasie wzniesiono w wielu osiedlach duże kompleksy budynków nazywane pałacami. Wydaje się, że wzorcem dla budowniczych pałaców minojskich był pałac w Knossos. Tworzył go zespół budynków z dziedzińcami w centrum. Wokół rozlokowano pomieszczenia na dwóch kondygnacjach. Mury pałaców wznoszono z kamienia i cegły. Zadbano o kanalizację, oraz odpowiedni dostęp do światła i świeżego powietrza do pomieszczeń. Pałace wznoszono dużym nakładem sił i środków. Musiały odgrywać ważną rolę w życiu kreteńskich społeczności. Na Krecie upowszechnił się model państwa z elitą skupioną wokół pałacu. Obok pałacu w Knossos i innych ( Fajstos Malii) wzniesiono na wyspie wiele podobnych budynków. Rozwój osadnictwa był tak duży, że w wielu rejonach wykorzystywano całą ziemię. Kreteńczycy utrzymywali kontakty z lądem greckim, Cykladami, Rodos, wybrzeżami Azji Mniejszej, Cyprem, krajami bliskiego Wschodu oraz z Egiptem.

Do okresu świetności Krety w połowie II tysiąclecia pne często odnosi się spisane w drugiej połowie V wieku pne przez Herodota i Tukidydesa wzmianki o dominacji Minosa na morzu ( talasokracja). Obraz talasokracji jest raczej odbiciem istniejącego w czasach Herodota i Tukidydesa ateńskiego imperium morskiego. Bogata sztuka minojska ukazuje wierzenia mieszkańców Krety. Sceny mitologiczne pojawiają się wyryte na gemmach. Wyobrażenia na gemmach ukazują bóstwa żeńskie. Rzadsze są przedstawienia mężczyzn. Większość minojskich miejsc kultu jest odnajdowana z dala od ich osiedli. Ważnym miejscem oddawania czci były jaskinie w których składano ofiary ze zwierząt. Ważnym miejscem kultowym były sanktuaria na szczytach wzgórz. Na podstawie fresków możemy powiedzieć coś o wyglądzie ówczesnych ludzi. Charakterystyczne są ciemne oczy i włosy. Cera mężczyzn jest ciemnobrązowa a kobiet jasna. Rozkwit jaki przeżywała Kreta w końcu pierwszej połowy II tysiąclecia pne nie był tylko jej udziałem. Na wyspach Cykladzkich dobrze rozwijały się takie osady jak Fylakopi czy Kastri. Przypuszcza się, że długotrwały okres pokoju- pax minoica- który zapewnił Krecie warunki do rozwoju zakończył się około 1500r pne. Przez wyspę przetoczyła się fala zniszczeń doprowadzając do upadku wszystkie pałace oprócz Knossos. Po tych wydarzeniach świat minojski uległ przeobrażeniom. Wraz z pałacami znikły stare elity władzy a nowe wykazują więcej związków z kulturą mykeńską. Ok. 1400 r pne administracja pałacu w Knossos zaczyna posługiwać się pismem linearnym B sporządzając dokumenty. W czasie kryzysu jaki dotknął Kretę Grecja weszła w okres rozkwitu. Wzrosła jej rola w wymianie handlowej i wytwórczości ceramiki. Zwiększyły się liczba ludności i produkcja rolna. W XIV w pne świat egejski przeżył kolejny okres rozkwitu i kontaktów ze Wschodem. Pałac w Knossos stał się ważnym centrum gospodarczym. Pałace powstawały w sąsiedztwie osiedli. W pałacach mykeńskich wielkie dziedzińce nie stanowiły centrum ale wielkie sale - megarony. W takiej sali znajdował się tron i tam odbywały się ceremonie religijne. W sztuce mykeńskiej zwracają uwagę przedstawienia walczących wojowników na rydwanach. Tacy wojownicy pojawili się na Bliskim Wschodzie jako elitarna grupa stanowiąca trzon królewskiej armii. W tym okresie po raz pierwszy na tak dużą skalę dochodzi do kontaktów z odległymi rejonami basenu Morza Śródziemnego. Kultura mykeńska objęła zasięgiem południową Grecję wraz Epirem, Tesalię oraz część wysp Morza Egejskiego. Mieszkańcy Krety byli aktywni w nawiązywaniu zamorskich kontaktów. W wielu miejscach egejskiego wybrzeża Azji Mniejszej odnajdywane są ślady mogące świadczyć o kontaktach mieszkańców tego regiony ze światem mykeńskim. Najwięcej tych śladów pochodzi z Miletu, który już wcześniej miał kontakt z minojską Kretą. Wpływy Myken są zauważalne na wyspach Rodos i Kos.

Świat mykeńskich pałaców

Pismo linearne B to pismo sylabiczne uzupełnione o znaki specjalne dla liczb, jednostek wagi, objętości oraz pojedyncze znaki przedstawiające konkretne przedmioty, rośliny czy produkty.

Pismo zostało odczytane w 1952 roku przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka. Udowodniono, że służyło do zapisywania języka greckiego. Pismo linearne B zachowało się na tabliczkach glinianych oraz w inskrypcjach na dzbanach. W XIII wieku pne pismo wykorzystano w administracji.

Dokumentowano obieg towarów, zwierząt hodowlanych, spisywano zawartość magazynów. Dokumenty spisane pismem linearnym B nic nie mówią o polityce, wojnach czy pałacowych intrygach. Opisują codzienne życie urzędników dotyczące bieżących spraw. Po upływie roku zapisy traciły aktualność a tabliczki niszczono. Z dokumentów można poznać pozycję społeczną osób np. tytuł:

Pan lub król

Rzemieślnik

Wojewoda

Sługa lub niewolnik

Nie wiemy jakie były ich kompetencje ani zależności między nimi. Działalność pałaców przypomina dobrze zorganizowane i wyspecjalizowane gospodarstwa. Można je porównać do gospodarstw średniowiecznych klasztorów. W tekstach nie ma śladu istnienia politycznych więzi pomiędzy poszczególnymi pałacami.

Zachowały się dwa duże archiwa dokumentów na tabliczkach glinianych: Knossos i Pylos.

Pałac w Knossos - hodowla owiec oraz produkcja wełny.

Tabliczki opisują:

Wielkość stada

Wymieniają osoby za nie odpowiedzialne

Imiona kobiet wyrabiające tkaniny

Zapłata dla robotników w produktach rolnych

Pałąc w Pylos- produkcja lnu, wyrabianie płótna, produkcja oliwy

Tabliczki opisują:

Zapłata dla robotników w produktach rolnych.

Przypuszcza się, że część pałacowej produkcji przeznaczono na wymianę. Np. oliwa z Krety rozlewana do dzbanów i zaopatrzonych w inskrypcję. Takie dzbany znajdowano w całym rejonie Morza Egejskiego.

W tekstach z Knossos pojawiają się imiona bóstw czczonych przez Greków: Posejdon, Atena, Zeus.

Dokumenty mówią o darach przekazywanych przez pałacowych urzędników i osoby prywatne do sanktuariów ( miód, zioła, oliwa, sery, wino).

Pierwsi Grecy

Wiedza Greków o ich odległej przeszłości była bardzo niewielka. Według najstarszych zachowanych dzieł historiograficznych pochodzących z połowy V wieku pne pamięć Greków sięgała dalej niż do połowy VII wieku pne

776 r pne według tradycji pierwsze igrzyska olimpijskie.

W czasach klasycznych praktycznie nic nie wiedziano o wielkiej cywilizacji z epoki brązu. Jej pozostałości były widoczne wciąż w krajobrazie co mogło inspirować powstanie wielu mitów o epoce herosów, która miała poprzedzać czasy historyczne, Starożytni mogli wierzyć w historyczność tych mitycznych wydarzeń. Do takich mitów zaliczyć można opowieść o wojnie trojańskiej znanej z pieśni Homera.

Nowożytne badania dotyczące pochodzenia Greków zapoczątkowały studia nad ich językiem. Na przełomie XVIII i XIX wieku uczeni zwrócili uwagę na istnienie podobieństw pomiędzy większością języków europejskich i niektórych azjatyckich. Stąd hipoteza o istnieniu indoeuropejskiej rodziny językowej, Według tej teorii dalecy przodkowie ludów mieli wspólną praojczyznę i posługiwali się jedną mową. Kolejne grupy opuszczały praojczyznę i osiedlały się w nowych siedzibach tracą ze sobą kontakt, a ich języki zaczęły się różnicować. Greków uznawano za jedną z pierwszych takich grup.

W XIX wieku przyjęto, że Grecy mieli przybyć do nowej ojczyzny jako ukształtowany naród różniący się od innych obyczajami, instytucjami, wyglądem fizycznym, religią, językiem. Przybycie takiej grupy powinno zostawić ślady możliwe do odnalezienia przez archeologów np. pozostałości zniszczeń, zmiany w sposobie chowania zmarłych, pozostałości budowania domów.

Są badacze wiążący z przybyciem Greków pojawienie się kultury mykeńskiej. Ich zdaniem tabliczki z tekstami w piśmie linearnym B są dowodem na pojawienie się ludności mówiącej w języku greckim.

Od początku XX wieku popularność zdobył pogląd, że przodkowie Greków przybyli w trzech kolejnych falach:

Jako pierwsi Jonowie - schyłek III tysiąclecia

Drudzy Achajowie - ok. 1600 r pne- utożsamiani z twórcami cywilizacji mykeńskiej

Trzeci Dorowie- ok. 1200 r pne - uznani za odpowiedzialnych za jej zniszczenie.

Odczytanie pisma linearnego B dostarczyło dowodów, że twórcy kultury mykeńskiej mówili po grecku. Tym samym cywilizacja mykeńska mogła zostać uznana za grecką w przeciwieństwie do cywilizacji minojskiej Krety.

Można sobie wyobrazić, że Grecy nie tylko nie przybyli z zewnątrz do świata egejskiego ale narodzili się w nim przez zmieszanie ze sobą grup przybyszów z różnych stron w różnym czasie i mówiących różnymi językami.

Piszący w V wieku pne ateński historyk Tukidydes był przekonany że Grecy stali się sobą kiedy przyjęli jeden język i zaczęli przyjmować obyczaje różniące ich od innych ludów.

Świat egejski w okresie popałacowym 1200- 1050

Około 1200 roku pne wszystkie mykeńskie pałace zostały zniszczone. Ich upadek nie nastąpił jednocześnie ale raczej w ciągu długotrwałego procesu który rozpoczął się około połowy XIII wieku pne, choć należy zauważyć, ze dokładne odtworzenie ówczesnych wydarzeń nie jest możliwe. Objawy narastającego zagrożenia, ślady pożarów i zniszczeń mogą sugerować, ze cytadele i pałace zostały zrujnowane w wyniku gwałtownych walk. Jednak w wielu przypadkach np. w Mykenach wydaje się, ze zniszczenia miały naturalną przyczynę - trzęsienie ziemi. Niezależnie od przyczyny niewątpliwe jest to, że pałace nigdy nie zostały odbudowane a wraz z nimi zniknęła administracja posługująca się pismem linearnym oraz złożony system organizacji produkcji. Upadek pałaców i zniknięcie administracji nie oznaczały końca świata mykeńskiego, który trwał jeszcze co najmniej przez jedno stulecie.

Do końca XII wieku pne mieszkańcy Grecji lądowej i wysp starali się kontynuować mykeński styl życia, korzystając z kruchej stabilizacji. Jednak po 1100 roku pne nasiliły się negatywne zjawiska prowadzące do głębokich zmian w ówczesnej greckiej rzeczywistości.

Już w końcu XIX wieku za zniszczenie pałaców i cywilizacji epoki brązu winiono Dorów, greckie plemię, które miało przywędrować na Peloponez pod wodzą potomków Heraklesa. Teoria najazdu Dorów znakomicie tłumaczyła przyczyny upadku cywilizacji epoki brązu jak również różnice między nią a klasyczną Grecją.. Dorowie mieli przynieść ze sobą własne obyczaje i organizację plemienną, której pozostałością miał być istniejący w państwach doryckich podział obywateli na trzy fyle. Wędrówka Dorów została uznana za element szerszej migracji ludów, które spowodowały chaos i ruinę wschodniej części basenu morza Śródziemnego.

Teoria najazdu Dorów jest jednak od dłuższego czasu podważana ponieważ nie znaleziono jednoznacznych archeologicznych dowodów na jej poparcie.. Jeśli nawet migracja dużej grupy ludności miała miejsce to niczego po sobie nie pozostawiła. Świat mykeński nie upadł wraz z pałacami ale ulegał stopniowej ewolucji. Przyczyn upadku można się dopatrywać w buntach uzależnionej ludności albo w konfliktach pomiędzy państwami co doprowadziło do zburzenia głównych ośrodków mykeńskich.

Wędrówka Dorów nie była jedyną która miała zdarzyć się w tej epoce. Tradycja grecka wspomina o migracji Beotów, Tesalów a przede wszystkim o wędrówce Jonów, którzy mieli opuścić swe pierwotne siedziby na Peloponezie i po krótkim pobycie w Attyce osiedlić się na wybrzeżach Azji Mniejszej.

Trudno ocenić co o ewentualnych migracjach może powiedzieć rozmieszczenie dialektów języka greckiego. Ich znajomość zawdzięczamy głównie inskrypcjom a te pochodzą z V i IV wieku pne.

Schyłek świata mykeńskiego wiązany jest z tradycją o wojnie trojańskiej, która w mitologii greckiej była ostatnim wielkim wydarzeniem epoki heroicznej zawartą w poematach Homera. Od czasów odkryć dokonanych w XIX wieku przez Heinricha Schliemanna opisywaną przez Homera Troję identyfikuje się z pozostałościami miasta odnalezionymi na wzgórzu Hisarlik.

Większość badaczy skłonna jest dziś utożsamiać Troję odnalezioną przez Schliemanna ze wspomnianą w hetyckich dokumentach Wilusą.

Narodziny polis, Okres przejściowy 1100 - 700 pne.

U schyłku II tysiąclecia pne wschodnia część basenu Morza Śródziemnego wraz z Egiptem, Azją Mniejszą i Mezopotamią została dotknięta głębokim kryzysem. Potężne państwa takie jak Babilonia, Egipt czy Asyria pogrążały się w chaosie, któremu towarzyszyły migracje nowych ludów i problemy ekonomiczne.

Koniec tysiąclecia przyniósł także zmiany w świecie egejskim, gdzie warunki życia stały się trudniejsze, zmniejszyła się liczba mieszkańców a kultura materialna zubożała. Kontakty ze Wschodem stały się sporadyczne, ustał napływ wyrobów rzemiosła z tamtego regionu. Osłabły też kontakty pomiędzy różnymi regionami Grecji. Zanikły mykeńskie tradycje a kultura materialna zubożała.

Pojawił się nowy styl życia, nowy sposób gospodarowania, chowania zmarłych, budowy domów czy dekoracji naczyń. Do ważnych przemian jakie zaszły w Grecji po upadku świata mykeńskiego można zaliczyć upowszechnienie się wytopu i obróbki żelaza. Z żelaza produkowano miecze, groty do włóczni, żelazne narzędzia.

Niewielka ilość zabytków archeologicznych i brak źródeł pisanych utrudniają śledzenie zmian jakie zachodziły w kręgu egejskim pomiędzy upadkiem świata mykeńskiego a narodzinami klasycznej greckiej cywilizacji w VIII wieku pne.

Z tego powodu przyjęło się nazywać ten okres wiekami ciemnymi. Druga faza wieków ciemnych jest czasami nazywana okresem geometrycznym ( 900-750) Nazwa pochodzi od stylu dekoracji ceramiki, który narodził się w Atenach i stopniowo zdobył popularność w innych rejonach Grecji. Kontakty pomiędzy regionami stają się częstsze. Większy ruch panuje na szlakach morskich prowadzących z Morza Egejskiego na Cypr i do Syrii. Osiedla stają się większe, bogatsze i lepiej zorganizowane.

W IX wieku pne kontakty pomiędzy światem egejskim a Wschodem stają się coraz bardziej ożywione co widoczne jest na Krecie. W położonej obok ruin minojskiego pałacu osadzie w Knossos znajdowane są przedmioty z Egiptu, Syrii i Cypru.

Przełom - VIII wiek pne

Gdyby szukać jednego momentu, w którym narodził się świat starożytnych Greków to wybór VIII wieku pne wydaje się najbardziej uzasadniony. Wtedy stali się oni bardziej ruchliwi, a wymieniając się towarami, uczestnicząc w wyprawach morskich, zakładając pierwsze kolonie Grecy musieli ze sobą współpracować, dzielić się doświadczeniami. Podróże dawały dostęp do egzotycznych dóbr, przynosiły możliwość wzbogacenia się i odmiany losu. Umożliwiały egejskim społecznościom szybki obieg informacji, przejmowanie rodzących się pomysłów i praktycznych rozwiązań. Wszystko razem zaowocowało nowym stylem życia i upowszechnienia się w świecie greckim tych samych idei.

Wiele śladów wskazuje, że ten okres miał znaczenie podczas kształtowania się polis- greckiego miasta państwa. Kontakty, które Grecy nawiązywali z miastami Bliskiego Wschodu w okresie wieków ciemnych przyczyniły się do ich rosnącego zainteresowania wymianą produktów. W VIII wieku pne na większą skalę zaczęto sprowadzać surowce takie jak: miedź, cyna, rudy żelaza i złoto. VIII wiek pne przyniósł także wzrost wymiany lokalnej i regionalnej. Początkowo nie musiała mieć na celu zysku a jedynie pozyskanie egzotycznych towarów, czy nawiązanie dobrych stosunków przez przedstawicieli elit. Z czasem zaczęto na większą skalę wymieniać się zbożem, winem, oliwą, serami z nadzieją na zysk. Na ożywieniu handlu korzystali rzemieślnicy, właściciele statków a także ludzie zamożniejsi,

Około 775 r pne powstała osada Pitekusaj uważana za najstarszą grecką kolonię. Prze około ćwierć wieku Pitekusaj mogła być jedyną osadą w tej części świata, jednak już w drugiej połowie VIII wieku pne do Italii na Sycylię zaczęli napływać greccy osadnicy rozpoczynając wielką kolonizację. Z Pitekusaj pochodzi jeden z najstarszych zabytków greckiego piśmiennictwa co stwierdza, że w VIII wieku pne Grecy przyswoili sobie sztukę pisania.

Zwyczaj składania darów wotywnych jest jednym z przejawów zmian zachodzących w VIII wieku pne w życiu religijnym Grecji. Wieki ciemne nie pozostawiły wiele śladów praktyk religijnych. Przypuszczalnie uwaga wiernych była skoncentrowana na samej ceremonii a nie na miejscu jej odbywania. Praktyki i zwyczaje religijne w różnych rejonach Grecji mogły wyglądać różnie, ale przypuszcza się, że wszędzie stałym elementem była uczta ofiarna. Zmiany zachodzące w VIII wieku pne polegały na upowszechnieniu się zwyczaju wznoszenia ołtarzy, na których spalano ofiary ze zwierząt oraz składano dary wotywne.

Wraz ze zmianą zachowań religijnych uległy przekształceniu same miejsca kultu. Sanktuarium zajmowało wydzielony obszar- temenos. W jego obrębie mogły znajdować się drzewa, źródła, sadzawki. Temenos był poświęcony bogom, na jego terenie obowiązywało wiele religijnych zakazów. Jednym z nich było prawo azylu, dające nietykalność szukającym tam schronienia ludziom. W temenosie znajdowały się ołtarze : na jednym zabijano zwierzęta oriarne, na drugim dokonywano spalenia ofiary. Wokół ołtarzy, najważniejszych obiektów w temenosie koncentrowały się ceremonie religijne.

Świat Homera i Hezjoda

Każda dyskusja o społeczeństwie schyłku wieków ciemnych i początku epoki archaicznej jest związana z eposami Homera i Hezjoda, które uważa się za najstarsze dzieła literatury greckiej. Jednak nie wiadomo kiedy eposy Homera powstały i którą epokę portretują. Niegdyś uważano, że oba poematy powstały u schyłku IX wieku pne ale obecnie umieszcza się je u schyłku VIII wieku pne chociaż niektórzy uczeni skłaniają się ku pierwszej połowie VII wieku pne.

Trochę więcej wiemy o czasie powstania poematów Hezjoda - „ Pracy i dni”, „Teogonii”. W świecie Homera najważniejszą rolę odgrywają ludzie nazywani przez poetę basileusami. Chociaż słowo to oznacza monarchę to u Homera mogło być w jednej społeczności kilku basileusów. Tworzyli oni bogatą elitę, która skupiła w swych rękach polityczne przywództwo, o którego utrzymanie musieli zabiegać. Znaczenie basileusa zależało od szacunku jakim się cieszył i od układu powiązań z ludźmi o podobnym i niższym statusie. Między basileusami mogło dochodzić do napięć więc starali się pozyskać jak najwięcej sojuszników. Służyć temu mogły związki małżeńskie oraz ksenia - przyjaźń. Osoby połączone ksenią zobowiązywały się do udzielania sobie pomocy. Mogła polegać na wsparciu w razie ataku wroga lub udzieleniu schronienia. Największym zagrożeniem dla basileusa było utracić majątek co prowadziło do utraty pozycji społecznej. Aby ją utrzymać należało kierować się w życiu nakazami arete- kodeksu postępowania.

W świecie Homera najważniejszą jednostką społeczną jest oikos. Słowo to oznacza dom, rodzinę, gospodarstwo. Do domowników oprócz najbliższej rodziny ( żony dzieci) mogli również należeć rodzice oraz rodzeństwo. Kobiety w świecie Homera posiadały silniejszą pozycję niż w państwach epoki klasycznej. Chociaż nie miały głosu w decyzjach politycznych to mogły swobodnie ruszać się poza domem, brać udział w ucztach, świętach i innych uroczystościach Kobiety pozostawały pod opieką ojca, męża a nawet syna, którzy decydowali o ich losie. Gospodarstwo basileusa było większe i zamożniejsze od innych. Od społeczności, którym przewodzili mogli otrzymać dodatkową ziemię - temenos. Ich zamożność przejawiała się przede wszystkim w stadach bydła, kóz, świń co ich szczególnie wyróżniało.

Większe wspólnoty terytorialne nazywane są demami. Słowem dem określano ziemię jak i lud na niej mieszkający a także jego przywódców basileusów. Ludzie tworzący dem udzielali sobie pomocy w razie niebezpieczeństwa. Pojawia się też określenie polis mogące oznaczać całą wspólnotę jak jej główne osiedle. Basileusi którzy przewodniczyli wspólnotom mogli wraz z towarzyszami toczyć spory, ale chcąc angażować w nie demy musieli uzyskać ich akceptację.

Hezjod przedstawia się jako właściciel oikos w beockiej Askrze. Zajmował się głównie uprawą roli, w czym pomagali mu członkowie jego oikos.

Poeta zwraca uwagę na tetów jako zajmujących najniższą pozycję w hierarchii społecznej. Według Hezjoda gospodarstwo powinno być samowystarczalne. Nadwyżki produkcji przeznaczano na wymianę ale poeta nie mówi nic o lokalnym rynku, wspomina natomiast o możliwości wysyłania towarów statkiem w odleglejsze rejony. Gospodarz powinien polegać na sobie a także wykonywać samodzielnie różne prace. Winien też zadbać o dobre stosunki z sąsiadami. Od Hezjoda wiele dowiadujemy się o migracjach w Grecji doby kolonizacji.

Powstanie i charakterystyka polis

W wyniku zmian, które zaszły w Grecji w VIII wieku pne zaczęły się formować nieduże, samorządne wspólnoty lokalne nazywane przez Greków polis ( liczba mnoga poleis) mogące istnieć jako samodzielne państwa. Słowo polis tłumaczy się jako miasto-państwo. Mówiąc o mieście mamy na myśli główną osadę, z którą identyfikowali się członkowie wspólnoty czyli polis. Takiej osadzie często mogło brakować wielu cech wskazujących na różnice między miastem a wsią np.: dużej liczby mieszkańców, zwartej zabudowy, monumentalnych domów. Większość mieszkańców utrzymywała się z zajęć rolniczych. Tylko w niektórych miastach istniała liczniejsza populacja kupców i rzemieślników.

W Attyce istniało wiele mniejszych i większych osiedli. Miastem były tylko Ateny a ludzie tworzący polis nazywali siebie Ateńczykami, niezależnie od tego gdzie mieszkali. Polis wywodziła się z istniejących wcześniej lokalnych społeczności, które skupiały się wokół większych osiedli. Aby mogły się przekształcić w polis musiała się wytworzyć nie tylko silna identyfikacja z określonym terytorium ale i lokalne centrum czyli musiała powstać wspólnota obywateli- osób współdecydujących o losach własnego państwa i korzystających z zarezerwowanych wyłącznie dla nich praw. Każda polis starała się zaznaczyć swoją odrębność poprzez lokalne zwyczaje, tradycje rozwiązania ustrojowe a nawet dialekt. Każda tworzyła też wspólnotę religijna obywateli, którzy razem uczestniczyli w ceremoniach i składaniu ofiar bogom. Bycie obywatelem wiązało się z przywilejami i obowiązkami. Zazwyczaj obywatele mieli prawo do udziału w zgromadzeniu i w wybieraniu urzędników. Tylko obywatele mieli prawo do posiadania ziemi na terytorium polis co nie znaczy , że każdy musiał mieć ziemię, Ci, którzy jej nie posiadali mogli pracować w gospodarstwach zamożniejszych obywateli lub zatrudnić się w warsztatach rzemieślniczych. Były jednak państwa starające się zapewnić ziemię każdemu obywatelowi. Działy ziemi tzw. Kleros przydzielano często drogą losowania.

Obywatele sami tworzyli armię polis, której główną siłą była ciężkozbrojna piechota - hoplici. Walczący hoplici wini byli dysponować podobnym wyszkoleniem i uzbrojeniem o które każdy musiał sam zadbać. Biedniejsi walczyli w formacjach lekkozbrojnych, albo służyli jako wioślarze na okrętach wojennych. Najbogatsi często tworzyli jazdę. Tylko zamożniejsi obywatele mieli prawo do udziału w zgromadzeniu lub wyboru urzędników i ubiegania się o urzędy. Z pełnego uczestnictwa w życiu polis wykluczone były kobiety a także małoletni. Wykluczenie mogło dotknąć na stałe także dorosłych obywateli- mężczyzn którzy stracili majątek, okryli się hańbą lub zostali skazani na wygnanie. Człowiek zmuszony do opuszczenia polis znajdował się w trudnej sytuacji. Gdziekolwiek się pojawiał był obcym - ksenos. Nie miał praw ani przywilejów. Szukając schronienia zdawał się na łaskę gospodarzy, którzy rzadko przyjmowali obcych do swojego grona

Greckie mikropaństewka rzadko posiadały liczbę obywateli sięgającą tysiąca. Grecy unikali wprowadzenia podatków, gdyż ich płacenie kojarzono z poddaństwem a to kłóciło się z poczuciem wolności. W rezultacie mało którą polis stać było na przedsięwzięcia - wzniesienie świątyni lub teatru. Mogły być finansowane z zasobów własnych najbogatszych obywateli ale we wczesnym okresie ich majątki nie były zbyt duże a różnice między bogatymi i biednymi wydają się niewielkie. Nieliczna, mało zamożna wspólnota nie mogła więc pozwolić sobie na stworzenie rozbudowanych struktur władzy. Obywatele nie byli w stanie zbyt dużo czasu poświęcać na uczestnictwo w zgromadzeniach i tylko zamożniejsi pełnili urzędy bez wynagrodzenia. Zgromadzenia zwoływano rzadko, jedynie w celu podjęcia najważniejszych decyzji. Polis mogła obyć się bez rozbudowanego aparatu urzędniczego dlatego ,że wiele zadań wykonywały mniejsze wspólnoty W niektórych poleis mogły to być gminy obejmujące mieszkańców poszczególnych osiedli - demos lub kome. W wielu państwach były to fyle a przynależność do nich nie musiała się wiązać z miejscem zamieszkania Z reguły przynależność do tych grup dziedziczono.

Te małe wspólnoty podobnie jak polis wybierały swoich urzędników, posiadały tradycje. Świat grecki był zatem złożona mozaiką mniejszych i iwększych wspólnot a poleis nie były jedynymi jej elementami. Na znacznych obszarach Grecji np. Arkadii uformowały się wspólnoty nazywane ethne (l poj. Ethnos) skupiające mieszkańców dużych regionów. Członkowie owych wspólnot charakteryzowali się silną identyfikacją z całym regionem, czemu dawali wyraz używając w stosunku do siebie takich nazw jak Arkadyjczycy czy Fokejczycy. Poczucie wspólnoty wzmacniały święta religijne i tradycje mówiące o tym samym pochodzeniu. W przeciwieństwie do polis ethnos nie posiadało jednej osady pełniącej rolę centrum. W pewnych regionach procesy powstawania polis i ethnos mogły przebiegać jednocześnie. W ciągu historii ethnos ulegało przemianom co mogło prowadzić do powstania państwa zdolnego zmobilizować siły skuteczne bronić swych interesów. Przykładem takiego państwa może być Tesalia. Charakterystyczną cechą ethnos pozostaje słabo rozbudowana struktura władzy. Przywództwo mogło należeć do wąskiego grona arystokracji posiadającej dużą swobodę w utrzymywaniu kontaktów ze światem zewnętrznym w imieniu całej wspólnoty. Mogli oni zawierać sojusze i angażować się w konflikty.

W V wieku pne ethne znalazły się w cieniu potęg dużych i silnych poleis - Aten i Sparty ale już w ciągu IV wieku pne ich rola polityczna szybko rosła zwłaszcza kiedy zaczęły przekształcać się w państwa o charakterze federacyjnym tworząc rady, zgromadzenia i powołując urzędników z określonymi kompetencjami reprezentujących wszystkie lokalne wspólnoty. Czasy największej świetności państwa federacyjne przeżyły w III wieku pne.

Obywatele polis czy ethnos nie byli ich jedynymi mieszkańcami. W źródłach możemy znaleźć sporo informacji o ludności która nie zaliczała się do obywateli i nie mogła korzystać z przywilejów. Aby zostać obywatelem należało się nim urodzić Do wielu polis przybywali Grecy z innych regionów szukając schronienia i szansy na lepsze życie. Nawet jeśli pozwolono im zamieszkać na stałe, zajmować się rzemiosłem lub handlem to nadal traktowano ich jako obcych. Nazywano ich metojkami. Musieli oni płacić podatki, służyć w armii i ponosić ciężary różnych świadczeń. W niektórych państwach wyznaczano specjalnych urzędników do sprawowania nad nimi nadzoru.

W wielu państwach greckich do grupy obywateli nie zaliczano ludzi, którzy mieszkali od zawsze na swojej ziemi ale w czasie gdy powstawały polis lub ethnos nie zostali dopuszczeni do wspólnoty. Np. w Sparcie byli to heloci. Ludzie ci nie posiadali własnej ziemi, musieli pracować na ziemi obywateli żeby się utrzymać. Niekiedy mogli być zmuszani do różnych świadczeń lub oddawania części plonów

Ostatnią grupę tworzyli niewolnicy. Byli osobistą własnością obywatela, który mógł decydować o ich losie. Około połowy VI wieku pne zaczęła rozpowszechniać się praktyka handlu niewolnikami sprowadzanymi ze Wschodu. Zdobywaniem niewolników zajmowali się piraci. Popyt na niewolników wynikał głównie z przyczyn ekonomicznych, z chęci pozyskania taniej siły roboczej. Położenie niewolników było bardzo ciężkie. Bez zgody pana nie mogli niczego posiadać ani zawierać związków małżeńskich. Właściciel karał ich zgodnie z uznaniem a zeznania niewolnika stawały się wiarygodne jedynie wtedy gdy zdobyto je na torturach. Arystoteles nazywał niewolników „narzędziami obdarzonymi głosem”.

Polis w okresie archaicznym

W tworzących się poleis doszło drogą ewolucji do wykształcenia się zasady, że władza sprawowana jest przez wybieranych na ściśle określony czas urzędników i rady. Każde państwo zgodnie z potrzebami i tradycją powoływało różną liczbę urzędników, różnie ich nazywało i przydawało im różne kompetencje. Najczęściej nazywano urzędników archontami ( np. w Atenach). Pełnili swój urząd przez rok, bez możliwości przedłużenia tego okresu.

Basileusi jako grupa zniknęli w epoce archaicznej w większości państw. W Atenach basileus był jednym z archontów pełniącym obowiązki kapłana. Obok urzędników najważniejszą rolę odgrywała rada. W jej skład wchodzili przedstawiciele najważniejszych rodzin, często wcześniej urzędnicy. Członkostwo w radzie najczęściej było dożywotnie. Rada i urzędnicy zdominowali życie polityczne w mieście, tym bardziej, że zgromadzenie mogło się zbierać bardzo rzadko, jedynie by wybrać urzędników i podjąć ważne decyzje. Dopiero w końcu epoki archaicznej zaczęło być ono postrzegane jako najważniejszy organ władzy w państwie

W VII wieku pne w greckich polis wyraźny stał się podział na grupę bogatych obywateli, która piastowała urzędy i aktywnie uczestniczyła w kierowaniu państwem. Członkowie zamożnej elity starali się podkreślać swoją pozycję i wyróżniać się wśród obywateli. Nazywali siebie agathoi ( dobrzy) albo aristoi (najlepsi) a na pozostałych obywateli mówili kakoi (źli). Od określenia aristoi przyjęło się używać terminu arystokracja. Był to także system rządów w którym władza miała należeć do aristoi. Należące do aristoi osoby przypisywały sobie szczególne cechy: kalos kai kagathos - piękny i dobry. Arystokrację z różnych miast greckich łączyły wspólne obyczajowość i kultura wyróżniające ją wśród niższych warstw społecznych. Aristoi przede wszystkim nie musieli pracować, mogli oddawać się publicznym obowiązkom. Charakterystycznym elementem ich obyczajowości były uczty i sympozjony.

Sympozjon - wspólne picie wina po posiłku. Brali w nim udział mężczyźni spoczywając na sofach ustawionych w kształcie litery U. Uczta była znakomitą okazją do wymiany poglądów politycznych i uzgodnienia wspólnych przedsięwzięć. Nie kryto fascynacji młodymi chłopcami. Ważnym elementem obyczajowości arystokratów było uprawianie ćwiczeń gimnastycznych stąd ich liczny udział w agonach atletycznych.

Zdarzały się przypadki, że człowiek, który dorobił się majątku mógł wejść do grona aristoi.

Miasta dążyły do zachowania niezależności ale wchodziły w różne układy i związki. Najczęściej zawierano sojusze wojskowe- symmachie do obrony przed wrogiem lub by go wspólnie zaatakować. W końcu omawianego okresu pojawiają się sojusze kilku państwa pod przywództwem jednego z nich nazywanego hegemonem. Taką symmachią był zorganizowany prze Spartę Związek Peloponeski. Szczególną formą współpracy była amfiktionia - wspólnota tworzona przez miasto do opieki nad sanktuarium. Najsłynniejsza z nich to amfiktionia delficka

776r pne - pierwsze igrzyska olimpijskie

Najstarszą konkurencją igrzysk były biegi w końcu VI wieku pne. Oprócz tego w programie znajdowały się zapasy, boks, pankration oraz pentatlon ( skok w dal, rzut dyskiem, rzut oszczepem, zapasy i pankration)

Podczas Igrzysk nagradzano zwycięzców w symboliczny sposób. W Olimpii nagrodą był wieniec oliwny z sanktuarium Zeusa. Igrzyska stały się najważniejszym elementem greckiej kultury.

Zanim Grecy podjęli ważne decyzje często szukali rady u wyroczni. Zwracali się do niej przed podjęciem reform politycznych, rozpoczęciem wojny czy założeniem kolonii. Najsłynniejsza wyrocznia była w Delfach. Sława Delf brała się z przekonania, że sam Apollo udziela rad. Wiadomo, że Pytia była zwykła, wiejską kobietą wybraną do tej roli przez kapłanów. Pytania były tak formułowane, że Pytia udzielała odpowiedzi tak lub nie. W ten sposób wieszczyła, aprobowała lub odrzucała przedstawiane jej projekty ważnych decyzji państwowych.

Wielka kolonizacja

W VIII wieku pne rozpoczął się ruch migracyjny zwany wielką kolonizacją, która trwała od połowy VIII do schyłku VI wieku pne i doprowadziła do założenia setek miast greckich w basenie Morza Śródziemnego. Nazwa ta jest umowna a posługiwanie się nią ma sens tylko w odniesieniu do powstania w tym okresie licznych miast greckich na tak znacznym obszarze. Nowo zakładane osiedla Grecy nazywali apoikia co można tłumaczyć jako osadę położoną daleko od rodzinnych stron. Współcześnie przyjęło się wzorem Rzymian nazywać takie osiedla koloniami, chociaż trzeba pamiętać, że rzymska colonia była osadą o odmiennym charakterze. Rzymianie tworzyli kolonie na podbitych terytoriach i osiedlali tam swoich obywateli zachowujących pełnię praw rzymskich. Kolonie te były zakładane przez państwo i miały na celu wzmocnienie kontroli na danym terytorium. Termin kolonia przyjął się na określenie również podbijanych przez nowożytne mocarstwa zamorskich terytoriów i oznacza kraj podbity. W świecie greckim podobny charakter miały zakładane przez państwa greckie w V i IV wieku pne osiedla nazywane kleruchiami. Typowa grecka apoikia była zaś tworem samodzielnym, które z miastem matką (metropolis) utrzymywało luźny kontakt.

Trzeci typ ówczesnej osady do którego używa się nazwy kolonia to emporion zakładany dla prowadzenia handlu. W przeciwieństwie do apoikii emporiony nie miały stałych obywateli, założycieli ani metropolii. Ich mieszkańcy najczęściej wywodzili się z różnych miast i nie tworzyli wspólnoty politycznej. Emporion mógł przekształcić się w apoikię lub polis. Podejmowanie dalekich morskich wypraw stało się możliwe dzięki postępowi w sztuce nawigacji i budowie okrętów.

Wielka kolonizacja rozpoczęła się od zakładania osiedli w Italii i na Sycylii w drugiej połowie VIII wieku pne. Druga fala osadników skierowała się w początkach VII wieku pne na północne wybrzeża Morza Egejskiego kolonizując rejon morza Marmara i wybrzeża Morza Czarnego.

W trzeciej fazie wielkiej kolonizacji objęła swym zasięgiem libijskie wybrzeża Afryki gdzie osadnicy z tery ok. 630 r. Pne założyli Kyrene ( Cyranejkę)

W końcu VI wieku pne kolonizacja osłabła. Na zachodzie miasta greckie popadły w konflikt z Kartagińczykami i Etruskami a na wschodzie powstało wielkie imperium perskie, które narzuciło swoją kontrolę miastom w Azji Mniejszej. W opowieściach o zakładaniu kolonii pojawia się kilka stałych elementów. Miasto założycielskie ( metropolis) wybierało miejsce po konsultacji z wyrocznią w Delfach. Potem osadnicy pod wodzą oikistesa zajmowali terytorium. Po umocnieniu osiedla i zbudowaniu sanktuarium dla boga opiekuna osadnicy przystępowali do wytyczenia działek ziemi (kleros), które losowo przydzielono poszczególnym rodzinom. Osada stawała się nową polis ale podtrzymywała związki z ojczyzną czego symbolicznym wyrazem było przywiezienie przez oikistesa świętego ognia. Oikistes kierował kolonistami to on wyznaczał plan miasta, nadzorował podział ziemi, tworzył instytucje polityczne. Po śmierci czczono go jak herosa.

Kolonie greckie: Syrakuzy, Selinunt, Kerkyra, Eleja, Kyme.

Nie jest do końca jasne jakie powody skłoniły Greków do zakładania kolonii. Wskazywano na:

Wzrost demograficzny

Głód ziemi

Brak żywności

niepokoje wewnętrzne

potrzeba wzbogacenia się

rozwój handlu dalekosiężnego

Motywacją do dalekich podróży musiały być dostęp do rzadkich surowców oraz możliwość wymiany towarów na korzystnych warunkach co wielokrotnie zwiększało zyski kupca. Pierwsze kolonie powstawały jako przystanie i emporia handlowe.

Orientalizm

W okresie pomiędzy 950 a 650 r pne świat grecki przeżywał fascynację kulturą Wschodu. Zjawisko jest zauważalne w sztuce i literaturze VII wieku pne także niektórzy badacze mówią o kresie orientalizującym. Na Greków mogła oddziaływać kultura Egiptu i Syrii a jedynie pośrednio kultura Asyrii i Babilonii. Wyraźny zwrot w kierunku sztuki wschodniej nastąpił wśród malarzy dekorujących ceramikę. W Koryncie w końcu VIII wieku pne zarzucili oni wówczas styl geometryczny wprowadzając w jego miejsce przejęte ze Wschodu motywy fantastycznych zwierząt ( gryfów, sfinksów). Często pojawiają się motywy roślinne. Z czasem w dekoracjach pojawiły się sceny z greckich mitów. Wpływy orientalne odcisnęły swoje piętno na dekoracji naczyń z brązu, drobnych figurek z gliny oraz przedmiotów z kości słoniowej.

Wschodnie wyobrażenia religijne, wątki mitologiczne, gatunki literackie a nawet imiona bohaterów miały duży wpływ na rodzącą się literaturę grecką. U Homera czy Hezjoda można znaleźć wyraźne analogie do dzieł babilońskich i asyryjskich z Mezopotamii. Jakimi drogami docierały do Greków obce inspiracje? Zapewne odegrali tu jakąś rolę spotykani na Bliskim Wschodzie pieśniarze tzw. Naru przypominający greckich aojdów.

Czas Tyranów i prawodawców

Zdominowana przez arystokrację polis ulegała powolnym przekształceniom, które prowadziły do zwiększenia roli pozostałych warstw obywateli i ich udziału w decydowaniu o losie państwa. Według greckiej tradycji w VIII wieku pne pojawiły się pierwsze próby spisania praw najczęściej w miastach Wielkiej Grecji. W niektórych państwach dochodziło do ostrych konfliktów wewnętrznych, powoływano rozjemców - ajsymnetów dając im kompetencje do przeprowadzania reform mających uspokoić sytuację.

Około 620 r pne w Atenach mogły być uchwalone prawa Drakona, z których zachowało się postanowienie dotyczące kary za nieumyślne zabójstwo. Nakazuje się w takim przypadku wygnanie. A zatem można wnioskować, że pierwsze prawa nie miały na celu ograniczenia władzy urzędników nad ludem, ale dotyczyły sporów wśród arystokracji. Chodziło o wprowadzenie procedur, które miały pomóc w wychodzeniu z kryzysów bez uciekania się do przemocy. Potrzeba spisania praw wiązała się z obawami aristoi, aby jeden spośród nich nie ograniczył pozostałym dostępu do władzy

Rywalizacja w łonie arystokracji mogła doprowadzić do wojny domowej pomiędzy zwalczającymi się grupami, które Grecy nazywali stasis. Czasem napięcie udawało się rozładować przez powołanie rozjemcy- ajsymnety. Jednak od połowy VII wieku pne w wielu miastach greckich dochodziło do przejęcia władzy przez tyranów. Tym słowem Grecy określali człowieka który nielegalnie przejął władzę w państwie. Tyranem mógł zostać urzędnik. Wystarczyło, że na czas nie złożył urzędu lub samowolnie poszerzył swoje uprawnienia. Najczęściej był to arystokrata, któremu udało się zebrać oddział zbrojny i siłą narzucić innym obywatelom panowanie. Władza tyrana najbardziej osłabiała arystokrację. Tyran nie musiał zmieniać wiele w strukturze władz w polis i mógł zadowolić się tym by na urzędników wybierano akceptowanych przez niego ludzi. Zdarzali się jednak tyrani, którzy przeprowadzali reformy. Władza tyrana opierała się na sile jaką dawały mu straż przyboczna i poparcie części obywateli. Tyrani najczęściej otaczali opieką sanktuaria.

Tyrania Kypselidów była jedną z wielu jakie powstały w VII i VI wieku pne w świecie greckim. Większość tyranów rządziła stosunkowo krótko napotykając opór ze strony arystokracji, ale niektórym udawało się założyć dynastię.

Tradycja najczęściej postrzega tyranów jako uosobienie zła, jako ludzi nadużywających władzy. Słowo tyran nabrało pejoratywnego znaczenia. W rzeczywistości byli to różni władcy a wielu z nich przyczyniło się do rozwoju miast. Tłumiąc konflikty między arystokratami zapewniali państwu spokój. Czasami doprowadzali do tego brutalnymi metodami ( morderstwo, banicja) Niektórzy tyrani wznosili budynki publiczne i ustanawiali nowe święta starając się pozyskać poparcie szerszej grupy obywateli. Tyrania zmniejszała dystans pomiędzy aristoi a reszta społeczeństwa, ponieważ wszyscy podpadali pod władzę jednostki.

Podstawą uzbrojenia hoplity była włócznia oraz duża okrągła tarcza służąca do osłony. Dodatkowego zabezpieczenia dostarczał hełm, nagolennice i pancerz. Hoplici walczyli w falandze w szyku składającym się z ustawionych obok siebie wojowników.

Między Spartą a Atenami, państwo i obyczaje spartańskie.

Państwo spartańskie przez całą starożytność budziło podziw i zainteresowanie stąd zachowało się dużo informacji na jego temat. Mimo obfitości źródeł opisanie dziejów Sparty i jej instytucji ustrojowych przysparza wiele problemów. Spartanie byli społeczeństwem zamkniętym, niechętnie tolerującym przybyszów.

Początki Sparty sięgają X wieku pne kiedy w Lakonii powstały cztery wsie : Pitana, Mesoa, Limnaj i Kynosura. Z czasem ich mieszkańcy połączyli się we wspólnotę określaną jako Sparta chociaż zachowały wiejski charakter i odrębność. Mieszkańców Sparty łączyły kult Ateny, Artemidy i Apollona. Aż do czasów hellenistycznych Sparta zachowała swój archaiczny wygląd, bez zwartej zabudowy i murów obronnych. Niewiele wiadomo o ówczesnej historii Sparty. W późniejszym czasie powstanie państwa spartańskiego wiązano z opowieścią o najeździe Dorów, którzy mieli tu przybyć z północnej Grecji

W VIII wieku pne formująca się polis spartańska podporządkowała sobie całą Lakonię, a w końcu tego wieku uczyniła to samo z Mesenią.

W rezultacie podboju Lakonii i Mesenii ukształtował się w Sparcie ustrój społeczny i ekonomiczny z podziałem na trzy grupy mieszkańców.

Pełnoprawnymi obywatelami byli tylko spartiaci- mieli prawo do udziału w zgromadzeniu ludowym i wyboru urzędników. Ziemie uprawiali dla spartiatów mieszkający tu heloci zobowiązani do przekazywania stałej daniny dochodzącej nawet do połowy plonów. Heloci byli ludnością zależną. Od całej polis spartańskiej i poszczególny obywatel nie mógł ani swobodnie rozporządzać ich losem ani zmieniać im wysokości daniny.

Reszta ziemi na terenie Lakonii i Mesenii znajdowała się w rękach periojków. Tworzyli oni drugą grupę ludności zależnej, ale ich pozycja różniła się od pozycji helotów. Posiadali własne polis z określonym terytorium i władzami, które podlegały władzy spartańskiej. Spartiaci nie ingerowali w tutejsze sprawy wewnętrzne, nie pozwalali natomiast periojkom na prowadzenie polityki zewnętrznej i zobowiązywali ich do walki zbrojnej u swojego boku.

Periojkowie musieli stawać do walki na każde wezwanie władz spartańskich, ale cieszyli się dużą samodzielnością i mogli odnosić znaczne ekonomiczne korzyści z faktu, że spartiaci stopniowo wycofywali się z uprawiania rzemiosła i handlu. Sytuacja helotów wydaję się nie najlepsza skoro w źródłach odnajdujemy informacje o ich złym traktowaniu. Dowiadujemy się, że na co dzień często ich poniżano a raz w roku chłostano, by im przypomnieć o ich niskiej pozycji. Pojawiają się informacje o nienawiści helotów do spartiatów i o ciągłych obawach w Sparcie przed ich buntem.

Heloci byli zobowiązani do służby wojskowej i to nie tylko do obsługi spartańskich wojowników ale również jako lekkozbrojni a nawet hoplici. Musiało to oznaczać, że przechodzili szkolenie wojskowe. Starożytni kiedy mówili o państwie spartańskim używali terminu Lacedemończycy, który obejmował zarówno spartiatów jak i periojków a być może również helotów. W Sparcie istniały też inne kategorie ludności:

Obywatele którzy utracili prawa polityczne. Zalicza się tu osobę która nie przeszła procesu wychowania, czy nie miała dużego majątku albo została usunięta z grupy spartiatów.

Osobną kategorią byli heloci, którzy uzyskali wolność i służyli w wojsku

Spartanie uważali, że ich prawa i zwyczaje ustanowił Likurg po uzyskaniu akceptacji wyroczni delfickiej.

W czasach klasycznych w Sparcie było jednocześnie dwóch królów. Otaczano ich szacunkiem i posiadali szerokie kompetencje, ale nie rządzili państwem. Dowodzili armią a w czasie kampanii wszyscy Spartanie mieli obowiązek wypełniania ich rozkazów. Królowie byli kapłanami Zeusa, mieli prawo do zasięgania rad u wyroczni, składali ofiary w imieniu całej polis z różnych okazji.

W końcu VI wieku pne zrodziła się zasada, że w czasie wyprawy jeden król dowodzi a drugi pozostaje w kraju. Królowie wchodzili w skład geruzji (starszyzny) - rady składającej się z 28 mężczyzn, którzy przekroczyli 60 lat. Pełnili swój urząd dożywotnio. Rada miała stać na straży praw spartańskich i obyczajów. Mogła sprzeciwić się decyzjom zgromadzenia ludowego. Pełnili funkcję trybunału sądowego w sprawach zagrożonych karą śmierci a także ewentualnego pozbawienia króla władzy. Wtedy decyzję podejmowała wspólnie z eforami.

Największą rolę w kierowaniu bieżącymi sprawami państwa odgrywało pięciu eforów wybieranych przez zgromadzenie. Każdy spartiata mógł raz w życiu zostać eforem jeśli uzyskał odpowiednio duże poparcie. Eforowie wspólnie podejmowali decyzje. Posiadali bardzo rozległa władzę: mogli zwoływać zgromadzenie, przewodniczyć mu oraz przedstawiać wnioski pod głosowanie. Sprawowali nadzór nad obywatelami mogąc ich uwięzić i nakładać na nich kary co dotyczyło urzędników jak i królów. Nadzorowali helotów, wychowanie młodzieży i ogłaszali mobilizację armii. Ich zadaniem było nadzorowanie królów.

Zgromadzenie ludowe nazywano w Sparcie apellą. Mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele. Jego najważniejszymi uprawnieniami były:

Wybór urzędników, uchwalanie praw, wysłuchiwanie posłów i decydowanie o wojnie i pokoju. Wnioski pod głosowanie stawiali eforowie po zaakceptowaniu przez geruzję. W czasie głosowania decyzje wyrażano krzykiem i rolą eforów było ocenianie, która zyskała poparcie.

Pełnoprawny obywatel posiadał dział ziemi (kleros), z której dochody zapewniały jemu i jego rodzinie pełne utrzymanie. Nie zajmował się gospodarstwem a jedynym jego obowiązkiem była służba wojskowa. Od dziecka go do niej przygotowywano. Młodzi spartiaci byli poddani wychowaniu pod nadzorem państwowych urzędników, który w czasach hellenistycznych nazywano agoge. Kładziono nacisk na wyrobienie w tej młodzieży wytrzymałości na głód, zimno i inne niewygody a także starano się nauczyć ją posłuszeństwa i samodyscypliny. Chłopcy chodzili boso i sami przygotowywali sobie posłania. Z czasem uczyli się sztuki łowieckiej i posługiwania się bronią.

Ważna rolę miała odgrywać umiejętność współdziałania co sprzyjało tworzeniu się silnych więzi emocjonalnych między chłopcami oraz owocowało w ich dorosłym życiu większą integracją jako obywateli.

Oprócz ćwiczeń fizycznych chłopcy uczyli się śpiewu i tańca a przypuszczalnie również czytania i pisania. Śpiew pełnił funkcję wychowania obywatelskiego, gdyż uczono utworów, które chwaliły bohaterów a ganiły tchórzów. Ceniona przez Spartan była umiejętność zwięzłego wypowiadania się (lakoniczne odpowiedzi). Sparta organizowała również edukację dziewcząt w której zwracano uwagę na rozwój fizyczny. Wychowanie spartańskie otwierało drogę do grona pełnoprawnych obywateli. Ważne było przyjęcie do syssytii czyli kilkunastoosobowej grupy wspólnie spożywającej posiłki. Prawa spartańskie wprowadzając ograniczenia w posługiwaniu się pieniądzem czy okazywaniu zamożności narzucały obywatelom podobny styl życia.. Miały przeciwdziałać powstaniu różnic społecznych wśród spartiatów. Oni sami mówili o sobie homoioi- podobni mając takie same prawa, obowiązki i wyróżniając się uprzywilejowaną pozycją wśród pozostałych grup ludności.

Pierwsze hegemonie.

Po opanowaniu Mesenii w końcu VIII wieku pne Spartanie próbowali rozciągnąć swoją władzę na sąsiednią Arkadię. Toczący się konflikt przyniósł Spartanom porażkę. Mimo tego Spartanie nie zrezygnowali z prób opanowania wschodnich wybrzeży Peloponezu, ale tu natrafili na jeszcze trudniejszego przeciwnika - Argiwów. Rywalizacja Argos ze Spartą o hegemonię na Peloponezie otworzyła spór między tymi państwami. Argiwowie odnieśli zwycięstwo pod Hysiai w 669 roku pne ale mimo to Spartanie ich pokonali. Sparta umocniła pozycję najpotężniejszego państwa na Peloponezie

W połowie VI wieku pne Spartanie dokonali ważnej zmiany w swojej polityce wobec sąsiadów i zamiast prowadzić dalsze podboje zawierali sojusze. W ten sposób uformowała się symmachia czyli przymierze - tzw Związek Peloponeski.

Sparta stała się jego przywódcą- hegemonem i oczekiwała od sojuszników wysyłania zbrojnych kontyngentów na każde jej wezwanie a sama zobowiązywała się do udzielania im pomocy w razie potrzeby. Spartanie nie ingerowali w stosunki między nimi. Państwa należące do symmachii uznawały militarne zwierzchnictwo Sparty. Z czasem wytwarzała się praktyka, ze przed podjęciem decyzji o wyprawie posłowie państw sojuszniczych spotykali się ze Spartanami, by osiągnąć porozumienie. Związek peloponeski przetrwał do klęski pod Leuktrami w 371 roku pne odgrywając ważną rolę w stabilizowaniu sytuacji na Peloponezie.

W końcu VI wieku pne wzmocniona sojuszami Sparta podjęła politykę poza Peloponezem. Odpowiedzialny za te akcje był król spartański Kleomenes. To za jego namową obalono w 511/10 roku pne tyranię w Atenach. Kilka lat później, w 494 roku pne Kleomenes pokonał Argiwów pod Sepeją zadając im ciężkie straty i potwierdził hegemonię Sparty na Peloponezie. W tym okresie potęga Sparty była dostrzegana w świecie egejskim i o jej pomoc zabiegały miasta jońskie w czasie powstania przeciw Persji.

Ateny przed wojnami perskimi.

O dziejach Aten mamy znacznie więcej informacji niż o dziejach Sparty. Autorzy większości dzieł historycznych albo sami byli Ateńczykami jak Tukidydes czy Ksenofont albo jak Herodot byli z tym miastem związani. Zachowała się też niewielka rozprawa „ Ustrój polityczny Aten” Arystotelesa. Wszystko to powoduje, że na starożytną Grecję patrzymy głównie z ateńskiego punktu widzenia. Państwo ateńskie powstało na drodze jednoczenia się w polis mieszkańców całej Attyki. Był to proces dość wyjątkowy zważywszy na jej rozległość i wysokie góry. Ateńczycy przypisywali później dokonanie zjednoczenia czyli synojkizmu swemu herosowi - Tezeuszowi. W utworzonej polis Ateny były miastem czyli główną osadą, ale znacząca część obywateli mieszkała we wsiach i osiedlach rozrzuconych po całym półwyspie a posiadanie praw politycznych nie było uzależnione od miejsca zamieszkania. We wczesnej polis Ateńczyków największą rolę odgrywała Rada Areopagu, w której skład wchodzili przedstawiciele najbogatszych rodzin nazywanych eupatrydami. Radą i bieżącą polityką państwa kierował najważniejszy spośród urzędników- archont. Obok niego wybierano również basileusa, który sprawował nadzór nad kultem oraz polemarchę dowodzącego armią. Kolejnych sześciu urzędników - tesmoteci- sprawowało sądy. Wszyscy ci urzędnicy - archonci- pełnili swój urząd przez rok a potem wchodzili w skład Rady Areopagu. Sprawowała ona nadzór nad urzędnikami, rozpatrywała skargi na nich.

W końcu VII wieku pne w Atenach miało dojść do rozwoju wielkich majątków ziemskich i zmonopolizowania władzy przez bardzo nieliczną grupę najbogatszych obywateli. Jednym ze źródeł ich zamożności było czerpanie dochodów z pracy hektemoroi- zależnych chłopów, którzy byli zmuszeni do oddawania im szóstej części swoich plonów. Pierwsze znane wydarzenie z dziejów Aten to próba ustanowienia tyranii przez Kylona. Wraz z poplecznikami starał się opanować Ateny ale zamach się nie udał. W 621/20 roku pne doszło do spisania praw przez Drakona.

W początku VI wieku pne konflikt społeczny w Atenach był na tyle poważny, że Ateńczycy powołali rozjemcę w osobie Solona, by przeprowadził reformy. W 594/3 roku pne Solon został archontem i przeprowadził pierwszą reformę „strząśnięcia ciężarów” - sejsachteja czyli uwolnienie hektemoroi od ich zobowiązań. Prawdopodobnie stali się wtedy właścicielami uprawianych działek i obywatelami ateńskimi. Solon zakazał sprzedawania obywateli w niewolę i polecił wykupienie sprzedanych wcześniej.

Wprowadził zmiany w podziale społeczeństwa na klasy majątkowe tworząc nową dla najbogatszych. Wszyscy ci, którzy osiągali dochód roczny o wartości wyżej niż 500 medymnów czyli miar zboża byli zaliczani do klasy pentakosiomedimnoj. Drugą klasą byli hippeis - jeźdzcy ( powyżej 300 miar zboża) Trzecia kategoria to zeugitaj (powyżej 200 miar zboża) a czwarta to wszyscy pozostali określani jako tetes.

Nowy podział utrwalał zasadę, że dostęp do sprawowania urzędów i aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym jest związany z pozycją majątkową a nie pochodzeniem. O urząd archonta mogli ubiegać się tylko przedstawiciele dwóch najwyższych klas.

Dwie pierwsze klasy miały walczyć jako jazda, Zeugici walczyli jako hoplici a teci jako lekkozbrojni lub wioślarze na okrętach wojennych. Duże znaczenie miały reformy, które wzmacniały pozycję niższych warstw w państwie. Po pierwsze Solon wprowadził prawo do odwoływania się od decyzji urzędników do zgromadzenia ludowego. Po drugie wprowadził zasadę, że każdy może wnieść oskarżenie w dowolnej sprawie. Przypisywano mu również reformę miar i wag oraz stworzenie rady 400-stu do której każda fyla wybierała po 100 przedstawicieli. Dopełnieniem reform politycznych było spisanie prawa i wystawienie go na widok publiczny.

Znaczenie reform Solona polegało przede wszystkim na utrwaleniu zasady, że pochodzenie nie decyduje o dostępie do urzędów oraz na zwiększeniu roli zgromadzenia ludowego i zniesienia uzależnienia biedniejszych od zamożniejszej elity.

W 561/0 roku pne Pizystrat pozorując zamach na swoje życie uzyskał od zgromadznia zgodę na utworzenie oddziału straży przybocznej a potem z jej udziałem zajął Akropol i objął władzę nad państwem. Po pięciu latach usunięto go. Tyrania Pizystrata i jego synów przetrwała do 511/0 roku pne. Pizystrat rządząc Atenami nie wprowadził wielu zmian ustrojowych. Dbał jednak o to by na urzędników wybierano zaufanych mu ludzi. Miał natomiast ustanowić sędziów, którzy jeździli po Attyce i na miejscu rozstrzygali drobne spory. Wprowadził podatek od dochodu w wysokości 5 lub 10 % co dawało mu środki na prowadzenie samodzielnej polityki a nie było obciążeniem dla obywateli.

Pod rządami Pizystrata Ateny przeżyły okres rozkwitu ekonomicznego. Tutejsza ceramika ponownie odzyskała prymat w świecie greckim, dzięki wprowadzeniu nowego stylu- czerwonofigurowego. Ateńska ceramika znów zaczęła docierać do odległych krain ( Cypr, Syria) W okresie tyranii Ateńczycy wybili pierwsze srebrne monety. Pizystrat utrzymywał rozległe kontakty polityczne i nawiązał liczne przyjaźnie. Ambicją Pizystrata było uczynienie z Aten ważnego ośrodka kultu. Wzniósł pierwszą wielką świątynię Ateny na Akropolu, rozpoczął budowę świątyni Zeusa Olimpijskiego. Tyran nadał też rozmach świętu Panatenaje co wzmocniło poczucie jedności wśród Ateńczyków. Co cztery lata w czasie wielkich Panatenajów organizowano uroczystą procesję. Świętu towarzyszyły zawody muzyczne i atletyczne. Z tej okazji Pizystrat ustanowił też zwyczaj recytacji pieśni Homera. Pizystrat prawdopodobnie wprowadził Wielkie Dionizje obchodzone ku czci boga Dionizosa. Po śmierci Pizystrata w 528-7 roku pne władzę w Atenach przejęli jego synowie, wśród których główną rolę odgrywał Hippiasz. Wygnanie go nie przyniosło Ateńczykom spokoju. Na nowo odżyła rywalizacja między arystokracją o przywództwo w państwie.

Główną rolę w tych wydarzeniach odgrywał Klejstenes z rodu Alkmeonidów. Klejstenes przeprowadził reformę państwa, która stała się punktem zwrotnym w dziejach Aten. Klejstenes chcąc uczynić społeczeństwo ateńskie bardziej jednorodnym poczynił wysiłki aby wymieszać ze sobą mieszkańców Attyki i zmusić ich do współpracy.

W efekcie powstał nowy podział obywateli na 10 fyl. Podstawę tej struktury stanowiły demy czyli niewielkie gminy zazwyczaj jedna wieś lub dzielnica Aten. Demy miały własnych urzędników, sanktuaria i święta a przynależność do nich dziedziczono. Demy zostały pogrupowane w większe jednostki zwane trytiami, których było 30. Od czasów Solona dostęp do najwyższych urzędów był zarezerwowany tylko dla wąskiego grona najbogatszych Ateńczyków. Klejstenes nie zmieniając tego ustanowił szereg nowych urzędów dostępnych dla mniej zamożnych obywateli. Przede wszystkim obsadzano funkcje urzędnicze w fylach, trytiach i demach. Od czasów Klejstenesa zaczęto wybierać 10 strategów, których zadaniem było początkowo dowodzenie wojskiem poszczególnych fyl i doradzanie polemarchowi, jednak z czasem sami przejęli dowodzenie armią. Urząd można było sprawować wiele razy z rzędu. Klejstenes wprowadził Radę 500-set, do której każda fyla wybierała po 50 przedstawicieli bez względu na ich majątek. Rada przygotowywała posiedzenia zgromadzenia ludowego.

Reformy Klejstenesa otwierały większości obywatelom możliwość pełniejszego udziału w rządzeniu państwem co prowadziło do zmniejszenia się dystansu między nimi a arystokracją.

Obywatele ateńscy uzyskali niezwykle ważne uprawnienie pozwalające im kontrolować przywódców politycznych z arystokracji. Mowa o ostracyzmie. Była to procedura skazująca na wygnanie osoby podejrzane o dążenie do tyranii Aby ją przeprowadzić na zgromadzeniu pytano lud czy chce ostracyzmu. Jeśli odpowiedź była twierdząca przystępowano do kolejnych czynności. Na glinianych skorupkach ( ostrakach) wypisywano imię człowieka którego zamierzali usunąć z Aten. Następnie wrzucano ostraki do koszy. Jeśli głosów było 6000 uznawano głosowanie za ważne. Wskazana osoba musiała opuścić Ateny na 10 lat lecz nie traciła majątku i praw obywatelskich. Ostracyzm był niezwykle skutecznym instrumentem dla zwykłych obywateli do usuwania z życia publicznego niepopularnych polityków.

Wojny perskie i powstanie I Związku Morskiego.

Około 546 roku pne zostało zdobyte Sardes wraz z całym królestwem Krezusa. Dokonał tego Cyrus - budowniczy perskiego imperium. Przejście Greków pod panowanie Persów początkowo nie musiało prowadzić do zmian w ich życiu. Persowie nie traktowali Greków inaczej niż pozostałe podbite ludy. Nie zmuszali ich do przyjęcia swych obyczajów, wierzeń, czy form organizacji politycznej, oczekując jedynie lojalności i płacenia daniny. Wielu Greków podróżowało po państwie perskim. Greccy rzemieślnicy byli zatrudniani przy budowie pałacu w Persepolis a wyroby ich rzemiosła swobodnie krążyły między Helladą i krajami perskiego imperium. Persja była przystanią dla greckich emigrantów i wygnańców politycznych. Sami Grecy podziwiali u Persów wystawność życia i wspaniałe uczty. Jednocześnie w sporach między sobą Grecy często zarzucali przeciwnikom medyzm - sprzyjanie Persom i uleganie wschodnim obyczajom. W takich przypadkach chętnie przywoływano negatywny obraz Persji jako kraju barbarzyńskiego rządzonego przez despotę i stanowiącego nieustanne zagrożenie dla całej Hellady.

Perską obecność Grecy mogli odczuć po 522 roku pne kiedy do władzy doszedł Dariusz. Król wprowadził podział na satrapie i wysokość daniny, którą miały płacić.

W 499 roku pne w niezbyt jasnych okolicznościach grecy w Jonii podnieśli bunt przeciwko Persom. Na ich czele stanął Aristagoras, który próbował pozyskać wsparcie ze Sparty i innych miast greckich. Niewielką pomoc przysłały Ateny. Powstańcy odnieśli zwycięstwo zdobywając Sardes ale w 494 roku pne ponieśli klęskę w bitwie morskiej pod Lade. Następnie Persowie zniszczyli Milet co oznaczało koniec powstania

W 492roku pne do Azji Mniejszej przybył z wojskiem Mardonios. Dariusz postanowił ukarać wszystkich, którzy okazali się nielojalni w czasie powstania i przywołać do porządku resztę. Nieoczekiwanie wyprawa zakończyła się katastrofą floty u przylądka Akte. W następnym roku Dariusz wysłał posłów po wyspach żądając aby ich mieszkańcy przekazali mu „ ziemię i wodę” czyli uznali zależność i wielu to uczyniło.

W 490 roku pne król wysłał Datysa i Artafernesa przeciwko Atenom, które chciał ukarać za pomoc udzieloną powstańcom. Persowie wylądowali pod Maratonem (490 rok pne). Ateńczycy wysłali tam armię i posłów z prośbą o pomoc do Sparty. Lacedemończycy z powodu święta nie mogli przybyć od razu. Persowie mieli przewagę liczebną, dysponowali znakomitą jazdą i łucznikami. Dowództwo perskie popełniło jednak błąd i nie wykorzystało przewagi a Ateńczycy zdecydowanym natarciem rozstrzygnęli losy bitwy. Zwycięstwo było bezapelacyjne, napełniło Ateńczyków dumą. Ci z walczących, którzy przeżyli nazywani byli Maratonomachoj i byli otoczeni szacunkiem. Nasilenie walki politycznej przyniosło w 488/7 roku pne zastosowanie po raz pierwszy ostracyzmu.

Kiedy do Grecji dotarły wieści o przygotowaniach nowego króla perskiego- Kserksesa do kolejnej wojny Sparta i Ateny zaczęły sposobić się do obrony i szukać sojuszników. W 481 roku pne odbyło się na Istmie Korynckim spotkanie przedstawicieli 31 państw które utworzyły sojusz militarny przeciw Persji nazywany ZWIĄZKIEM HELLEŃSKIM. Nie wszyscy chcieli się do niego przyłączyć. Nie dla wszystkich Greków sprawa walki z Persami była najważniejszym problemem, często brała górę niechęć do sąsiada czy poddanie się pod rozkazy obcych dowódców

Wiosną 480 roku pne Kserkses ruszył na Grecję przekraczając Hellespont. Według Herodota jego armia miała liczyć 1,8 miliona żołnierzy. Grecy planowali obronę w dolinie Tempe lecz ostatecznie linię obrony przesunięto na południe blokując wrogowi przejście prze Termopile. Na lądzie sytuacja Greków była trudna zwłaszcza gdy Persom zdradzono przejście przez góry pozwalające obejście Termopil. .w tej sytuacji wódz spartański Leonidas zdecydował się na odesłanie wojsk sprzymierzonych i na czele 300 spartiatów postanowił walczyć do końca - wszyscy zginęli. Bitwa miała jedynie na celu opóźnienie marszu Persów i umożliwienie przygotowania obrony Istmu. Po przejściu przez Termopile Kserskes wkroczył do Beocji, zajął Attykę.

Do następnego starcia doszło w pobliżu Salaminy (480 rok pne) gdzie wycofała się flota sprzymierzonych. Według tradycji Temistokles sprowokował Persów do ataku na flotę grecką w cieśninie. Flota Kserksesa została pokonana. Po bitwie do króla dotarły wieści o buntach w Babilonii i to spowodowało, że zdecydował się opuścić Grecję pozostawiając dowództwo w rękach Mardoniosa.

Do decydującego starcia doszło w 479 roku pne pod Platejami gdzie dowodzone przez spartańskiego regenta Pauzaniasza połączone siły Greków pokonały armię perską. Niełatwo jest wskazać przyczyny zwycięstwa Greków ale walczyli w obronie własnej ziemi.

Obrona Grecji przed Persami, bitwy pod Termopilami, Platejami szybko zostały uznane za wydarzenia dorównujące znaczeniem wojnie trojańskiej. Heroizm Greków opiewali najwięksi ówcześni poeci. Symonides w elegii poświęconej walczącym pod Platejami czyli PLATEJOMACHOJ porównuje ich do homeryckich Danaów walczących pod Troją. Epigram ku czci poległych pod Termopilami- „ Przechodniu powiedz Sparcie...” autorstwa Symonidesa.

W tym samym czasie kiedy Pauzaniasz zwyciężał Persów pod Platejami flota grecka znajdowała się u wybrzeży Azji Mniejszej. Sprzymierzeni zdecydowali się przenieść wojnę do Jonii. W pobliżu przylądka MYKALE w 479 roku pne doszło do starcia sił greckich z armią perską. Zwycięstwo sprzymierzonych ośmieliło tamtejsze miasta greckie do przyłączenia się do antyperskiej koalicji

Po przeniesieniu działań zbrojnych na wschód wojna zmieniła swój charakter. Państwa Peloponezu przestały być zainteresowane dalszą walką. Sparta całkowicie wycofała się z dalszego prowadzenia wojny. Nie wiadomo jakie były tego przyczyny ale pewnie związane były z wewnętrznym kryzysem w Sparcie. Nie bez znaczenia jest motyw ekonomiczny, gdyż Sparta nie miała środków do prowadzenia kosztownej wojny na morzu. Najważniejszym celem politycznym było utrzymanie hegemonii na Peloponezie a kwestia wolności miast w Azji Mniejszej nie budziła wśród Spartan zainteresowania. Sparta na wiele lat wycofała się z aktywnej polityki zewnętrznej.

Dla miast greckich w Azji Mniejszej i na wyspach egejskich utrzymanie koalicji antyperskiej było kwestia najwyższej wagi, gdyż w każdej chwili mogły się spodziewać powrotu Persów. Zwróciły się więc o Aten o prowadzenie dalszych działań powierzając im dowództwo. Ateńczycy mieli najsilniejszą flotę i doświadczenie w walce z Persami.

Ateńczycy chcą utrzymać dobre stosunki ze Spartą uzyskali od niej akceptację co do objęcia przywództwa nad koalicją. Dla Ateńczyków kontynuowanie wojny było atrakcyjną perspektywą, gdyż mieli oni swoje interesy w Tracji i byli zainteresowani handlem z miastami na wybrzeżach morza Czarnego. Wyparcie Persów z Morza Egejskiego było gwarancją własnego bezpieczeństwa. Odsunięcie się Spartan stwarzało Ateńczykom okazję do odegrania większej roli w świecie greckim, do czego dążyli. Ateny i inne państwa greckie, które nadal chciały brać udział w wojnie zawarły sojusz militarny - symmachię skierowaną przeciw Persji. Sojusz przyjęło się nazywać ZWIĄZKIEM DELIJSKIM, I ZWIĄZKIEM ATEŃSKIM, I ZWIĄZKIEM MORSKIM. Sojusz został zawarty w 478/477 roku pne. Państwa sojusznicze zobowiązywały się, że w razie potrzeby nie odmówią sobie pomocy, nie będą prowadziły walk między sobą, a na wspólne wojny będą dostarczać okręty albo fundusze, składki pieniężne - foros. Sanktuarium Apollona stało się religijnym centrum związku. Tam też odbywały się spotkania przedstawicieli państw członkowskich. Wspólnie podejmowano decyzje, zgodnie z zasadą, ze każde państwo dysponuje jednym głosem. Przywództwo miało należeć do Ateńczyków. Szacuje się, ze do związku w sumie mogło należeć 250 państw.

Pierwsza wspólna wyprawa została skierowana w 476 roku pne przeciwko perskiemu garnizonowi w Ejon. Wyprawą dowodził Kimon. Odegrał on istotną rolę w kształtowaniu się Związku. Zezwalał aby sojusznicy posyłali raczej na wojnę pieniądze niż okręty co przyczyniło się do wzrostu militarnej dominacji Aten. Wiadomo, że największym sukcesem Kimona było zwycięstwo w bitwie morskiej i lądowej w Pamfilii w 467 roku pne. Zwycięstwo zagwarantowało bezpieczeństwo miastom greckim w Azji Mniejszej i na wyspach Morza Egejskiego. Chociaż pokój zawarto dopiero w 449 roku pne.

Kiedy główne cele, dla których zawarto sojusz zostały osiągnięte poszczególni sojusznicy próbowali się z niego wycofać. Pierwszą próbę podjęła wyspa Naksos, w późniejszym czasie zbuntowała się wyspa Tazos. Ateńczykom udało się zdobyć ich miasto i zmusić do zburzenia murów obronnych a także do zapłacenia wysokiej kontrybucji. W podobny sposób Ateńczycy postępowali z innymi buntującymi się miastami.

W atenach po najeździe Kserksesa rywalizowali o wpływy Kimon i Temistokles. Kimon był zwolennikiem utrzymania sojuszu ze Spartą przeciw Persji. Temistokles natomiast dostrzegał zagrożenie w Sparcie. I doprowadził do budowy fortyfikacji wokół Aten, które wzniesiono ku niezadowoleniu Spartan; Fortyfikacje wciąż rozbudowywano doprowadzając w 450 rku pne do połączenia Aten z Pireusem tzw. Długimi murami tworząc fortecę. Wygnanie Temistoklesa wzmocniło pozycję Kimona, który był najbardziej wpływowym politykiem ateńskim.

Ateńczycy dokonywali aktów bez konsultacji z pozostałymi sojusznikami co oznaczało, ze złamali obowiązującą w Związku Morskim zasadę o wspólnych wrogach i przyjaciołach. Był to sygnał dowodzący, ze co raz mniej Ateny liczą się ze swoimi partnerami w związku oraz, że ich uwaga przeniosła się z Persji na Spartę.

Demokracja ateńska.

Kompromitacja Kimona i jego wygnanie umożliwiły przejęcie przywództwa w Atenach przez grupę polityków zdecydowanych na przeprowadzenie reform. Ustrojowych, które ostateczni uczyniły Ateny państwem demokratycznym. Zwiększenie udziału średnich i ubogich warstw społeczeństwa dokonywało się stopniowo. Zmiana sposobu wyboru archontów w 487/6 roku pne wprowadzająca procedurę losowania z listy zgłaszanych kandydatów zrównała szansę na zwycięstwo wszystkich kandydatów niezależnie od ich politycznych wpływów. Nadal byli oni jednak wybierani tylko z pośród osób należących do dwóch najzamożniejszych klas majątkowych.

Duże uprawnienia zachowywał Areopag, w którego skład wchodzili dożywotnio byli archonci. Do najważniejszych jego kompetencji należało sądzenie w procesach o dopuszczenie kandydatów do objęcia urzędu, o nadużycie władzy przez urzędnika oraz działanie na szkodę państwa ( eisangelia).

Upadek autorytetu Kimona wykorzystał jego rywal Efialtes do przeprowadzenia reformy Areopagu. Odebrano mu jego uprawnienia kontrolne a następnie rozdzielono je pomiędzy Radę 500-set , zgromadzenie i sąd ludowy. Kimon poprzez ostracyzm został skazany na wygnanie. Nowym przywódcą został Perykles z rodu Alkemonidów. Z jego inicjatywy zaczęto wypłacać diety za uczestnictwo w posiedzeniach sądu ludowego, a nieco później członkom Rady 500-set i innym urzędnikom. Perykles doprowadził do dopuszczenia zeugitów do ubiegania się o urząd archonta. Prawa obywatelskie posiadali tylko ci, których rodzice byli Ateńczykami. Perykles aż do śmierci w 429 roku pne kierował polityka ateńską występując na zgromadzeniach i pełniąc wielokrotnie urząd stratega.

System polityczny, który ukształtował się w połowie V wieku pne Ateńczycy nazywali demokracją -władzą ludu, demos czyli wszystkich obywateli. Na określenie tego ustroju używano też słowa izonomia- równość wobec prawa. Przeciwieństwem demokracji była oligarchia - system w którym władza należy do nielicznych. Arystoteles zwracał uwagę, ze demokracja oznaczała też rządy warstw uboższych a oligarchia rządy bogatych. Demokratyczny charakter ustroju przybierały też inne państwa ale to demokracja ateńska odnosiła największy sukces i jest najlepiej znana,

Lud ateński sprawował władzę poprzez zgromadzenie ludowe ( ekklesia), Radę 500-set i sąd ludowy. Zgromadzenie pod koniec V wieku pne zbierało się bardzo często bo około 40 razy w roku nie licząc nadzwyczajnych sesji. Na zgromadzeniu obowiązywała zasada isegorii- każdy obywatel mógł zabrać głos i postawić pod obrady sprawę, którą uważał za stosowną. W zgromadzeniu mieli prawo uczestniczyć wszyscy pełnoprawni obywatele (mężczyźni), którzy ukończyli 20 lat.

Niezwykle ważnym organem władzy była Rada 500-set, której skład wybierano za pomocą losowania po 50 osób z każdej fyli. Listy kandydatów zgłaszały demy. Każdy obywatel mógł zasiadać w Radzie tylko dwukrotnie. Głównym jej zadaniem było organizowanie i prowadzenie zgromadzenia ludowego. Rada sprawowała nadzór nad urzędnikami i polityką zagraniczną, decydowała o dopuszczeniu posłów innych państw przed zgromadzenie a także miała pieczę nad skarbem.

Zadaniem prytanów było zwoływanie obrad Rady, zwoływanie i prowadzenie zgromadzenia ludowego.

Innym filarem ateńskiej demokracji był sąd ludowy. Tworzyło go 6000 sędziów, corocznie wybieranych spośród obywateli powyżej 30 roku życia. Funkcja sędziego dawała okazję do bezpośredniego uczestniczenia w wymierzaniu sprawiedliwości. Sąd mógł sądzić zarówno urzędników jak i mówców występujących na zgromadzeniu. Sąd rozpatrywał też sprawy prywatne. Nawet bardzo ubogi obywatel mógł jako sędzia wydawać wyroki na ludzi bogatych i wpływowych.

Członkowie Rady 500-set byli najważniejszymi urzędnikami w państwie (archai). Oprócz nich powoływano wielu innych, którzy tworzyli kilkadziesiąt różnych kolegiów ( strategowie, archonci)

Za demokratyczne uważano losowanie urzędników spośród zgłoszonych kandydatów, ich odpowiedzialność przed sądem ludowym oraz założenie, że obywatel nie musi mieć przygotowania do pełnienia urzędu. Demokratyczne też były jawność w podejmowaniu decyzji oraz wypłacanie diet w czasie sprawowania urzędu co umożliwiało biedniejszym obywatelom uprawianie polityki.

W demokracji kiedy zgromadzenie kierowało niemal wszystkimi sprawami państwa niezwykle ważna była umiejętność przemawiania i przekonywania do swoich racji. Ci którzy posiadali taką umiejętność mogli nawet nie sprawując żadnego urzędu kierować w praktyce polityką państwa podczas zgromadzeń ludowych. Z czasem określenie demagog nabrało negatywnego odcienia.

Dużą rolę w polityce odgrywali strategowie, których kompetencje nie ograniczały się do dowodzenia armią, gdyż mogli uczestniczyć w posiedzeniach Rady, w posiedzeniach sądu ludowego. Strategów wybierano w głosowaniu i mogli pełnić tę funkcję przez wiele lat z rzędu. Ta sytuacja zmieniła się w IV wieku pne kiedy strategowie stali się wyłącznie dowódcami rzadko biorących udział w zgromadzeniach. Za czasów Peryklesa Ateńczycy wprowadzili praktykę wypłacania żołdu obywatelom służącym we flocie a później w innych formacjach wojskowych. Dzięki temu służba na okrętach stała się ważnym źródłem utrzymania dla uboższych obywateli.

Ateny i kultura klasyczna

Potężne i bogate Ateny przyciągały wielkich artystów, którzy znajdowali tu zajęcie. Ateńczycy byli otwarci na świat i chcieli aby ich miasto odgrywało przodującą rolę w Grecji. Bez wątpienia ten zamiar osiągnęli. To właśnie związani z tym miastem artyści stworzyli w sztuce styl, który jest określany jako klasyczny. Ich osiągnięcia już w starożytności uznano za niedościgniony wzór.

Wraz ze wzrostem potęgi Aten zmieniał się wygląd samego miasta. Odbudowano je po zniszczeniach z czasów perskiego najazdu. Pireus stal się w V wieku pne najważniejszym portem Morza Egejskiego przyciągającego kupców i podróżników z różnych stron. Ateny widziały w morzu źródło swojej potęgi oraz dobrobytu. Kupcy mogli swobodnie przewozić towary od portu do portu starając się wykorzystać różnicę cen aby pomnożyć zyski. Szczególne znaczenie w handlu morskim miało zboże, którego w Atenach brakowało. W Attyce tylko jedna trzecia ziem nadawała się do uprawy zbóż. Wzrost ludności Aten zmuszał do sprowadzania zboża z różnych regionów.

Ożywienie handlu i rozwój portu zaowocowały w jeszcze jeden sposób. Ateńczycy zyskali szerszy dostęp do produktów żywnościowych i wyrobów artystycznych z niemal całego świata.

Wraz z kupcami i podróżnikami trafiały do Aten nowe idee i mody, w krótkim czasie zmieniły styl życia mieszkańców. Chociaż Ateny w czasach Peryklesa stały się miastem otwartym dla cudzoziemców pozostawiającym dużo swobody własnym mieszkańcom to nie można zapominać o istnieniu ciemniejszej strony ich obrazu..

Rozkwit Aten w V wieku pne prowadził do wzrostu liczby niewolników. Sprzyjał temu wzrost zamożności społeczeństwa ale też upowszechniający się model życia zgodnie z którym obywatel nie pracował tylko zajmował się sprawami publicznymi. Brakuje danych aby oszacować liczbę niewolników w Atenach ale przypuszcza się, że mogło ich być nawet ponad 100 tysięcy.

W demokratycznym społeczeństwie ateńskim doszło też do znacznego ograniczenia swobody kobiet. Ateńczycy starali się je izolować pragnąc by pozostały w domu z dala od wzroku obcych mężczyzn. Oczekiwali od kobiet skromności i małomówności.

Atenki były wydawane za mąż bardzo wcześnie już w wieku 14 lat i to za mężczyzn o kilkanaście lat od nich starszych. W takim związku małżonek pełnił rolę wychowawcy i prawnego opiekuna. Z punktu widzenia prawa kobieta była traktowana jako osoba niesamodzielna, która w każdej sprawie potrzebowała opiekuna- ojca, brata, męża. Rozwody były możliwe ale małżeństwo zrywali mężczyźni np. gdy nie mogli doczekać się syna.

Po wojnie peloponeskiej kiedy pogorszyła się sytuacja ekonomiczna warunki zmuszały oboje małżonków do większej aktywności zarobkowej aby utrzymać rodzinę. Często miejsce zatrudnianych niewolników musieli zająć członkowie rodziny a zwłaszcza kobiety.

Po zakończeniu wojny z Persami w 449 roku pne kiedy Ateńczycy zaczęli traktować związek morski jako swoje imperium z inicjatywy Peryklesa rozpoczęto program architektoniczny. Objął one przede wszystkim Akropol- religijne centrum polis.

Wzniesiono Partenon - najsłynniejszą ateńską świątynię. Partenon czyli przybytek Ateny Partenos (dziewicy). Zaprojektowany przez Iktinosa i Kallikratesa stał się symbolem potęgi miasta. We wnętrzu Partenonu umieszczono posąg Ateny, Jeszcze przed rozpoczęciem wojny peloponeskiej zbudowano Propyleje- monumentalną bramę prowadzącą na wzgórze. Jako ostatni powstał Erechtejon. Poświęcony mitycznemu założycielowi miasta - Erechteuszowi. Drugim niezwykle ważnym miejscem w Atenach była agora, gdzie koncentrowały się życie polityczne i handel. Demokracja i wielkie konflikty militarne V wieku pne zmieniły charakter życia publicznego w Atenach. Działanie instytucji demokratycznych wprowadziło Ateńczyków w świat niekończących się sporów, walki na argumenty i nieustanne wybory. Ateńczycy całymi dniami słuchali mówców na zgromadzeniu czy w trybunałach sądowych. Tym samym ćwiczyli umysły i kształcili się politycznie. Co więcej doskonale zdawali sobie sprawę z przyjemności jaką dawała im możliwość wydawania wyroków czy głosowania przeciwko nie lubianym politykom choć rozumieli także konsekwencje błędnych wyborów.

Pod wpływem wielkich przemian politycznych i społecznych rodzi się i od razu osiąga najwyższy poziom ateński dramat. Wszystkie 35 zachowanych tragedii zostały napisane w V wieku pne przez związanych z Atenami Ajschylosa, Sofoklesa Eurypidesa. Dramaty wystawiano podczas świąt Lenajów i Wielkich Dionizjów traktując spektakle jako część uroczystości religijnych.

Tragedia nie ukazywała realnego życia. Wszystkie postaci były grane przez mężczyzn w maskach. Nie wolno było ukazywać przemocy. Arystofanes był mistrzem Attyckiej komedii. W demokracji ateńskiej dużego znaczenia nabrało przygotowanie do życia obywatelskiego. Kto chciał w mieście odgrywać jakąś rolę musiał umieć przemawiać, odpowiednio posługiwać się argumentami i potrafić przekonać do swoich racji a to zrodziło zapotrzebowanie na wiedzę W drugiej połowie V wieku pne do Aten zaczęli przybywać głównie z Sycylii nauczyciele wymowy - sofiści Na intelektualny klimat Aten mieli wpływ również inni filozofowie. Już w połowie V wieku pne zjawił się w Atenach Protagoras z Abdery, który odrzucał zajmowanie się kosmogonią i w centrum zainteresowania postawił człowieka co wyraził w powiedzeniu „ człowiek jest miarą wszechrzeczy”

Herodot z Halikarnasu- ojciec historii napisał „ dzieje”

Tukidydes napisał „ Wojnę peloponeską”

Nauczanie Sokratesa znamy dzięki jego uczniom - Platonowi i Ksenofontowi. Sokrates szukał wiedzy w dyskusjach z innymi ludźmi. Punktem wyjścia było stwierdzenie „ wiem, że nic nie wiem” Krytycznie odnosił się do sofistów, którzy nauczali za pieniądze. Nauczanie Sokratesa miało wpływ na powstanie trzech szkół filozoficznych. Arystyp z Cyreny był twórcą hedonizmu głoszącego, że najwyższą wartością człowieka jest przyjemność. Antystenes z Aten - twórcą szkoły cyników uważającą cnotę za wartość dla której można się wyrzec wszystkiego.

Najwybitniejszym uczniem Sokratesa był jednak Platon - twórca systemu filozoficznego, którego trzonem jest nauka o ideach oraz gatunku literackiego - dialogu filozoficznego, w której to formie przedstawił swoje poglądy. Platon napisał „Państwo”. Wizja systemu opartego na podziale obywateli na trzy grupy,, z których każda ma ściśle określoną funkcję oraz na pełnym podporządkowaniu jednostki państwu.

Arystoteles był wszechstronnym uczonym. Miał być autorem 200 dzieł z rozmaitych dziedzin, z których zachowało się 47. Dokonał analizy 150 ustrojów państw. Był wychowawcą Aleksandra Wielkiego. Założył własną szkołę - Likejon. Ateny były miastem rodzinnym wielu utalentowanych rzeźbiarzy. Tu ściągali mistrzowie z całej Grecji, tu znajdowało się zapotrzebowanie na ich talent. Spośród wszystkich rzeźbiarzy V wieku pne najmocniejszą pozycję zapewnił sobie Fidiasz. Obok niego działał w Atenach Myron, który zasłynął „Dyskobolem” Rzeźby wykonywano z marmuru. Ateny przyćmiły wszystkie inne miasta greckie wielkością, zamożnością i wysokim poziomem swej kultury. W V i IV wieku pne na mapie kulturalnej Grecji ważne miejsce zaczęły zajmować sanktuaria cieszące się szacunkiem w świecie greckim.

Rywalizacja Aten i Sparty.

Po zerwaniu sojuszu ze Spartą Ateny nie skrywały dążenia do dominacji w świecie greckim. Do tej pory Ateńczycy przynajmniej formalnie kontynuowali wojnę przeciw Persom co mogło usprawiedliwiać ich kontrolę nad państwami sojuszniczymi. W końcu lat 60 V wieku pne pozwolili sobie na jawne złamanie warunków przymierza wykorzystując środki zgromadzone prze związek do sfinansowania działań nie mających nic wspólnego z walką z Persami.

Zerwanie przez Ateny sojuszu ze Spartą doprowadziło do ujawnienia się podziału w świecie greckim na dwie grupy państw. Jedne były sojusznikami Aten, inne wiązały się przymierzem ze Spartą. Ten podział sprzyjał konfliktom. W miastach powstawały albo stronnictwa oligarchiczne szukające pomocy w Sparcie albo demokratyczne wspierane przez Ateny.

Do pierwszego starcia między Atenami i Spartą doszło w latach 460-446 pne a początek dał mu konflikt graniczny między Megarą a Koryntem w 461 roku pne. Szukając pomocy Megaryjczycy sprzymierzyli się z Ateńczykami. Porzucili więc symmachię spartańską. W odpowiedzi Koryntyjczycy sprzymierzyli się z Eginą. Dla Aten był to dobry pretekst by raz na zawsze rozprawić się ze starą rywalką. Z inicjatywy Peryklesa armia ateńska z sojusznikami w 458 roku pne zdobyła Eginę i zmusiła ją do przystąpienia do Związku Morskiego. Tymczasem Spartanie w 458/7 roku pne zdecydowali się na udzielenie pomocy Dorydzie w jej konflikcie z Fokidą i najechali ten ostatni kraj. Ateńczycy przeciwstawili się temu wkraczając do Beocji ale zostali pokonani przez Spartan pod TANAGRĄ.

Spodziewając się ciężkich walk z Persami Ateńczycy wezwali do powrotu z wygnania swego najlepszego wodza- Kimona, który poprowadził zwycięską kampanię na Cypr około 450 roku pne. Dopiero po uzyskaniu tego zwycięstwa udało się Ateńczykom nakłonić Persów do zawarcia w 449 roku pne pokoju ( Kalljasa) kończącego długoletni konflikt. Do 447 roku pne udało się Ateńczykom utrzymać pod kontrolą Megarę, Eginę, Beocję oraz skutecznie przeciwdziałać spartańskim próbom zdobycia wpływów w Delfach ale później ich panowanie się załamało. Zakończenie wojny z Persją oznaczało, że Związek Morski osiągął cele, do których został powołany. Pomimo to już w 447 roku pne Ateńczycy ponownie zaczęli zbierać foros, który ze składki na prowadzenie wojny z Persją przekształcił się w płaconą Atenom daninę.. Tym samym Ateńczycy faktycznie przekształcili sojusz militarny w swoją arche - imperium.

Proces przemian Związku Morskiego rozpoczął się już wcześniej i nasilił się kiedy w Atenach doszło do demokratycznych reform. Niezależnie od intencji jakie towarzyszyły uchwaleniu w końcu lat 50 V wieku pne ustawy ograniczającej prawa obywatelskie pogłębiło to dystans pomiędzy Ateńczykami a obywatelami państw sojuszniczych, którym dawano odczuć, że należą do zupełnie innej kategorii. Chociaż Ateńczycy doprowadzili do niespotykanej w świecie greckim integracji blisko 250 państw to wyraźnie dawali do zrozumienia, że nie chcą tworzyć federacji opartej na partnerstwie ale właśnie imperium, w którym tak jak w państwie perskim sojusznicy są zmuszeni do płacenia daniny i całkowicie zdani na łaskę i niełaskę rządzących.

Nawet w oficjalnych dokumentach zdarzyło się w miejsce słowa sojusznicy: symmachoi użyto słowa poddani: hypekooi, Przestano zwoływać radę związku a decyzje należące do jej kompetencji podejmowało ateńskie zgromadzenie ludowe. Sojusznicy nie mogli opuścić związku a próby stawiania oporu Ateńczykom kończyły się brutalną interwencją. Ateńczycy ingerowali w wewnętrzne sprawy państw sprzymierzonych popierając stronnictwa demokratyczne przeciwko oligarchom. W efekcie w większości tych państw ustanowiono ustrój demokratyczny. Swego rodzaju symbolem dominacji ateńskiej było narzucenie wszystkim miastom związkowym obowiązku posługiwania się ateńską monetą.

Drastyczny zwrot w traktowaniu sojuszników można dostrzec w podjętej przez Ateńczyków w końcu lat 50 V wieku pne decyzji o utworzeniu na Eubei i Naksos pierwszych kleruchii. Praktyka ta polegała na tym, że Ateńczycy konfiskowali obywatelom miast związkowych ziemię i osadzali tam swoich obywateli. Czasami dochodziło do całkowitego wypędzenia dotychczasowych właścicieli a czasami jedynie odbierano im własność ziemi czyli zmuszano do płacenia daniny osadnikowi ateńskiemu. Założenie kleruchii czasami traktowano jako karę wymierzoną buntującym się sojusznikom.

Ateńczycy starali się aby ich miasto stało się centrum życia politycznego, ekonomicznego i religijnego w całym imperium. Od sojuszników domagali się przysyłania posłów którzy brali udział w procesji Panatenajów a w czasie Wielkich Dionizji organizowali ceremonię składania daniny.

Powstanie imperium miało korzystny wpływ na rozwój handlu morskiego. Flota ateńska zapewniała bezpieczeństwo zwalczając piratów. Wprowadzenie obowiązku używania ateńskiej drachmy musiało znacznie obniżyć koszty handlu. Częstą praktyką w świecie greckim było posługiwanie się na lokalnych rynkach miejscową walutą którą kupcy musieli wymienić w zakładanych bankach. Mimo pewnych korzyści jakie odnosili sprzymierzeńcy bez wątpienia istnienie imperium przynosiło korzyści przede wszystkim Ateńczykom a reszta miast musiała się z tym pogodzić.

Narastająca niechęć do Aten i strach przed dalszym wzrostem ich potęgi doprowadziły do wybuchu wielkiej wojny nazywanej PELOPONESKĄ. Jej przebieg znamy dzięki relacji dwóch historyków: Tukidydesa autora „wojny peloponeskiej” oraz Ksenofonta, który końcowe lata wojny (od 411 roku pne) opisał w „Historii greckiej”

Nazwa wojna peloponeska obejmuje kilka konfliktów z lat 431-404 pne. Przystępując do opisania przebiegu wojny Tukidydes rozróżnił wydarzenia które doprowadziły do jej wybuchu to znaczy: konflikt Aten z Koryntem w sprawie Kerkyry i Epidamnos oraz konflikt Aten z Megarą.

Konflikt z Koryntem narastał już od dłuższego czasu i był wynikiem planów Ateńczyków dążących do zdobycia pełnej dominacji na morzu. Korynt miał zaś bardzo długa tradycję morską i posiadał szerokie kontakty z miastami na wybrzeżach Morza Egejskiego i Morza Jońskiego a także w Italii i na Sycylii. Na tym tle doszło do sporu pomiędzy Koryntem a jego kolonią Kerkyrą.

Przyczyną sporu było miasto Epidamnos, które Kerkyrejczycy założyli z udziałem Koryntu. Kiedy wybuchły tam walki pomiędzy zwolennikami demokracji i oligarchi doszło do interwencji Koryntu. Wzbudziło to niezadowolenie Kerkyrejczyków, którzy zaatakowali koryncką flotę i zniszczyli ją. W odpowiedzi Koryntyjczycy rozpoczęli przygotowania do wojny. Kerkyrejczycy zaproponowali sojusz Ateńczykom, którzy propozycję zaakceptowali. W 433 roku pne Koryntyjczycy w bitwie morskiej pod Sybotami pokonali Korkyrę ale wycofali się widząc ateńskie okręty.

Po wejściu w otwarty konflikt z Koryntem Ateńczycy zażądali od Potidai- członka związku aby te wydaliły korynckich urzędników. Kiedy miasto odmówiło Ateńczycy rozpoczęli jego oblężenie. W odpowiedzi Koryntyjczycy wezwali Spartan do zwołania spotkania państw należących do symmachii i wypowiedzenia wojny Atenom

Spartanie zażądali od Ateńczyków odstąpienia od oblężenia Potidai i zwrócenia wolności Eginie. Kiedy Ci odmówili zapadła decyzja o wojnie. Obie strony przystępowały do niej po dłuższych przygotowaniach i miały koncepcje jak ją wygrać. Perykles był zdania, że Ateńczycy powinni przyjąć strategię polegającą na unikaniu walnej bitwy i wykorzystaniu przewagi jaką daje im panowanie na morzu. W razie najazdu cała ludność kraju miała się schronić do twierdzy czyli Aten połączonych z Pireusem i korzystać z zaopatrzenia dostarczanego drogą morską.

Perykles przygotowywał rodaków do długiej wojny i odradzał im otwierania nowych frontów walki. Spartanie liczyli ,że najazdy na Attykę sprowokują Ateńczyków do starcia z nimi albo doprowadzi do rozłamu w mieście.

Jak pisał Tukidydes oba kraje przystępowały do wojny pełne zapału ponieważ znajdowały się u szczytu swej potęgi. Ateńczycy mieli swój związek a Spartan popierali członkowie ich symmachi. Spartanie cieszyli się sympatią większości Greków, którzy albo obawiali się ateńskiej niewoli albo chcieli się z niej wyzwolić.

Pierwsza faza konfliktu - wojna ARCHIDAMIJSKA (431-425 pne) od imienia dowodzącego armią spartańską króla Archidamosa. Obie walczące strony próbowały ze zmiennym szczęściem trzymać się swojej strategii ale czasami działania zbrojne przybierały nieoczekiwany dla nich obrót.

430 r pne - zaraza w Atenach dziesiątkuje mieszkańców

429 r pne - śmierć Peryklesa

Ateńczycy skutecznie walczą z flotą spartańską i atakują brzegi Peloponezu. W czasie jednego z takich ataków w 425 roku pne udało im się zająć i umocnić pozycje w Pylos w Mesenii. Armia spartańska otoczyła Ateńczyków umieszczając hoplitów na wyspie Sfakteria

Kiedy Spartanie atakowali Pylos od strony lądu niespodziewanie pojawiła się flota ateńska, przechwyciła okręty spartańskie i odcięła je od reszty sił stacjonujących na wyspie. Spartanie nie mogli się wydostać z wyspy. Władze Sparty proponują Ateńczykom pokój ale propozycje zostają odrzucone

Spartanie poddają się na Sfakterii - 425 rok pne

Porażka na Sfakterii skłoniła Spartan do zmiany taktyki walki i przeniesienia wojny na tereny ateńskich sojuszników. Chcieli przeciągnąć ich na swoją stronę a zarazem odciąć Ateńczyków od źródeł ich potęgi. W tym celu w 424 roku pne pozytywnie odpowiedzieli na wezwanie miast Chalkidyki i posłali tam wodza Brazydasa. Na miejscu okazało się, ze nie wszystkie państwa tego rejonu były gotowe opuścić Ateny, gdyż obawiały się spartańskiej ingerencji w system ich rządów. Brazydas przekonał jednak niezdecydowanych i zajął w 424 roku pne Amfipolis. Sytuacja Ateńczyków zaczęła się pogarszać. Ponieśli klęskę w bitwie z Beotami pod Delion.

W 421 roku pne Ateńczycy podjęli próbę odzyskania kontroli nad wybrzeżem trackim ale ponieśli klęskę pod Amfipolis

Ateńczycy byli wyczerpani wojną a Spartanie chcieli ją zakończyć. Obie strony w 421 roku pne zawarły pokój Nikiasza zobowiązując się do zwrotu zdobytych ziem. Traktat zawarto na 50 lat ale miał być co roku odnawiany.

Pokój Nikiasza nie dał Sparcie wytchnienia. Ateński polityk - Alkibiades rozpoczyna formowanie koalicji antyspartańskiej Następuje sojusz Aten z Argos, Elidą i Mantineją.

418 rok pne - bitwa tej koalicji antyspartańskiej ze Spartą pod Mantineją- zwycięstwo Spartan

416 rok pne - Ateńczycy postanowili zmusić neutralną do tej pory wyspę Melos do przystąpienia do związku. Kiedy jej mieszkańcy odmówili po długim oblężeniu zostali zmuszeni do kapitulacji. Ateńskie zgromadzenie podjęło decyzję o skazaniu ich na ANDRAPODISMOJ - wymordowanie wszystkich mężczyzn i sprzedanie w niewolę kobiet i dzieci.

W tym samym roku Ateńczycy zostali wezwani przez sycylijskie miasta do interwencji przeciw Syrakuzom. Ateńczycy za namową Alkibiadesa zdecydowali się zorganizować wielką wyprawę, licząc, ze podporządkowują sobie Sycylię. Wodzem wybrano Alkibiadiesa . Wyprawa wyruszyła w 415 roku pne. Liczone, że rozdzierane walkami wewnętrznymi Syrakuzy nie będą mogły stawić oporu. Ateńczycy jednak się zawiedli. Wyprawa sycylijska była katastrofą. Armia ateńska została zdziesiątkowana. Wieści o klęsce ateńczykó na Sycylii zachęciły ich wrogów do wznowienia wojny. Spartanie szybko podejmują działania, przystępując do blokady Aten - zakładają obóz w Dekelei - 413 rok pne.

Zmusili Ateńczyków do zamknięcia się w obrębie murów Aten i Pireusu. O losach tej wojny miał zadecydować sojusz Sparty z Persją. Król perski chciał odzyskać kontrolę nad miastami greckimi w Azji Mniejszej, które obecnie należały do Związku Morskiego. Satrapowie rozpoczęli negocjacje ze Spartą proponując współpracę przeciwko Atenom W latach 413-11 Persowie zawierają przymierze ze Spartą oferując jej pomoc finansową. Ceną za to było poddanie Persom miast greckich w Azji Mniejszej.

410 rok pne - bitwa pod Kyzikos - zwycięstwo Ateńczyków nad połączonymi siłami persko-spartańskimi. Ateńczycy zdobywają kontrolę nad Hellespontem.

407 rok pne - bitwa pod Arginuzami - Zwycięstwo Ateńczyków

405 rok pne- bitwa pod Ajgospotamoj- Zwycięstwo Spartan nad Ateńczykami

404 rok pne - po negocjacjach Ateńczykom podyktowano warunki kapitulacji:

- mieli wydać Spartanom swoje okręty oprócz dwudziestu

• mieli zburzyć długie mury

• mieli przyjąć wygnańców

• zawrzeć przymierze ze Spartą z klauzulą ,że będą mieli odtąd tych samych przyjaciół i wrogów

Hegemonia Sparty

Upadek Aten -miasta tyrana mógł łączyć się dla wielu Greków z nadzieją na powrót pokoju i wolności. W trakcie wojny wyzwalając miasta od zależności Aten wprowadzili Spartanie swoje garnizony i dowodzących nimi harmostów. Zapoczątkował tę praktykę Brazydas ale na większą skalę zastosował ją dopiero Lizander. W ten sposób krok po kroku ateńskie imperium zostało pokryte siecią spartańskich załóg strzegących bezpieczeństwa i lojalności nowo pozyskanych sojuszników. Spartanie oczekiwali od nich nie tylko wierności ale i finansowego wsparcia na prowadzenie wojny, Wkrótce zaczęli wymagać płacenia regularnej daniny tak jak za panowania Ateńczyków. Jednocześnie Lizander popierał przejmowanie władzy przez skrajne oligarchiczne grupy, które zyskały nazwę dekarchii czyli rządów dziesięciu. Były to często nieliczne grupy mające za jedyne poparcie przychylność Lizandra i obecność harmosty wraz z załogą.

Wśród tych grup można umieścić tak zwanych trzydziestu tyranów rządzących Atenami w latach 404-403 pne.

Spartanie nie rezygnowali z elementów dominacji nad nowymi sojusznikami: harmostów, garnizonów i ściągania daniny, budując w ten sposób własne imperium na gruzach ateńskiego. Stało się ono obok przywództwa w Związku Peloponeskim podstawą zdobytej przez Spartę hegemonii w świecie greckim. Hegemonia Sparty wzbudziła opór wśród jej sojuszników; Koryntu i Teb niezadowolonych, że Spartanie nie zniszczyli Aten całkowicie. W państwach tych narastało przekonanie, że zostały zlekceważone przez Spartan, którzy jako jedyni odnieśli korzyści z wygranej wojny

Zgodnie z traktatem sojuszniczym po zakończeniu wojny Sparta miała przekazać miasta greckie w Azji Mniejszej Persom. Na szczęście dla niej Dariusz II umarł w 405 roku pne a władzę przejął Artakserkses. Zarząd nad Azją Mniejszą nadal sprawował Cyrus Młodszy, który szykował się do wojny o tron. W tej sytuacji nie był on zainteresowany podnoszeniem w kontaktach z Grekami drażliwych kwestii, pragnął bowiem pozyskać wśród nich sojuszników. W 401 roku pne Cyrus dotarł do Babilonii ale w decydującej bitwie pod Kunaksą zginął.

Narodziła się idea zorganizowania wielkiej wyprawy na Persję. Spartanie wezwani przez Cyrusa do udzielenia mu pomocy ograniczyli się jedynie do posłania floty ku wybrzeżom Azjo Mniejszej. Wojna toczyła się do 396 roku pne kiedy Spartanie zdecydowali się posłać do Azji Mniejszej poważniejsze siły na których czele postawiono nowego króla_ Agesilaosa. Z armią przybył do Jonii gdzie skutecznie potrafił zmobilizować miasta greckie do większego zaangażowania się w obronę swej wolności. Sukcesy które Agesilaos odnosił w walce z Persami rozpoczęły jego długoletnią karierę jednego z najwybitniejszych królów spartańskich. Persowie nie mogąc poradzić sobie z Agesilaosem posłali ge Grecji pieniądze by zachęcić do wystąpienia przeciwko Sparcie. Nie musieli do tego szczególnie namawiać Tebańczyków, którzy w 395 roku pne zawarli porozumienie z Ateńczykami. Spartanie próbowali zdusiić bunt w zarodku ale po nieudolnej kampanii Lizander został pokonany pod HALIARTOS gdzie zginął. Ośmieliło to Korynt i Argos do przystąpienia do sojuszu antyspartańskiego. Nie mogąc sobie poradzić z nową koalicja władze Sparty wezwały Agesilaosa do powrotu do Grecji. W 394 roku pne Spartanie pokonali nad NEMEJĄ siły sojuszu. A powracający z Azji Agesilaos odniósł zwycięstwo pod KORONEJĄ. Obie bitwy nie rozstrzygnęły losów wojny. Persowie korzystając z zaangażowania Sparty w wojnę w Grecji przystąpili do usuwania jej garnizonów z miast w Azji Mniejszej i wysp na Morzu Egejskim. Walcząc u boku Persów ateński wódz Konon pokonał flotę spartańską pod KNIDOS w 394 roku pne.

Podobnie jak wojna peloponeska obecna wojna przyspieszała zmiany w sposobie prowadzenia walki. Coraz większą rolę odgrywały oddziały najemników. Byli to wojownicy znakomicie wyszkoleni ale bardzo kosztowni w utrzymaniu. Po długich negocjacjach pokój został zawarty dopiero w 387/6 roku pne> Nazywany pokojem Antalkidasa albo koine eirene - pokojem powszechnym. Jego warunki zostały ustalone przez króla Persji.

Znaczenie pokoju królewskiego polegało przede wszystkim na wprowadzeniu idei pokoju powszechnego ( koine eirene), który mógł być zaprzysiężony jednocześnie i na tych samych zasadach przez wiele państw. Wprowadzał też jako normę w stosunkach międzypaństwowych zasadę zachowania wolności i autonomii każdego greckiego państwa. Pokój powszechny stał się trwałym elementem w życiu politycznym Grecji i był kilkakrotnie odnawiany zawsze z powołaniem na klauzulę autonomii dla małych i dużych państw. Dla większości małych państw był on nadzieją na zapewnienie sobie większego bezpieczeństwa czego same nie były w stanie dokonać.

Spartanie występowali jako obrońcy pokoju królewskiego co miało usprawiedliwiać ich działania i zapewniało im poparcie Persów. Wprawdzie Sparta utraciła swoje imperium, ale nadal utrzymywała przywództwo Związku Peloponeskiego oraz miała przewagę militarną na ladzie i na morzu nad pozostałymi państwami greckimi.

W czasie marszu na Chalkidykę w 382 roku pne Spartanie wkroczyli do teb i osadzili tam swoją załogę na Kadmei. Do interwencji spartańskiego dowódcę namówiła grupa oligarchów, która przejęła władzę w mieście. Agresja przeciwko Tebom w czasie pokoju i wymuszenie zmiany ustroju wywołały powszechne oburzenie w Grecji. Było to pogwałcenie warunków pokoju, którego sami Spartanie ogłosili się obrońcami.

Polityka prowadzona przez Spartę po zawarciu pokoju królewskiego była trudna do zaakceptowania dla Ateńczyków którzy szybko odzyskiwali siły i mieli ambicje odgrywania większej roli w świecie greckim.

W latach 378-377 pne doszło do powstania II ZWIĄZKU MORSKIEGO. W przeciwieństwie do poprzedniego związku ten sojusz był utworzony przeciwko Sparcie i w obronie warunków pokoju królewskiego.

Ateńczycy chcąc pozyskać nowych sojuszników deklarowali wyrzeczenie się imperialnych praktyk za które zostali kiedyś znienawidzeni. Złożyli zapewnienie, ze nie będą osadzać kleruchów ani garnizonów na ziemiach sojuszników. Nowy związek był kierowany przez Radę złożoną z przedstawicieli państw członkowskich, ale bez przedstawicieli Aten. Sprzymierzeni mieli sami podejmować decyzje i przekazywać je ateńskiemu zgromadzeniu ludowemu a wspólne działanie było podejmowane gdy obie strony wyraziły na to zgodę. Dowództwo miało należeć do Ateńczyków a wyprawy maiły być finansowane ze składek które nazywały się syntakseis. Kiedy sojusz osiągnął apogeum swoich wpływów należało do niego ponad 60 państw.

Osłabieni porażkami Spartanie w 375 roku pne zdecydowali się na odnowienie pokoju królewskiego i uznali powstanie II Związku Morskiego. Dla Ateńczyków był to moment tryumfu ponieważ mogło się wydawać, że sytuacja polityczna wraca do stanu sprzed wojny peloponeskiej kiedy Spartanie mieli hegemonię na lądzie a Ateńczycy na morzu.

W 371 roku pne armia spartańska wkroczyła do Beocji i pod Leuktrami stoczyła bitwę z siłami tebańskimi. Tebańczycy odnieśli zwycięstwo. Bitwa była klęską Spartan, doprowadziła do załamania się prestiżu Sparty który opierał się na przekonaniu o jej potędze militarnej. Pod Leuktrami po raz pierwszy Spartanie zostali pokonani w walnej bitwie hoplitów. Gdy prysł mit niezwyciężonej Sparty kolejni sojusznicy zaczęli ją opuszczać. W ciągu kilku miesięcy Spartanie utracili pozycję, którą tak długo zajmowali w świecie greckim.

Po bitwie Ateńczycy jako pierwsi przejęli inicjatywę i próbowali zająć miejsce hegemona wzywając państwa greckie do odnowienia pokoju powszechnego. Próba zakończyła się niepowodzeniem.

W cieniu Macedonii, początki państwa macedońskiego.

Z narodzinami państwa macedońskiego wiąże się problem etnicznego pochodzenia jego rdzennych mieszkańców. Niewiele pozostało śladów po języku, którym się posługiwali i nie można jednoznacznie orzec czy macedoński był osobnym językiem czy tylko dialektem języka greckiego.

Niewiele pomagają też inskrypcje macedońskie ponieważ zawierają teksty ujęte w dialekcie attyckim. Wreszcie można wątpić czy w tak rozległym i zróżnicowanym kraju jakim była Macedonia posługiwano się tylko jednym dialektem. W kulturze materialnej Macedonii można dostrzec zarówno wpływy trackie jak i iliryjskie. Mimo lokalnych odrębności nie różniła się jednak w zasadniczym stopniu od kultury materialnej miast greckich. Styl życia Macedończyków był bardzo odmienny od ateńskiego. Problem nabrał ostrości z chwilą gdy Filip II uczynił z Macedonii potęgę sięgając po hegemonię w świecie greckim. Z jednej strony wywołało to gwałtowne ataki Demostenesa pragnącego przedstawić króla Filipa i jego kraj jako barbarzyńców, z drugiej zaś sukcesy Filipa a później Aleksandra wzbudzały dumę wśród Macedończyków, którzy chętnie podkreślali swoją etniczną odrębność. Nasza wiedza o najdawniejszych dziejach Macedonii ogranicza się do legend dynastycznych, anegdot związanych z pierwszymi królami, opowieści o wędrówkach i podbojach przekazanych głównie przez Herodota, Tukidydesa i późniejszych autorów.

Aleksander I obejmując władzę musiał od razu stawić czoło zagrożeniu ze strony Persów. Wyszedł z tej opresji zwycięsko, obronił niezależność kraju ale i powiększył jego terytorium. Nie mogąc się przeciwstawić Persom zbrojnie Aleksander I próbował się zbliżyć do nich poprzez ślub z perską arystokratką ale i tak musiał uznać soją wobec nich zależność w 492 roku pne. W czasie najazdu Kserksesa występował jako jego sojusznik, przy okazji narzucając swoją władzę plemionom górnej Macedonii. Wykorzystał również odwrót Persów zajmując wschodnią Macedonię aż po rzekę Strymon. Tym samym stał się faktycznym twórcą państwa macedońskiego.

Macedonia kształtowała się w długim procesie uzależniania przez Argeadów poszczególnych ludów, a Aleksander I w znacznym stopniu do tego się przyczynił o czym zaświadcza Tukidydes.

Aleksander I przykładał bardzo dużą uwagę do stosunków z miastami greckimi. Chciał być uważany nie tylko za przyjaciela Greków ale również za Greka rządzącego Macedończykami co znalazło wyraz w propagowaniu tradycji mówiącej o pochodzeniu jego rodziny z Argos.

Za jego panowania rozpoczęto bicie monet.

Niewiele wiadomo o organizacji państwa macedońskiego przed czasami Filipa II i wnioski na jej temat można wysnuwać jedynie na podstawie analizy późniejszych instytucji oraz porównań z instytucjami w sąsiednich regionach. W dolnej Macedonii istniały osady rolnicze o długim rodowodzie, które stopniowo upodabniały się do greckich poleis. Mieszkańcy górnej Macedonii żyli natomiast w rozproszonych wsiach i byli zorganizowani w terytorialne związki - ethne. Dużą rolę w ich życiu odgrywało pasterstwo, związane z okresowym przemieszczeniem się wraz ze stadami na letnie pastwiska, Miasta i ethne Macedonii wykształciły samorząd i silne poczucie odrębności ale jednocześnie miały świadomość przynależności do większej wspólnoty, którą tworzyli wszyscy Macedończycy. Prowadzenie wojen, polityki zewnętrznej a także korzystanie z bogactw naturalnych oraz prawo pobierania opłat i ściągania danin należało do króla. Odgrywał też dużą rolę w życiu religijnym przewodnicząc ceremoniom podczas świąt i składając ofiary w imieniu całej wspólnoty. Miał znaczną swobodę działania, ale musiał się liczyć z opinią Macedończyków a zwłaszcza arystokracji.

Następca Aleksandra I Perdikkas II z wielkim trudem walczył o utrzymanie władzy i integralności państwa, musiał stawić czoło konkurentom do tronu i wrogom na granicach. Królem Macedonii mógł zostać każdy przedstawiciel rodu Argeadów, któremu udało się zyskać poparcie co stanowiło zarzewie nieustannych sporów dynastycznych często podsycanych przez sąsiednie państwa.

Następca Perdikkasa Archelaos zrobił wiele dla integracji państwa i usprawnienia komunikacji pomiędzy różnymi jego regionami, wytyczając nowe szlaki wśród zalesionych, górzystych terenów. Archelaos sprzyjał upowszechnieniu się w Macedonii greckich obyczajów i kultury, zapraszając do nowej stolicy wybitnych Greków artystów i poetów. Śmierć Archelaosa zapoczątkowała długi okres kryzysu w którego czasie Macedonia była wstrząsana walkami dynastycznymi i nie potrafiła skutecznie bronić się przed agresją sąsiadów.

Filip II

Panowanie Filipa II, które odmieniło losy Macedonii i Grecji przykuwało dużą uwagę już współczesnych mu historyków. Na ocenę Filipa ogromny wpływ wywarły opinie wyrażane przez największego greckiego mówcę - Demostenesa, który cały swój talent wykorzystywał do walki z królem. W tej sytuacji proces tworzenia największej potęgi świata greckiego poznajemy przede wszystkim na podstawie relacji znacznie późniejszych autorów takich jak np. Plutarch. Nic nie zapowiadało przyszłych sukcesów króla kiedy w 360 lub 359 roku pne przejmował władzę, być może jedynie jako regent w imieniu małoletniego bratanka. Kraj był spustoszony po najeździe Ilirów a armia rozbita. Władca musiał uporać się z konkurentami do tronu i popierającymi ich Ilirami, Pajonami, Trakami oraz Ateńczykami. Dążąc do wzmocnienia swojej pozycji zwrócił się do Macedończyków o poparcie, którego udzielili na zwołanym w tym celu zgromadzeniu.

Przetrwanie pierwszych trudnych miesięcy i utrzymanie się przy władzy mimo tylu poważnych zagrożeń było pierwszym sukcesem Filipa. Król musiał mieć świadomość, ze jego sukces był chwilowy i z zadziwiającą energią rozpoczął aktywną politykę zewnętrzną jednocześnie na kilku frontach. Podjął też trud przebudowy kraju, zmierzając do bardziej efektywnego wykorzystania jego ogromnego potencjału a także wzmocnienia armii i swojej władzy. Nie chcąc dopuścić aby wrogowie ponownie go zaatakowali wszyscy na raz zdecydował się na rozprawę z każdym z osobna.

Sukcesy Filipa były w dużej mierze wynikiem przeprowadzonych przez niego reform - armii i państwa. Potrzebując dużej liczby piechoty zdecydował się na zorganizowanie oddziałów uzbrojonych w długie włócznie - sarisy. Walczący z użyciem sarisy musieli trzymać ją oburącz i mogli zadawać nią jedynie pchnięcia. Byli ustawieni w dużo bardziej zwartym szuku niż hoplici a pochyliwszy sarisy tworzyli trudną do pokonania zaporę. Filip dbał też o jazdę, zawsze odgrywającą dużą rolę w macedońskiej armii. Najlepsze jej oddziały rekrutowały się spośród macedońskiej arystokracji.

W czasie swego panowania Filip w znacznym stopniu zmienił oblicze Macedonii. Położył duże zasługi zakładając miasta i kolonizując słabo zaludnione tereny dzięki czemu stworzył bardziej efektywną i jednorodną organizację państwa. Zakładanie miast oznaczało również wprowadzenie lokalnej administracji, nowego stylu życia i edukacji oraz ożywienie rzemiosła i handlu. Od połowy lat 40 IV wieku pne Filip na większą skalę rozpoczyna bicie monet.

Wprowadzając nowe instytucje Filip wzorował się prawdopodobnie na monarchii perskiej. Ustanowił korpus paziów, do którego przyjął synów macedońskich arystokratów. Wiązał ich w ten sposób z dworem królewskim i trzymał jako gwarantów lojalności ich rodzin. Bezpieczeństwa króla i stabilności jego władzy strzegł elitarny oddział straży przybocznej. Do sprawniejszego kierowania rozległym państwem Filip powołał królewską kancelarię i archiwum. Pod koniec panowania zaczął też wprowadzać elementy kultu władcy- wystawny ceremoniał, przewodnictwo w uroczystościach czy umieszczanie posągów swoich i rodziny wśród posągów bóstw. Ambicje króla znalazły wyraz także w powołaniu Arystotelesa na wychowawcę syna- Aleksandra.

Od początku panowania Filip nie miał najlepszych doświadczeń w kontaktach z państwami greckimi.

Jesienią 349 roku pne Filip rozpoczął wojnę z Olintem, szybko opanował całą Chalkidykę i przystąpił do oblężenia miasta. W Atenach Demostenes w płomiennych olintyjskich mowach przekonywał na zgromadzeniu ludowym do podjęcia wojny z Filipem nie licząc się z faktem, ze Ateńczycy nie mieli na taką wyprawę wystarczających środków. W końcu lata 348 roku pne Filip zdobył Olint, zrównał go z ziemią a jego ludność sprzedał w niewolę. Będąc pod wrażeniem zniszczenia Olintu Ateńczycy rozesłali poselstwa do państw greckich z wezwaniem do powszechnej wojny z Filipem. Ku swemu zaskoczeniu przekonali się, że Filip cieszy się w Grecji dużą popularnością i , że to oni sami są postrzegani jako zagrożenie dla wolności. W takiej sytuacji nie pozostało im nic innego jak zgodzić się na wysuniętą przez Filipa propozycję rozmów. Chcąc nie chcąc Ateńczycy musieli przyjąć warunki króla, pogodzić się z utratą Amfipolis i pozostawić sojuszników ich losowi. Porozumienie zawarte w 346 roku pne zyskało nazwę: pokój FILOKRATESA.

Ateńczycy przegrali rywalizację z Filipem o wpływy na północnym wybrzeżu Morza Egejskiego co pogrzebało ich szansę na zdobycie hegemonii w świecie greckim. Był to gorzki owoc fatalnej polityki Aten wobec sojuszników, prób odbudowy utraconego imperium, przymierza ze Spartą.

Od 346 roku pne Filip był niekwestionowaną potęgą. Nie musiał już bronić północnych granic, ale nie zaprzestał podbojów i podporządkowywał sobie coraz rozleglejsze terytoria w Ilirii i Tracji. W Grecji dawni sojusznicy Teb zaczęli zwracać się do niego z prośbą o pomoc i interwencję w lokalnych sporach widząc w nim hegemona, który ma wystarczającą siłę, by rozwiązać konflikty, którym sami nie byli w stanie sprostać. Niedługo po zakończeniu wojny świętej o pomoc przeciwko Sparcie zwróciły się do niego miasta Peloponezu. Filip odpowiedział pozytywnie i posłał im pieniądze i najemników. Wkrótce został poproszony o interwencję w Elidzie Megarze i na Eubei. Około 343 roku pne prawie wszystkie państwa Peloponezu stały się jego sojusznikami. Teraz Filip zajął miejsce dawnych hegemonów - Sparty, Aten i Teb co musiało budzić ich niechęć. W końcu wyzwanie Filipowi rzucili Ateńczycy i Tebańczycy, Spartanie podjęli walkę z Macedonią dopiero za rządów Aleksandra. Wszystkie te próby pokonania Macedończyków zakończyły się niepowodzeniem i żadne z tych państw nie odzyskało już dawnej pozycji.

Proces narastania konfliktu między Filipem a Ateńczykami możemy śledzić dzięki mowom Demostenesa.

Reszcie kiedy Filip podporządkował sobie całą Trację strach przed nim skłonił Bizancjum do zawarcia przymierza z Ateńczykami. Wobec dużej ich determinacji Filipowi nie udało się poprzez dyplomację rozbić koalicji. W 340 roku pne rozpoczął oblężenie Bizancjum ale nie udało mu się zdobyć miast, które otrzymywały wsparcie z morza. Wysłana na pomoc flota ateńska zepchnęła okręty Filipa na Morze Czarne i sprzymierzeni odnieśli sukces. Zniechęcony Filip zwinął oblężenie miast i powrócił do Pelli. Gdy Filip przebywał w Tracji wiosną 339 roku pne rada amfiktionii kierowana przez Tesalów ogłosiła wojnę przeciw miastu Amfissa. Nie mogąc wygrać tej wojny amfiktionowie wezwali na pomoc Filipa, który postanowił wykorzystać zaproszenie do własnych celów. W 339 roku pne wkroczył do Fokidy i wezwał sprzymierzonych w nim Tebańczyków do wspólnego ataku na Ateny, ci jednak nie mieli zamiaru tego uczynić i zawarli z Ateńczykami sojusz. Pozostałe państwa nie miały zamiaru angażować się w konflikt po żadnej ze stron. Do rozstrzygającej bitwy doszło w 338 roku pod CHERONEJĄ. Po odniesionym zwycięstwie Filip przystąpił do układania stosunków z pokonanymi państwami. Wobec Aten okazał wspaniałomyślność zwalniając jeńców i zapraszając Ateńczyków do rozmów. Ateny musiały rozwiązać Związek Morski. Aleksander i Antypater przybyli do Aten by uczestniczyć w zaprzysiężeniu pokoju. Filip zaś nigdy do Aten nie przyjechał Ateńczycy w dowód wdzięczności ofiarowali posłom króla obywatelstwo a Filipowi i Aleksandrowi wystawili posągi.

Tebańczycy nie mogli liczyć na taką wyrozumiałość. Jeńcy tebańscy zostali sprzedani w niewolę a do Teb została wprowadzona załoga macedońska.. Filip zreorganizował też związek beocki osłabiając pozycję tebańczyków. W następnych miesiącach Filip zaprowadził swoje porządki w pozostałych państwach greckich. Do Chalis na Eubei, Koryntu oraz do Ambrakii zostały wprowadzone macedońskie załogi. Miasta które opowiedziały się przeciwko niemu albo odmówiły mu pomocy były karane wygnaniem przywódców lub utratą części terytorium. Jedynym krajem który zdecydowanie odmawiał podporządkowania się była Sparta. W 337 roku pne Filip Spustoszył Lakonię. Po czym ukarał Spartan oddając ich graniczne ziemie Meseńczykom, Arkadyjczykom i Argiwom. W tym samym roku Filip zwołał do Koryntu przedstawicieli miast greckich i podyktował im warunki nowego pokoju powszechnego i wielostronnego sojuszu militarnego. Wydaję się, ze warunki pokoju odwoływały się do tradycji pokoju królewskiego ale z wieloma zmianami. Król perski nie był już jego gwarantem a postanowienia pokoju miały dotyczyć w takim samym stopniu Filipa jak i inne państwa. Wszystkie strony były zobowiązane do walki w obronie wolności i autonomii miast objętych pokojem. Zawarto nowy sojusz podobny w charakterze do II związku morskiego. Państwa członkowskie winny były wysyłać przedstawicieli do wspólnej rady, która zbierałaby się w Koryncie. Od miejsca obrad powstało określenie tego sojuszu: Związek Koryncki. Filip został wybrany hegemonem i miał dowodzić armią sojuszników a także wcielać w życie postanowienia Rady. Tworząc nowy ład wykorzystał doświadczenia w układaniu stosunków międzypaństwowych jakie zebrali Grecy w ciągu IV wieku pne. Jego hegemonia miała się opierać nie na brutalnej dominacji ale na przywództwie szanującym autonomię sojuszników.

Filip postawił przed sojuszem ambitne plany wojny z Persją. Bez wątpienia Filip po Cheronei mógł się pokusić o podjęcie tak wielkiego zadania. Przygotowania przerwała śmierć króla zamordowanego w 336 roku pne. Zbrodnia miała charakter prywatnej zemsty ale już w starożytności przypuszczano, że ktoś posłużył się zabójcą aby załatwić własne porachunki.

Przewaga jaką zyskał Filip nad państwami greckimi opierała się na dużej dobrze wyszkolonej i gotowej do działania w każdej chwili armii, a także jednoosobowym przywództwie i swobodzie w podejmowaniu decyzji politycznych i strategicznych. Sprawne i skoncentrowane w jednym ręku dowództwo ora biegłość żołnierzy w rzemiośle wojennym były koniecznymi wymogami w walce o hegemonię. Filip miał też do swojej wyłącznej dyspozycji duże zasoby finansowe. Stać go było na wydatki o wiele wyższe niż przeżywające wieczne kłopoty finansowe miasta greckie, które nie mogły pozwolić sobie ani na utrzymanie armii ani finansowanie długotrwałych kampanii.

Diodor chwalił Filipa, ze to co osiągnął zdobył nie tyle orężem co umiejętnością przekonywania i roztropnością. Król miał na równi szczycić się zwycięstwami na polu bitwy jak i sukcesami dyplomatycznymi. Jeśli nie mógł przeciągnąć przeciwnika na swoją stronę starał się go izolować i dopiero wtedy ruszał do walki. Czasami aby osiągnąć doraźne korzyści łamał dawane wcześniej obietnice co poważało jednak jego wiarygodność. Jedną z ulubionych metod Filipa na prowadzenie polityki było nawiązywanie personalnych kontaktów z przywódcami innych państw. Budując takie powiązania chętnie zawierał kolejne związki małżeńskie odstępując od powszechnej w świecie greckim monogamii. Grono sojuszników król powiększał również przez zawieranie związków rytualnej przyjaźni - ksenii.

Filip będąc człowiekiem przystępnym chętnie urządzał uczty, nie stronił od wina i innych uciech. Organizował wystawne uroczystości z aktorami i tancerzami na które zapraszał przedstawicieli różnych miast. Do tego trzeba dodać niezwykłą energię i wytrzymałość owego człowieka, który przez ponad 20 lat rządów prowadził wojny na wszystkich granicach państwa dając osobisty przykład swoim żołnierzom i budząc szacunek przeciwników. Potrafił zręcznie posługiwać się propagandą aby się przedstawić w korzystnym świetle. Bił złote monety z własnym wizerunkiem, nadawał swoje imię miastu tworząc wizerunek silnego i bogatego władcy. Dbał o okazywanie szacunku greckim wartościom obejmując przewodnictwo w igrzyskach pytyjskich czy wystawiając zwycięski zaprzęg na igrzyskach w Olimpii.

Aleksander Wielki i narodziny świata hellenistycznego.

Po śmierci Filipa przybyła do Ajgaj macedońska arystokracja obwołała królem Aleksandra, który cieszył się poparciem Antypatra - bliskiego współpracownika jego ojca oraz zyskał akceptację zgromadzenia Macedończyków zwołanego z tej okazji. Wrogowie Macedonii w Grecji jawnie okazywali radość ze śmierci Filipa i zamierzali uwolnić się od macedońskiej hegemonii nie doceniając młodego króla. W Atenach Demostenes przekonał zgromadzenie, aby uhonorowało zabójcę Filipa a Tebańczycy podjęli próbę pozbycia się macedońskiego garnizonu z Kadmei. Szybka interwencja Aleksandra pozwoliła mu na pewien czas zapanować nad sytuacją. Idąc w ślady ojca zapewnił sobie poparcie ze strony najważniejszych greckich sojuszników - Tesalów. Następnie pospiesznie podążył dalej na południe przyjmując gratulacje i przeprosiny od zaskoczonych jego akcją Tebańczyków. Wreszcie w Koryncie na zgromadzeniu przedstawicieli państw sojuszniczych Aleksander przyjął wybór na hegemona związku korynckiego.

Tymczasem w Grecji w 335 roku pne pojawiły się pogłoski o śmierci Aleksandra które zmobilizowały do działania jego przeciwników. W Tebach stronnictwo antymacedońskie przeprowadziło zamach stanu - odsunęło od władzy oligarchów popieranych wcześniej przez Filipa i uzyskało zapewnienie pomocy od Arkadyjczyków Ateńczyków i prawdopodobnie Persów. Nim koalicja zdołała się uformować Aleksander zjawił się pod murami Teb i rozpoczął oblężenie miasta. Po obronie Teby wpadły w ręce Aleksandra, polecił on zburzyć Teby a mieszkańców sprzedać do niewoli.

Aleksander odziedziczył po ojcu gotowe plany wyprawy przeciw Persji, które po części zaczęto wcielać w życie. Otrzymał też w spadku znakomicie zorganizowaną dużą armię zaprawioną w bojach oraz doświadczony i wierny korpus dowódczy. Filip nie pozostawił jedynie pieniędzy. Aleksander rozpoczynał wojnę z pustym skarbcem i musiał szybko zdobyć pieniądze na wrogu zwłaszcza że legendarne skarby Azji wydawały się leżeć w zasięgu ręki. Oficjalnym celem wyprawy ogłoszonym w Koryncie miała być zemsta za najazd Kserksesa i wyrządzone wtedy krzywdy Macedończykom i Grekom zwłaszcza spalenie świątyń w Atenach. Aleksander odwoływał się do uchwały w sprawie wojny podjętej przez sojuszników skupionych w związku korynckim.

Wiosną 334 roku pne Aleksander zgromadził swoje siły i wyruszył z Pelli do Azji. Prowadził 32 tysiące wojsk pieszych i 5000 jazdy a wraz z korpusem Parmeniona miał pod swoją komendą blisko 50 tysięcy ludzi.

Zalecano satrapom perskim unikania starcia z Aleksandrem zanim nie nadejdą im z pomocą główne siły ale ci odrzucili te sugestie i próbowali powstrzymać Macedończyków nad Granikiem. Aleksander rozstrzygnął losy bitwy atakiem jazdy która rozproszyła kawalerię perską i z pomocą piechoty oskrzydliła czoło sił perskich, których trzon stanowili najemnicy greccy. Perskie oddziały uciekły z pola bitwy a najemnicy greccy zostali wycięci do nogi.

Aleksander wśród celów wyprawy nie wymienił walki o wolność miast greckich w Azji Mniejszej co miało być ważnym powodem wyprawy do Azji Agesilaosa w początkach IV wieku pne. Same miasta greckie korzystające z ekonomicznego rozwoju w perskim imperium niespecjalnie o wolność się dobijały. Aleksander zdecydował się odwołać do tej idei dopiero w Jonii kiedy się okazało że jego kampania wcale nie wzbudziła wielkiego entuzjazmu wśród miejscowych Greków.

Jesienią 333 roku pne pod Issos Aleksander rozgromił główne siły Dariusza, następnie zajął Syrię, Palestynę i Egipt. W tej sytuacji Dariusz zaproponował mu, że uzna jego władzę na zdobytych terytoriach za cenę pokoju ale Aleksander był zdecydowany walczyć o całe imperium Achemenidów. W 331 roku pne przekroczył Eufrat i pomaszerował na wschód. Po ostatecznym rozgromieniu sił perskich pod Gaugamelą w 331 roku pne zajął Babilon a później centrum państwa perskiego - Suzę i Persepolis. Podbijając kolejne kraje Aleksander organizował w nich swoją administrację powierzając urzędy Macedończykom i Grekom. Zakładał miasta, kolonie wojskowe albo czasowe garnizony w których osadzał weteranów i greckich najemników.

Wiosną 323 roku pne Aleksander powrócił do Babilonu, który stał się stolicą jego ogromnego państwa, Po jednej z pijackich uczt Aleksander rozchorował się i zmarł. Umierając nie pozostawił żadnych rozporządzeń kto ma przejąć po nim władzę. O dalszych losach państwa musieli zdecydować sami wodzowie Aleksandra - diadochowie.

Porządek ustalony w Babilonie nie przetrwał długo. Między diadochami wybuchły walki. Dopiero przybycie do Azji Antypatra cieszącego się ogromnym szacunkiem uspokoiło sytuację. W 321 roku pne ustalono że Antypater zostanie naczelnym wodzem i opiekunem królów zachowując władzę w Macedonii. Z pozostałych ziem niemal cała Azja mniejsza została oddana Antygonowi Jednookiemu, Ptolemeusz zatrzymał Egipt, a Babilonia przeszła w ręce Seleukosa. Uporządkowawszy sprawy rządów nad Azją Antypater wraz z królami wrócił do Macedonii. Formalnie jedność imperium została utrzymana a diadochowie mieli zarządzać prowincjami w imieniu obu królów.

W 305 roku pne diadochowie obwołali się królami pieczętując ostateczny rozpad imperium.

Państwo Aleksandra nie przetrwało po jego śmierci ale sława jaką zyskał pozostała na zawsze. Wobec sukcesów które odnosił w tak młodym wieku już za życia stał się legendą.

Osiągnięcia Aleksandra przyniosły także sławę Macedończykom którzy pod jego rządami przeżywali dni największej chwały. Tworzyli najlepszą armię ówczesnego świata dokonując wraz ze swoim wodzem czynów przewyższających wszystko co znane było z przeszłości. Wielu z nich znalazło się w elicie rządzącej i armii nowo powstałych imperiów. Mimo to wpływ podbojów na sytuację w samej Macedonii był dość ograniczony, Do kraju bez wątpienia napłynęły ogromne bogactwa. Aleksander jeszcze w trakcie wyprawy posłał do ojczyzny część zdobytych skarbów, które miały być używane na potrzeby państwa.

Aleksander wyruszając na Wschód zostawił Macedonię pod opieką Antypatra od którego oczekiwał utrzymania porządku w Grecji i przesłania od czasu do czasu uzupełnień dla swojej armii. Antypater dobrze wywiązywał się z obowiązków pomimo poważnych kłopotów jakie sprawiali mu Trakowie i zwłaszcza Spartanie. Wykorzystując zaangażowanie Aleksandra w Azji król Agis nawiązał kontakty z Persją i próbował przywrócić Sparcie pozycję jaką niegdyś zajmowała w świecie greckim. Jednak dopiero w początkach 331 roku pne Spartanie wzmocnieni przez oddziały najemników greckich zdecydowali się na ogłoszenie wojny. Król Agis wezwał Greków do walki o wolność a wykorzystując zaangażowanie Antypatra w Tracji rozbił macedońskie garnizony na Peloponezie. Decydującą bitwę do której doszło pod MEGALOPOLIS wygrał Antypater wzmocniony przez posiłki od Aleksandra. Klęska militarna była wstrząsem dla Sparty. Na wiele lat została wyłączona z aktywnej polityki zewnętrznej.

Pod koniec życia Aleksander mimo że przebywał w Azji wywołał poważne zamieszanie w miastach greckich. W 324 roku pne wydał dekret w którym narzucał państwom greckim przyjęcie wszystkich wygnańców politycznych. Spotkało się to z oburzeniem,

Kiedy do Grecji dotarła wieść o śmierci Aleksandra w Atenach przeważyła opinia aby zrzucić zależność od Macedonii, Odmówiła Sparta. Utworzona koalicja zgromadziła 30 tysięcy ludzi i 200 okrętów i była silniejsza od tej którą pokonał Filip II pod Cheroneją. W 322 roku pne pod Krannon doszło do rozstrzygającej bitwy, którą wygrali Macedończycy. Zwycięski Antypater nie chciał rokować z całym sojuszem ale zmuszał kolejne państwa do przyjmowania jego warunków pokoju. Ateny poddały się jako ostatnie. Antypater przywrócił macedońską hegemonię ale zdecydował się porzucić politykę Filipa II wobec Greków opierającą się na współdziałaniu w ramach związku korynckiego. Zastosował bezpośrednią kontrolę przez ustanowienie oligarchicznych rządów i tyranii oraz wprowadzenie garnizonów. Taką sytuację musieli między innymi zaakceptować Ateńczycy, godząc się na obalenie demokracji i wpuszczenie garnizonu macedońskiego do Pireusu.

Sparta konsekwentnie odrzucała dominację Macedonii, dążyła do odzyskania utraconych ziem i hegemonii na Peloponezie będąc nieustannym źródłem napięć i konfliktów.

W sytuacji jakiej znalazły się państwa greckie nadzieje na odzyskanie niezależności pojawiały się wraz z wybuchem walki o władzę w Macedonii oraz konfliktami pomiędzy diadochami. Sprawa wolności Greków została podniesiona niemal natychmiast po śmierci Antypatra w 319 roku pne. Umierając Antypater wyznaczył na regenta Polysperchonta pomijając swego syna Kasandra. Ten nie chciał się pogodzić z wolą ojca i wywołał wojnę domową znajdując oparcie w macedońskich załogach greckich. W odpowiedzi Polysperchont ogłosił w imieniu królów edykt w którym potępił postępowanie Antypatra wobec miast greckich, zezwolił na powrót wygnańców i wezwał Greków do walki o wolność. Na efekty tego działania nie trzeba było długo czekać gdyż w wielu miastach Grecy obalili władzę popleczników Antypatra stawiając macedońskie załogi w trudnym położeniu.

Chociaż Kasander przejął pełną władzę nad Macedonią to miał poważne kłopoty z utrzymaniem kontroli nad miastami greckimi a ich sprawcą był rządzący Azją Mniejszą i Syrią Antygon Jednooki który zapragnął ujarzmić ziemie greckie. Aby przygotować sobie grunt do interwencji ogłosił w 314 roku pne, ze wszystkie miasta greckie powinny być niezależne rządzić się własnymi prawami i zostać uwolnione od obcych garnizonów. W praktyce realizował to hasło tworząc wielostronne sojusze militarne. Utworzony w ten sposób na Cykladach Związek Wyspiarzy przetrwał aż do II wieku pne.

Nieoczekiwana śmierć Kasandra w 297 roku pne wywołała kolejna wojnę domową w Macedonii. Konflikt pomiędzy synami zmarłego króla wykorzystał Demetriusz Poliorketes obejmując władzę w 294 roku pne. Nowy król początkowo cieszył się sympatią poddanych. Nie potrafił jednak utrzymać dobrych stosunków z potężnymi sąsiadami. Zachowana tradycja przedstawia go w niekorzystnym świetle zarzucając mu brak umiejętności rządzenia państwem. Demetriusza bardziej miało interesować odzyskanie azjatyckiego królestwa ojca niż sprawowanie obowiązków monarszych w Macedonii. Demetriusz włożył natomiast wiele wysiłku w umocnienie dominacji macedońskiej w Grecji. W wielu miastach osadził swoje garnizony i popierał zaprzyjaźnionych polityków co pozwalało mu kontrolować sytuację w niemal całej Grecji z wyjątkiem Sparty.

Rządy Demetriusza zakończyły się w 288 roku pne gdy jego sąsiedzi porozumieli się i najechali Macedonię. Żołnierze macedońscy nie chcieli umierać za nie lubianego króla i przeszli na stronę wroga. Pyrrus i Lizymach podzielili między siebie królestwo Demetriusza a jemu samemu pozostawili jedynie posiadłości w Grecji. Wygnanie Demetriusza otworzyło bardzo trudny okres w dziejach królestwa macedońskiego. Po krótkim okresie dzielenia się władzą z Pyrrusem pełną kontrolę nad Macedonią przejął Lizymach włączając ja do swojego państwa. Ten zręczny polityk karierę rozpoczął w 323 roku pne od objęcia z woli Aleksandra zarządu nad Tracją a po latach zręcznej gry zbudował państwo rozciągające się od granic Epiru po wschodnie granice Azji Mniejszej. Macedonia stała się jedynie prowincją tego imperium.

Macedonia stanęła w obliczu zagrożenia nie znanego od czasów Filipa II. Otóż w 280/79 roku pne Tracja została najechana przez Celtów poszukujących łupów i miejsc do osiedlenia się. Celtowie zażądali okupu a spotkawszy się z odmową najechali Macedonię. Latem tego roku trzy dobrze zorganizowane grupy Celtów zaatakowała Bałkany- wszelkie próby obrony organizowane przez Macedończyków kończyły się niepowodzeniem. Najazdy Celtów doprowadziły do zapaści ekonomicznej i cywilizacyjnej Tracji. Znacznie ucierpiała też Macedonia z której uprowadzono wielu ludzi i wywieziono dobytek gromadzony od czasów Filipa II. Najazd pogłębił kryzys polityczny który nie skończył się wraz z objęciem władzy przez Antygona Gonatasa w 277 roku pne.

Po śmierci Pyrrusa Antygon bez przeszkód władał Macedonią aż do śmierci. Państwo nad którym przejmował władzę było w opłakanym stanie. Celtowie spustoszyli jego ziemie zagarniając dobytek dwóch pokoleń Wielu mieszkańców opuściło kraj aby szukać lepszego życia w monarchach hellenistycznych. Od tego czasu Macedonia pozostawała wyraźnie słabsza w stosunkach z wielkimi państwami hellenistycznymi.

Ateny i Sparta w antymacedońskim sojuszu uwikłały się w wojnę CHREMONIDEJSKĄ w latach 267-261 pne. Wojnę wygrał Antygon

Świat hellenistyczny.

Podboje Aleksandra Wielkiego otwierają nową epokę w dziejach Grecji nazywaną okresem hellenistycznym. Nazwa hellenizm została zaproponowana w XIX wieku i pochodzi od greckiego czasownika hellenizein co można tłumaczyć jako: robić coś na sposób grecki, zachowywać się jak Grek mówić po grecku sprzyjać Grekom. Wprowadzając tę nazwę starano się opisać epokę w której kultura grecka została przyjęta przez różne ludy mieszkające na terenie państwa Aleksandra i uległa przemieszaniu z ich własną kulturą. Określenie hellenizm miało negatywne zabarwienie gdyż odnosiło się do epoki której doszło do degeneracji greckiej kultury pod wpływem wschodu. Dzisiejsza ocena tej epoki pozbawiona jest takich negatywnych osądów. Podkreśla się że wpływ greckiej kultury na społeczeństwa państw hellenistycznych nie był zbyt głęboki

Po wielkich podbojach Aleksandra i powstaniu rozległych hellenistycznych monarchii, z których najpotężniejszymi były państwa Ptolemeuszy i Seleukidów świat egejskiej Grecji mógł się wydawać mały i zaściankowy co jednak nie odpowiadało do końca prawdzie. Władcy nowych państw czuli się Macedończykami i należeli do greckiej kultury a także chcieli ingerować w sprawy greckie.

Dla władców Macedonii Grecja była obszarem leżącym bezpośrednio w zasięgu ich władzy i starali się go utrzymać pod swoją kontrolą oraz przeciwdziałać wpływom Ptolemeuszy i Seleukidów.. Natomiast dla państw greckich powstanie wielkich monarchii oznaczało zepchnięcie na drugi plan w wielkiej polityce. Grecja stała się polem rywalizacji między hellenistycznymi królestwami do których w II wieku dołączył Rzym. Z drugiej strony powstanie nowych miast i wielkich monarchii stworzyło wielu Grekom szansę odmiany losu i dojścia do majątku a także zaszczytów niedostępnych w starej ojczyźnie.

Ogromne zasoby finansowe królów zostały w części wykorzystane na rozwój kultury i nauki greckiej na niespotykaną wcześniej skale. Poszerzenie horyzontów geograficznych uczyniło z Grecji i Morza Śródziemnego centrum iokumene czyli całego znanego świata., Językiem w którym na co dzień porozumiewali się mieszkańcy iokumene stała się koine czyli dialekt wykształcony na bazie dialektu attyckiego. Stopniowo koine zastępowała lokalne dialekty, trafiła też do literatury.

Po śmierci Aleksandra Wielkiego świat grecki został zdominowany przez wielkie monarchie powstałe z podziału jego imperium. Na obszarze Grecji istniały dwa wielkie królestwa Macedonia i Epir ale zachowały wiele odrębnych cech w stosunku do wschodnich monarchii hellenistycznych. Charakter państwa macedońskiego budzi wiele kontrowersji wśród badaczy. Część uważa że dużą rolę odgrywali w nim posiadający prawa obywatelskie Macedończycy którzy na zgromadzeniu mogli decydować o wyborze króla czy podjęciu ważnych decyzji finansowych. Ich pozycja w państwie wynikała z przekonania że to lud jest źródłem władzy królewskiej. Inni historycy przychylają się do poglądu że odwoływanie się królów do poparcia ogółu Macedończyków było sporadyczne i miało doraźny polityczny charakter. Królowie Macedonii podobnie jak inni władcy hellenistyczni przyjęli zwyczaj noszenia diademu.

Do Macedonii nie przeniknęła również praktyka oficjalnego kultu panującego i jego rodziny. Instytucja monarchii była jednak bardzo zakorzeniona w świadomości Macedończyków i aż do czasów rzymskich nie pojawiły się poważne próby obalenia królów.

Charakterystycznym dla epoki hellenistycznej zjawiskiem było powstanie dużych i silnych państw federacyjnych, które skutecznie podejmowały rywalizację z Macedonią. Najważniejsze z nich - Związek Etolski i Związek Achajski były przykładami, że Grecy potrafili dobrowolnie sprawnie zarządzane federacje oparte na wzajemnym poszanowaniu i współpracy. Od wcześniejszych ethne wyróżniał je bardziej rozbudowany system władz centralnych reprezentujących wszystkich członków oraz fakt że należały do nich miasta nie mające wspólnej świadomości etnicznej.

W przeciwieństwie do sojuszy wojskowych takich jak utworzony przez Filipa II Związek koryncki żadne państwo nie odgrywało tutaj roli hegemona a decyzje podejmowano za pośrednictwem wybranych urzędników i ciał kolegialnych. Państwa federacyjne były wielkim osiągnięciem myśli politycznej Greków.

Federacja już w IV wieku pne uformowała się w Etolii kraju który przez długi czas należał do słabiej rozwiniętych regionów Grecji. Wzrost znaczenia Etolów nastąpił w końcu IV wieku pne. Punktem zwrotnym w dziejach Etolów okazał się najazd Celtów w 279 roku pne kiedy skutecznie przeprowadzili skuteczną obronę zagrożonych Delf. Etolowie mieli opinię ludu zacofanego i żyjącego zgodnie z barbarzyńskim obyczajem stworzyli państwo federacyjne oparte na bardzo demokratycznych zasadach i solidarnej współpracy uczestników.

Każde nowe państwo zachowywało autonomię w sprawach wewnętrznych, a jednocześnie jego obywatele stawali się obywatelami Związku i mieli prawo do pełnego uczestnictwa w jego życiu politycznym na równych warunkach. Najważniejsze decyzje podejmowało zgromadzenie, które decydowało o przyjmowaniu nowych członków do związku o nadawaniu obywatelstwa o zawieraniu sojuszy i wysyłaniu poselstw. W zgromadzeniu mogli brać obywatele wszystkich miast członkowskich ale w praktyce dominowali w nim sami Etolowie. Zgromadzenie wybierało naczelnego wodza- stratega, sekretarza i dowódcę jazdy. Związek bił też własną monetę.

Druga wielka federacja narodziła się w Achai w 281 roku pne kiedy porozumienie zawarły cztery miasta- Dyme Patraj Tritaja i Faraj odradzając wspólnotę Achajów która rozpadła się w końcu IV wieku pne

Wszyscy obywatele miast związkowych mogli uczestniczyć w zgromadzeniach odbywających się co najmniej cztery razy w roku w Ajgion które pełniło centrum życia religijnego i politycznego. Mogli też być wybierani do rady lub na urzędników. Bieżącymi sprawami zarządzało kolegium składające się z najwyższych urzędników - stratega, dowódcy jazdy, dowódcy floty oraz dziesięciu demiurgów. W praktyce urzędy pełnili na ogół przedstawiciele wąskiej grupy najbogatszych obywateli ale struktura władz zapewniała wszystkim miastom związkowym uczestnictwo w podejmowaniu decyzji na równych prawach. Miasta same biły monetę. Związek posiadał wspólny skarb ale w sprawach wewnętrznych miasta zachowały autonomię.

Federalizm był też ważnym zjawiskiem na Krecie gdzie zawsze istniało bardzo dużo niewielkich miast rywalizujących ze sobą o ziemię i swobodę korzystania z pastwisk. Chętnie zawierały między sobą porozumienia obdarzając się prawami obywatelskimi i wspólnie opiekowały się ważnymi sanktuariami i organizowały igrzyska. W początkach III wieku pne istniało kilka rywalizujących koalicji ale już około połowy tego wieku najważniejsze miasta - knossos i Gortyna zawarły ze sobą porozumienie i utworzyły Związek Kreteńczyków, który jednak nie obejmował całej wyspy. Związek nie wytworzył takiej struktury jak państw federalne ale miasta posiadały wspólny kodeks a także trybunał sądowy.

Czasy hellenistyczne były przedstawiane jako okres kryzysu i upadku polis czego dowodem miała być utrata niezależności politycznej. Mimo politycznej zależności od monarchów miasta posiadały spory zakres swobody widoczny przede wszystkim w podejmowanych przez nie zabiegach dyplomatycznych mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa i uzyskanie wysokiego prestiżu. Miasta zawierały sojusze obronne ( symmachie) zobowiązując się do udzielenia sobie pomocy. Czasami relacje między nimi układały się tak serdecznie że wzajemnie ofiarowywały swoim obywatelom przyznanie równych praw. Rzadziej zdarzały się sytuacje kiedy miasta postanawiały połączyć się i stworzyć jedno państwo (synpoliteia). Takie wspólnoty nie zawsze były trwałe z czego zdawali sobie sprawę ich twórcy skoro czasami określali zasady na jakich miasta mogły się ponownie usamodzielnić.

Wiele wysiłku miasta wkładały w zabiegi o uzyskanie gwarancji bezpieczeństwa i nietykalności, których pierwotnie udzielano sanktuariom , aby uchronić je przed grabieżą w czasie wojny. Czasami starano się o takie gwarancje w obawie przed piratami wspieranymi przez niektóre miasta.

W epoce hellenistycznej upowszechniło się zjawisko euergetyzmu czyli dobrowolnych świadczeń na rzecz miast dokonywanych przez królów i bogatych obywateli o wartości znacznie przewyższającej to co miasta otrzymywały wcześniej na przykład z tytułu obowiązkowych liturgii.

Grecja nadal pozostawała krajem gdzie większość ludzi żyła bardzo skromnie. Zawirowania spowodowane wojnami przyczyniały się do ruiny małych gospodarstw i popadania w zadłużenie. W wielu miastach żądano zniesienia długów i przeprowadzenia nowego podziału ziemi. Ubóstwo i brak perspektyw na poprawę losu sprzyjały migracji. Wschód kusił szansami i legendarnym bogactwem. Niejeden Grek decydował się na najemną służbę wojskową zaciągając się do armii królewskich.

Informacje które można znaleźć w zachowanych inskrypcjach pozwalają na wyobrażenie sobie jak funkcjonowało małe gospodarstwo rolne w epoce hellenistycznej. Przeciętna wielkość takiego gospodarstwa wahała się między 4 a 5 ha. Gospodarowanie opierało się przede wszystkim na pracy członków rodziny. Kiedy domowników było mniej mogło brakować rąk do pracy i wtedy należało zatrudnić kogoś do pomocy lub kupić niewolnika. Posiadanie niewolników było jednak inwestycją obarczoną ryzykiem ich utraty chociażby na skutek choroby. W niewielkim stopniu stosowano nowinki techniczne i nowe metody uprawy roli. Na szerszą skalę używano pługów żelaznych.

Podstawą greckich posiłków były chleb i wszystkie produkty mączne które określano wspólną nazwą sitos. Na wsiach często zadowalano się grochem soczewicą oraz chlebem jęczmiennym. Dla wielu spożywanie chleba pszennego było przejawem luksusu, na który częściej mogli pozwolić sobie mieszkańcy miast niż wsi.

Epoka hellenistyczna przyniosła zmiany w wyglądzie miast. W stosunku do wcześniejszej epoki znacznie pogłębiły się różnice między biednymi a zamożnymi czego dowodem są nie spotykane wcześniej rozbieżności w wielkości i wyglądzie domów. Przebudowa publicznej przestrzeni w miastach i rozbudowa domów prywatnych stworzyły miejsce dla rzeźby nie związanej z kultem. Popularne stały się wtedy portrety rzeźbiarskie. Wznoszono posągi Aleksandra i hellenistycznych królów wyobrażanych jako herosi nago z podkreśleniem muskulatury ciała.

Wśród miast leżących w samej Grecji bez wątpienia największą rolę odgrywały Ateny. Po klęsce z 338 roku pne dzięki działalności i nadzorującego publiczne finanse Likurga radykalnie wzrosły dochody państwa. Dzięki temu Ateńczyków stać było na finansowanie programu rozbudowy miasta na skalę porównywalną z czasami Peryklesa. Przebudowano w tym czasie port i arsenał, teatr Dionizosa miejsce obrad zgromadzenia na Pnyksie. Dzięki Likurgowi Ateny umocniły się jako centrum greckiej kultury, które potrafiło korzystać ze swej wielkiej przeszłości.

Od końca IV wieku pne najważniejszą rolę w życiu kulturalnym Aten stopniowo zaczęły odgrywać szkoły filozoficzne. Pierwszą taką szkołę Akademię założył Platon w 387 roku pne. Potem pojawiły się następne- Likejon Arystotelesa w 335 roku pne Stoa Zenona w 306 roku pne i Ogród Epikura w 301 roku pne. Były to prywatne stowarzyszenia mające własne źródło utrzymania i państwo nie ingerowało w ich działalność a ziemia i budynki szkolne oraz biblioteki traktowano jako własność prywatną kierowników szkół. W szkołach prowadzono wykłady z różnych dziedzin filozofii a także z zakresu nauk szczegółowych które później z filozofii się wyodrębniły takich jak botanika, zoologia, muzyka czy retoryka. Do szkół wstępowali nie tylko Grecy ale i wielu Fenicjan Kartagińczyków a później Rzymian, Uczestnictwo w wykładach było darmowe i tylko u stoików pobierano początkowo opłatę.

Drugie z potężnych niegdyś państw - Sparta przez cały III wiek pne dążyło do odzyskania utraconych ziem i dominującej pozycji na Peloponezie. W pierwszej połowie III wieku pne Spartanie czuli się na tyle silni że podejmowali interwencje w środkowej Grecji i na Krecie. Osłabienie Macedonii po najeździe Celtów próbował wykorzystać król Areus starając się zająć jej miejsce jako opiekun Delf ale jego wojna przeciwko Etolom zakończyła się porażką, Wielkie nadzieje Spartan zakończyły się katastrofą podczas wojny chremonidejskiej. Ponowne próby przywrócenia Śparcie świetności wiążą się z królami reformatorami - Agisem IV i Kleomenesem III.

Gdy Agis IV obejmował władzę poważnym problemem Sparty stała się nieliczna warstwa obywateli- 700 osób. Agis IV przeforsował na zgromadzeniu decyzję o konfiskacie ziemi bogatych Spartiatów i podzieleniu jej na 4500 nowych działek obywatelskich. Pozbawił władzy eforów i drugiego króla kiedy ci próbowali przeciwstawić się jego reformom. Te decyzje zmobilizowały przeciwników króla. W 241 roku pne przygotowali zamach stanu i doprowadzili do jego stracenia. Idee Agisa IV zostały podjęte przez jego następcę Kleomenesa III. Po sukcesach w walce ze Związkiem Achajskim wykorzystał swoją popularność i w 227 roku pne przystąpił do wprowadzania reform. Rozpoczął do zamordowania czterech eforów którzy mu się sprzeciwiali a następnie przeforsował na zgromadzeniu likwidację eforatu. Ustanowił nowych urzędników - patronomów. Mieli stać na straży przestrzegania dawnych praw i obyczajów ojców. Do obywatelstwa zostali dopuszczeni Spartanie nie mający pełnych praw obywatelskich.. Przeprowadzone reformę agoge i przywrócono zwyczaj wspólnych posiłków. Zmianie uległ sposób szkolenia armii która została wyposażona w długie włócznie - macedońskie sarisy. Sukcesy Kleomenesa III przyspieszyły jednak jego upadek. Zawiązano przeciwko niemu koalicję pod przywództwem Macedończyków. W walnej bitwie z nią poniósł klęskę i musiał się ratować ucieczką do Egiptu.

Po usunięciu Kleomenesa Sparta nie miała królów przez kilka lat. Jednak monarchię w końcu przywrócono a ostatnim jej przedstawicielem był Nabis , który w 207 roku pne przejął rządy jako jedynowładca. Za jego panowania zmienił się wygląd miasta, które otoczono murami obronnymi i wyposażono w akwedukt. Król bił srebrną monetę ze swoim wizerunkiem a obywateli zachęcał do zajmowania się handlem i rzemiosłem. Zbyt samodzielna polityka Nabisa doprowadziła go do konfliktu ze związkiem Achajskim i z Rzymem- konfliktu który zakończył się klęską Spartan w 195 roku pne i utratą znacznej części Lakonii wraz z portami. Wkrótce po zamordowaniu Nabisa w 192 roku pne Sparta utraciła niezależność i została siłą włączona do Związku Achajskiego. Dopiero po 146 roku pne Rzymianie nadali jej status wolnego miasta.

Dzięki akcji kolonizacyjnej Aleksandra i Seleukidów grecka kultura została zaszczepiona odległych rejonach Azji Środkowej.

Powstanie wielkich monarchii i zabiegi ich władców sprawiły, że znaczące centra greckiej kultury zaczęły powstawać z dala od Grecji. Symbolem nowej epoki stała się stolica państwa Ptolemeuszów- Aleksandria. Powstała jako grecka polis a jej odrębność w stosunku do reszty kraju podkreślano mawiając że znajduje się przy Egipcie. Jej obywatelami mogli być tylko Macedończycy i Grecy. Diodor uważa że Aleksandria była w jego czasach największym miastem świata i miała 300 tysięcy wolnych mieszkańców. Rozwijała się jako wielki ośrodek handlu do którego docierały towary z egzotycznych krajów a jej wspaniałym symbolem była latarnia morska wzniesiona na wyspie Faros. Dzięku staraniu Ptolemeuszów Aleksandria stała się faktyczną stolicą kulturalną świata greckiego a przede wszystkim wielkim ośrodkiem nauki. Do miasta ściągały najwybitniejsze umysły epoki, kuszone królewską opieką i wspaniałymi instytucjami naukowymi a przede wszystkim obecnością innych badaczy z którymi mogli wymieniać myśli. Ptolemeusz I zadbał o stworzenie im niespotykanych warunków. Powołano dożycia Musejon czyli stowarzyszenie czcicieli Muz pomyślane jako korporacja skupiająca uczonych na wzór ateńskich szkół filozoficznych. Zadaniem jej członków było prowadzenie badań naukowych w różnych dyscyplinach. Drugą ważną instytucją była Biblioteka w której zgromadzono wszystkie dzieła literatury greckiej. Pod koniec panowania dynastii Ptolemeuszów miało się tu znajdować około 700 tysięcy zwojów. Biblioteka stała się miejscem pracy licznych uczonych.

Kryzys macedońskiej hegemonii i początek rzymskiej dominacji

Pod koniec rządów Antygona Gonatasa macedońska dominacja w Grecji

Chyliła się ku upadkowi. Widomym tego znakiem była utrata Koryntu i Eubei, których nie udało się już odzyskać. Demetriusz II panujący od 240 roku pne dziedzic tronu po Antygonie przez 10 lat swych rządów nie był w stanie powstrzymać dalszego upadku autorytetu Macedonii. Na Peloponezie zdradzali go kolejni sojusznicy przystępując do Związku Achajskiego.

Tymczasem Macedończycy którzy jeszcze niedawno sprawowali hegemonię nad całą północną Grecją byli w 229 roku pne zmuszeni zebrać wszystkie siły by bronić się przed najazdem Dardanów. W trakcie przygotowań zmarł Demetriusz II pozostawiając jako następcę 9-letniego Filipa. W dramatycznej sytuacji w jakiej znaleźli się Macedończycy szczęście jednak się do nich uśmiechnęło. Dokonali niezwykle trafnego wyboru powierzając regencję Antygonowi Dosonowi. Regent okazał się niezwykle zdolnym przywódcą i skutecznie poradził sobie z najazdem Dardanów. Za co został obwołany królem. Antygon aby zapewnić małemu Filipowi objęcie w przyszłości władzy usynowił go.

Po drugie w chwili gdy związek Achajski znalazł się u szczytu powodzenia nieoczekiwanie wyrósł mu pod bokiem groźny przeciwnik - Sparta rządzona przez Kleomenesa III.. Kleomenes otrzymał wsparcie od Etolów oraz pomoc finansową od króla Egiptu. Po przeprowadzeniu reform w Sparcie zdobył popularność wśród uboższych warstw w miastach Peloponezu które nie czuły wielkiej sympatii do zdominowanych przez oligarchów władz Związku Achajskiego. Te zaniepokojone jego popularnością bezskutecznie usiłowały namówić go do współpracy. W 225 roku pne rozmowy zerwano a armia spartańska opanowała Argos Korynt i prawie całą północno wschodnią część Peloponezu. W obliczu groźby rozbicia związku na jego czele znów postawiono Aratosa dając mu swobodę działania. Ten wytrawny polityk prowadził rozmowy z królem Macedonii widząc w sojuszu z nim najlepsze rozwiązanie istniejącej sytuacji.

Na prośbę Achajów w 224 roku pne 20 tysięczna armia macedońska dotarła pod MEGARĘ gdzie doszło do zaprzysiężenia przymierza ze związkiem Achajskim. Po czym antygon szybko zajął Korynt i Argos a następnie wkroczył do Arkadii zdobywając wierne Spartanom miasta i fortece. Niespodziewana zmiana w układzie sił zmusiła Kleomenesa po powołania pod broń uwolnionych helotów. W czasie zimowej przerwy w działaniach Antygon zjawił się na zgromadzeniu związku Achajskiego i doprowadził do zawarcia wielostronnego sojuszu nazywanego ZWIĄZKIEM HELLEŃSKIM lub PRZYMIERZEM HELLENÓW.

Wszyscy zobowiązali się do walki przeciwko Sparcie i do nie zawierania samodzielnego porozumienia z Etolami. Związkiem miała kierować rada złożona z przedstawicieli państw sojuszniczych. Antygon został wybrany hegemonem i miał dowodzić połączonymi siłami.

W 222 roku pne Antygon na czele armii rozbił pod SELLAZJĄ armię Kleomenesa III. Po bitwie Kleomenes zdecydował się poddać Spartę i uszedł na wygnanie.

Tymczasem w Grecji Antygon bez przeszkód zajął Spartę, nakazał przywrócenie dawnych praw i skłonił ją do wstąpienia do związku.

W ciągu kilku lat rządów zdołał przywrócić macedońską hegemonię w Grecji ale oparł ją nie na przemocy tylko na przywództwie Związku hellenów. Filipowi pozostawił licznych i oddanych sojuszników oraz godnych zaufania doradców.

Filip V obejmował władzę mając zaledwie 17 lat ale dzięki zabiegom swojego poprzednika był do rządzenia znakomicie przygotowany. Nie zabezpieczyło to młodego władcy przed kłopotami, które niemal natychmiast spadły na jego głowę. Powstanie sojuszu Macedończyków i Greków a także jego sukcesy na Peloponezie poważnie zaniepokoiły Etolów, którzy nie chcieli bezczynnie patrzeć jak wrogowie rosną w siłę. Aby rozbić niebezpieczny sojusz podjęli zabiegi dyplomatyczne.

Dopiero w 220 roku pne Filip V osiągnął pełnoletność mógł formalnie zostać hegemonem związku i wypowiedzieć wojnę Etolii. Działania wojenne ciągnęły się do 217 roku pne nie przynosząc żadnej ze stron zdecydowanych korzyści. Tymczasem młody król uwikłał się w konflikt z Rzymem. Doszło do tak zwanej PIERWSZEJ WOJNY MACEDOŃSKIEJ (215-205 pne). Działania zbrojne rozpoczęły się od ataku Filipa i od morza i na lądzie na sprzymierzoną z Rzymem Apollonię. Posłana jej na pomoc flota rzymska szybko zyskała przewagę nad macedońską ograniczając działania Filipa. W 211 roku pne Rzymianie zawarli sojusz z etolami nakłaniając ich do działań wojennych i zapewniając że będą mogli zatrzymać każde zdobyte na Filipie miasto. W ślad z a Związkiem Etolskim na stronę Rzymian przeszły Sparta Mesenia i Elida powodując rozłam w Związku Helleńskim, Filip miał jednak dość sił by się przeciwstawić. Spustoszył religijne i polityczne centrum Etolów w Termon. Wobec takiego obrotu spraw Etolowie łamiąc zobowiązania wobec Rzymian zawarli w 206 roku pne odrębny pokój z Macedonią. Wojna straciła impet, Rzym zgodził się na podział wpływów na Adriatyku i zawarcie pokoju z Macedończykami w FOJNIKE.

Po zakończeniu wojny z Rzymem Filip nie mógł już kontynuować polityki na zachodnich granicach państwa, skierował zatem uwagę na Trację która po najeździe Celtów została przez królów macedońskich pozostawiona swemu losowi. Filip szybko opanował ten kraj, jednocześnie podjął aktywną politykę morską.

Działając w sojuszy ze Związkiem Kreteńskim i Antiochem III napadł na port Rodos i spalił stojące tam statki a następnie opanował Tazos i Cyklady. Obawiając się zablokowania przynoszącego duże zyski handlu czarnomorskiego Bizancjum Rodos i Pergamon połączyły wysiłki i rozbiły flotę Filipa. Ten jednak nie zrezygnował z walki ale przeniósł wojnę na ląd i spustoszył okolice Pergamonu oraz należące do Rodos wybrzeża Karii. Wycieńczone wojną oba państwa wysłały w 201 roku pne poselstwo do Rzymu z prośbą o pomoc która spotkała się z życzliwym przyjęciem.

Rzym przystąpił do tak zwanej DRUGIIEJ WOJNY MACEDOŃSKIEJ (200- 196 pne). Działania nabrały rozmachu dopiero w 198 roku pne gdy dowództwo objął Kwinkcjusz Flamininus który umiejętnie przeciągał na swoją stronę kolejne miasta greckie i przejmował nad nimi kontrolę. W 197 roku pne doszło do rozstrzygającej bitwy pod KYNOSKEFALAJ czyli psie głowy. Bitwa szybko przeobraziła się w rzeź Macedończyków. W 196 roku pne zawarto pokój w którym Filip musiał zgodzić się na opuszczenie wszystkich ziem poza właściwą Macedonią i zapłatę 1000 talentów kontrybucji, miał też wycofać swoje garnizony stacjonujące poza krajem i wydać flotę z wyjątkiem kilku okrętów.

Klęska Macedonii w bitwie pod kynoskefalaj była w dużej mierze efektem błędów w dowodzeniu ale przegrana wojna była wynikiem ogromnej dysproporcji między potencjałami obu państw, która jeszcze bardziej się pogłębiła. Na mocy traktatu pokojowego i późniejszych decyzji Filip musiał całkowicie wycofać się z Grecji i wyrzec się ingerencji w jej sprawy. Od tej pory też zabiegał o utrzymanie dobrych stosunków z imperium rzymskim.

Kwinkscusz Flamininus, który pokonał Filipa i z poparciem senatu wprowadził nowy ład w Grecji należał do grona rzymskich elit ulegających fascynacji grecką kulturą.. W czasie wojny występował jako obrońca wolności Hellenów domagając się od Filipa wycofania garnizonów z miast greckich i zwrotu zagrabionego im mienia. Flamininus starannie przygotowywał swoje wystąpienie w czasie igrzysk istmijskich w 196 roku pne, kiedy publicznie ogłosił decyzję senatu o zwróceniu wolności wszystkim Grekom co u zgromadzonych wywołało niepohamowany wybuch radości. Po niemal 140 latach które minęły od powołania Związku Korynckiego, Grecy zostali uwolnieni od macedońskiej hegemonii. Mimo zapewnień Flamininusa nie był to początek wolności ale przejście pod opiekę nowego znacznie potężniejszego hegemona. Związek Achajski wykorzystał obecność Flamininusa do rozprawy ze Spartą. W 195 roku pne sojusznicy rozbili jej wojska i okroili terytorium a dwa lata później zmuszono Spartę do wstąpienia do związku Achajskiego.

Flamininus starał się podkreślać swoje szczere intencje wobec Greków i traktować ich po partnersku.

Gdy w 197 roku pne Rzymianie walczyli z Filipem V syryjski władca Antioch III opanował prawie całe wybrzeża Azji Mniejszej od Cylicji po Hellespont co wzbudziło niezadowolenie Rzymian.

Narastającą wrogość między Rzymem i Antiochem III postanowili wykorzystać Etolowie niezadowoleni z rzymskich porządków w Grecji, które nie przyniosły im korzyści. W 192 roku pne na zgromadzeniu Związku Etolskiego podjęli decyzję o wezwaniu Antiocha III do obrony wolności miast greckich i rozsądzenia sporu między Etolami a Rzymem.

Wiosną 191 roku pne Rzymianie z pomocą Filipa V pokonali Antiocha w Termopilach po czym rozbili jego flotę i zadali mu klęskę w bitwie pod MAGNEZJĄ. W 188 roku Antioch zawarł pokój zobowiązując się do zapłacenia bardzo wysokiej kontrybucji i rezygnacji z posiadłości w Azji Mniejszej. Rzymianie zdobyte ziemie rozdzielili między sojuszników a wolnością obdarzyli tylko te miasta które opowiedziały się po ich stronie.

W Grecji walki nie ustały wraz z wyparciem Antiocha, gdyż na placu boju pozostali Etolowie, Dopiero w 189 roku pne Rzymianie zmusili ich do kapitulacji. Zdani na łaskę Rzymu Etolowie musieli zapłacić wysoką kontrybucję zrezygnować z większości posiadłości poza Etolią i dać zakładników. Godząc się na to praktycznie zostali pozbawieni samodzielności. Rzymianie zawarli pokój nie licząc się ze swymi sojusznikami a także z Filipem, który mimo wielkiego zaangażowania nic w tej wojnie nie zyskał.

W ostatnich latach rządów Filip V skoncentrował się na porządkowaniu i wzmacnianiu wyniszczonego i osłabionego państwa.

W 179 roku pne władzę po nim przejął Perseusz, który kontynuując politykę ojca zabiegał o poprawę stosunków z państwami greckimi. Rzymianie zaniepokojeni poprawą relacji między Perseuszem a Grekami postanowili wszcząć trzecią wojnę z Macedonią (w latach 171-169 pne). Zapewne od początku Rzymianie dążyli do podboju Macedonii i zagarnięcia bogatych łupów toteż nie byli zainteresowani żadnymi negocjacjami. Zmuszeni do wojny Macedończycy wystawili stosunkowo liczną armię i odnieśli zwycięstwo w Tesalii. Do decydującego starcia doszło w 168 roku pne pod PYDNĄ gdzie Emiliusz Paulus pokonał Perseusza i niemal do nogi wyrżnął jego wojsko. Po odniesionym zwycięstwie Rzymianie przeprowadzili skuteczny plan likwidacji królestwa macedońskiego. Monarchia została zniesiona a kraj podzielono na 4 całkowicie niezależne od siebie państwa. Nie mogły one utrzymywać między sobą żadnych stosunków politycznych zakazano im wymiany handlowej a nawet zawierania związków małżeńskich pomiędzy ich obywatelami. Rzymianie deportowali do Italii całą elitę rządzącą Macedonią - przedstawicieli arystokracji, urzędników królewskich i oficerów.

W czasie wojny Rzymianie pokazali całą swoją bezwzględność w stosunku do pokonanych i sprzymierzeńców. Związek Beocki został rozwiązany, Związek Achajski musiał wysłać jako zakładników 1000 obywateli a 550 Etolów zostało straconych. Niecałe 20 lat po upadku królestwa w 149 roku pne Macedończycy chwycili za broń przeciwko Rzymianom. Tym razem poparli niejakiego Andriskosa, który twierdził, że jest Filipem- synem Perseusza wysłanym niegdyś jako zakładnik do Rzymu. Ostateczną klęskę zadał Andriskosowi Kwintus Cecyliusz Matellus który ponownie zajął Macedonię. Po stłumieniu buntu Rzymianie odebrali Macedończykom resztki samodzielności zamieniając ich kraj w prowincję i poddając władzy namiestnika.

Chociaż miasta greckie nie udzieliły poparcia Andriskosowi to jednak i w nich narastały nastroje antyrzymskie. Tymczasem w samym Rzymie zwyciężyła idea prowadzenia zdecydowanej polityki wobec podporządkowanych terytoriów, która miała powstrzymać bunty. Jej efektem było zastosowanie radykalnych rozwiązań w Macedonii a także zburzenie Kartaginy w 146 roku pne.

Rzymianie nie zamierzali zezwalać na jakiekolwiek demonstracje samodzielności. Do otwartego konfliktu z Grekami doszło po tym jak w 148 roku pne Sparta ogłosiła secesję ze Związku Achajskiego. Władze związkowe zdecydowały na się na zmuszenie Spartan siłą do zmiany stanowiska ale spotkało się to z sprzeciwem Rzymian. Chcąc ukarać Achajów w 147 roku pne senat rzymski nakazał wyłączenie ze związku nie tylko Sparty ale także Koryntu, Argos oraz kilku mniejszych miast. Kiedy poselstwo rzymskie przekazało tę decyzję w Koryncie doszło tu do gwałtownych wystąpień przeciwko Spartanom, obwinianym za niekorzystny obrót spraw, Przywódcy związku doprowadzili do zerwania rokowań. W 146 roku pne armia Związku Achajskiego został pokonana w bitwach w pobliżu Termopil i Cheronei. Po samobójstwie Kritolaosa dowództwo nad armią związku objął Diajos mobilizując siły greckie, Tymczasem w okolicach Koryntu wylądowała armia Lucjusza Mummiusa. Po krótkiej bitwie Achajowie rzucili się do ucieczki. Bez walki wpadł w ręce Rzymian Korynt. Zwycięscy Rzymianie złupili i zrównali z ziemią Korynt jego mieszkańców sprzedano w niewolę a majątki skonfiskowano. Miastom które wzięły udział w wojnie nakazali zburzenie murów obronnych i zapłacenie kontrybucji. Zażądali też rozwiązania wszystkich związków greckich i zniesienia demokracji. Chociaż niektóre z rozporządzeń później złagodzono to jednak Grecja nie uwolniła się już od rzymskiego panowania.

Pod rządami Rzymian Grecja w latach 146-27 pne

Rzymska administracja w Grecji pojawiła się wraz z utworzeniem w 148 roku prowincji Macedonia obejmującej także Epir i Tesalię. Namiestnicy Macedonii dbali o rzymskie interesy w południowej Grecji formalnie pozostającej ciągle poza granicami imperium.

Zagrożeniem dla rzymskiego panowania w Grecji okazał się król Mitrydates VI. W 113 roku pne przejął on władzę niewielkim królestwie Pontu, aż do 89 roku pne zjednoczył niemal wszystkie ziemie wokół Morza Czarnego oraz znaczną część w Azji Mniejszej. Korzystając z wojny domowej która toczyła się w Italii Mitrydates w 89 roku pne rozgromił rzymskie wojska stacjonujące w prowincji Azja i opanował całą Azję Mniejszą wraz z miastami greckimi. W miastach greckich które zdołały doświadczyć wyzysku ze strony poborców podatków wystąpienie Mitrydatesa spotkało się z dużą sympatią zwłaszcza wśród warstw uboższych, Jednak miasta które korzystały z uprzywilejowanych stosunków z Rzymianami nie kwapiły się do udzielenia poparcia władcy Pontu.

Ubożsi Ateńczycy widzieli w Mitrydatesie nie tylko wroga Rzymian i obrońcę świata greckiego ale przede wszystkim nadzieję na poprawę losu, Latem 88 roku pne król Pontu zdecydował się przenieść działania zbrojne do Grecji licząc że tocząca się wojna w Italii położy kres rzymskiemu imperium.

Na stronę Mitrydatesa przeszły Związek Achajski Sparta oraz miasta Beocji. Rzymska dominacja w Grecji została zagrożona a dysponujący niewielkimi siłami namiestnik Macedonii niewiele mógł zrobić aby powstrzymać wroga.

Wreszcie po opanowaniu sytuacji w Rzymie zimą 87 roku pne do Grecji przybył na czele pięciu legionów Lucjusz Korneliusz Sulla, który skierował się do Attyki. Wiosną 86 roku Mitrydates wysłał do Grecji ogromną armię dążąc do rozstrzygnięcia wojny. W tym czasie Rzymianie zdobyli Ateny i Pireus rozpoczynając mordy i grabieże,

Zbiegiem okoliczności losy Grecji ponownie rozstrzygnęły się pod CHERONEJĄ gdzie Sulla latem 86 roku pne pokonał armię pontyjską. Następnie w 85 roku pne Sulla przeprawił się do Azji Mniejszej i zmusił Mitydatesa do zawarcia pokoju. Rzymianie surowo potraktowali miasta walczące po stronie Mitrydatesa, nakładali na nie wysokie kontrybucje a w niektórych przypadkach mordowali mieszkańców i burzyli mury obronne. jednak te poleis które w odpowiednim czasie przeszły na stronę rzymską zyskały uprzywilejowany status czasem nawet zwalniający z płacenia podatków.

Po zakończeniu wojny z Mitrydatesem Ateny przez blisko 60 lat pozostawały formalnie niezależnym państwem. Mimo zniszczeń i głębokiego kryzysu ekonomicznego miasto przyciągało członków rzymskiej elity zafascynowanych grecką filozofią i kulturą. W 79 roku pne przybył do Aten sam Cyceron który uczęszczał na wykłady filozofów. W ślad za Cyceronem pojawili się i inni Rzymianie aby słuchać wykładów ateńskich filozofów. Wizyty bogatych Rzymian rozmiłowanych w greckiej kulturze miały też bardzo praktyczny wymiar. Miasto mogło dalej rozwijać się jako centrum nauki i zyskiwało możnych dobroczyńców, którzy przekazując środki przyczynili się do odbudowy Aten.

Obok Aten dużym zainteresowaniem Rzymian cieszyła się Sparta która od 146 roku pne miała status wolnego miasta. Jej terytorium było mniejsze niż w czasach hellenistycznych. Mimo zachwytów Cycerona że Spartanie od 700 lat żyją wg. Tych samych praw i obyczajów ustrój miasta niewiele przypominał ten znany z czasów klasycznych. \miastem kierowali synarchowie, czyli rada złożona z wybieranych na roczną kadencję urzędników, Największym prestiżem cieszyła się godność patronoma, który był eponimem i sprawował opiekę nad gimnazjonami oraz wychowaniem młodzieży. Spartanie znaleźli możnych opiekunów wśród członków znakomitego rzymskiego rodu Klaudiuszów.

Dla rzymskich kupców i osadników szczególnie atrakcyjnym miejscem w Grecji była od II wieku pne wyspa Delos. Po wojnie z Perseuszem rzymianie odebrali ją Rodyjczykom i przekazali pod kontrolę Aten Wszyscy dotychczasowi mieszkańcy Aten zostali wysiedleni a na ich miejsce sprowadzono ateńskich kleruchów. Na Delos bardzo szybko osiedliło się wielu Rzymian i Italików którzy przybyli tu jako właściciele statków handlowych i kupcy i szybko uzyskali dostęp do władz miasta. Przybywali tu też kupcy ze Wschodu i z miast Fenicji. Posiadali tu własne gildie skupiające kupców i właścicieli statków a także miejsca kultu. Delos nadal słynęła z sanktuarium Apollona, które otrzymywało hojne dary z różnych części świata greckiego. Szczególny dochód przynosił wyspie handel niewolnikami przywożonymi z Azji Mniejszej. W miarę jak słabła władza państwa Seleucydów na Rodos pojawiało się coraz więcej piratów bezkarnie porywających ludzi i sprzedających ich na Delos. Kupcami byli Rzymianie, którzy w drugiej połowie II wieku pne potrzebowali dużo taniej siły roboczej.

Rzymscy kupcy i przedsiębiorcy już od końca III wieku one osiedlali się na Krecie doceniając jej dogodne położenie na szlakach żeglugowych. Dopiero w 74 roku pne Marek Antoniusz otrzymał od senatu zadanie podbicia Krety pod pretekstem walki z piratami. Wysłana na podbój rzymska flota została rozbita a Antoniusz zyskał bardzo złośliwy przydomek Creticus- Kreteński. Kolejną ekspedycję tym razem udaną poprowadził w 69 roku pne Kwintus Cecyliusz Metellus. Pokonał Greków w bitwie w pobliżu Kydonii, Po opanowaniu wyspy zostali na niej osiedleni weterani armii Metellusa. Za nimi przybyli inni osadnicy.

Po klęsce Mitrydatesa poważnym zagrożeniem we wschodniej części Morza Śródziemnego stali się piraci. W 69 roku pne ich ofiarą padła Delos która została dokładnie splądrowana i nigdy już nie powróciła do dawnego znaczenia. Siły piratów stawały się coraz większe ponieważ do ich baz na Cylicji i na Krecie dołączało wielu ludzi zepchniętych na margines w wyniku wojny i narastającego kryzysu ekonomicznego. Trafiali do nich byli żołnierze i wioślarze szukający lepszych warunków życia. Upadek znaczenia Rodos i bierność Rzymian stworzyły korzystne warunki do działalności piratów dając im duże poczucie bezkarności. Do rozwoju tego procederu pośrednio przyczyniali się Rzymianie chętnie nabywający niewolników. Piraci dawali się we znaki samym Rzymianom.

W 57 roku pne Tesalię, Ateny i miasta południowej Grecji po raz pierwszy oddano formalnie pod kontrolę namiestnika Macedonii. Dziesięć lat później w Rzymie wybuchła wojna domowa której rozstrzygające bitwy stoczono na greckiej ziemi. Podczas pierwszej wojny domowej z lat 49-45 pne występujący przeciwko Cezarowi Pompejusz Wielki wycofał się z Italii do Epiru gdzie zbierał siły do decydującego starcia, Miastom greckim nie pozwolono zachować neutralności w tym konflikcie zmuszając je do dostarczenia Pompejuszowi pieniędzy, zaopatrzenia i wojska. Do bitwy doszło w 48 roku pne. Po stronie Pompejusza walczyło sporo Greków ze Sparty , Peloponezu, Beocji Aten. Bitwa zakończyła się wielkim zwycięstwem Cezara. Resztki armii Pompejusza wycofały się zostały otoczone i zmuszone do kapitulacji.

Sposób w jaki Cezar zorganizował zarząd nad Macedonią i ziemiami greckimi nie jest do końca znany. Po jego śmierci władzę nad Macedonią i ziemiami greckimi przejął Marek Brutus. Skupił w swych rękach władzę nad Macedonią Grecją i Ilirią a w 42 roku pne wraz z Kasjuszem zdobyli Rodos nałożyli na nie kontrybucję, która zrujnowała ekonomię miasta i wyspy na długie lata. W 42 roku pne spadkobiercy Cezara Marek Antoniusz i Oktawian przeprawili się do Grecji i pod FILIPPI pokonali armię Brutusa i Kasjusza

Po zwycięstwie nad Brutusem i Kasjuszem Grecja wraz ze wschodnimi prowincjami znalazła się w części imperium rządzonego przez Marka Antoniusza. Pod jego kontrolą znalazły się prowincje: Macedonia, Azja, Bitynia i Syria a także liczne państwa które formalnie nie należały do imperium. W zarządzanej przez siebie części imperium Antoniusz zachowujący się jak hellenistyczny władca potrafił być okrutny i bezwzględny ale starał się obchodzić łagodnie z miastami greckimi, które okazywały mu przychylność na różne sposoby.

W końcu 32 roku pne Antoniusz przygotowując się do wojny z Oktawianem skoncentrował swe wojska w Grecji. Główną jego bazą stał się obóz nad Zatoką Ambrakijską w pobliżu przylądka Akcjum. Siłą rzeczy większość miast greckich stanęła po jego stronie. Sam Oktawian z armią lądową zajął pozycję nad zatoką Ambrakijską. Bitwa morska pod AKCJUM we wrześniu 31 roku pne miała zaskakujący przebieg. Podczas decydującego starcia Kleopatra niespodziewanie skierowała swoje okręty w stronę Egiptu, a Antoniusz podążył za nią pozostawiając swoje wojsko własnemu losowi. Zwycięstwo dało Oktawianowi panowanie nad całym imperium i możliwość wprowadzenia nowego systemu rządów - pryncypatu,

Po bitwie powierzono władzę nad Macedonią i Grecją Markowi Licyniuszowi Krassusowi który jako prokonsul zarządzał nimi do końca 28 roku pne zajmując się głównie zabezpieczaniu północnej granicy. W 27 roku pne poprowadził zwycięską kampanię przeciwko Trakom rozszerzając rzymskie panowanie po Dunaj i przejmując kontrolę nad greckimi miastami nad Morzem Czarnym,

Prowincja Achaja

W 27 roku pne w ramach porządkowania administracji imperium August ustanowił odrębną prowincję- Achaję, Początkowo w jej skład oprócz Peloponezu i centralnej Grecji weszła Tesalia. W późniejszym czasie za Nerona albo jak sądzą niektórzy badacze dopiero za Hadriana Tesalia została przyłączona do Macedonii. Obie prowincje były oddane w zarząd namiestnikom powoływanym przez senat. Namiestnicy prowincji skupiali bardzo dużą władzę, ograniczaną jedynie przez cesarza. W całym imperium Rzymianie przerzucali liczne obowiązki na miasta. Dawne poleis stawały się zatem najmniejszymi okręgami administracyjnymi, których władze były odpowiedzialne za pobór podatków oraz utrzymanie ładu i porządku. W celu wzmocnienia miast władze rzymskie dokonały w nich zmiany granic przesiedlając ludność z mniejszych miejscowości do większych.

Miasta greckie miały bardzo różny status co było efektem otrzymywanych od władz rzymskich przywilejów. Mogły one pozostawać pod bezpośrednią kontrolą namiestnika, ale wiele otrzymało status wolnego miasta - civitas libera.

Można przypuszczać, że wolne miasta miały większą swobodę w podejmowaniu decyzji dotyczących spraw wewnętrznych a władza namiestnika prowincji w stosunku do nich była nieco ograniczona. Część wolnych miast jak Ateny posiadała zawarty formalnie z Rzymem traktat sojuszniczy. Oczywiście w żadnym wypadku nie było tu mowy o niepodległości jedynie o pewnych przywilejach i większym prestiżu. Otrzymany status często był nagrodą za postawę okazaną w czasie wojny (np. z Mitrydatesem) lub był przywilejem uzyskanym z łaski cesarza. W początkach panowania rzymskiego w Grecji powstało kilka kolonii rzymskich. Kolonia była miastem założonym dla rzymskich osadników często weteranów, którzy posiadali obywatelstwo rzymskie a w kolonii otrzymywali majątek wykrojony z ziem zabranych pierwotnym mieszkańcom. W późniejszym czasie nadanie statusu kolonii oznaczało obdarowanie nowo założonego miasta przywilejami, przede wszystkim podatkowymi. Czasami przekształcano w kolonie istniejące już miasta jak to miało miejsce w przypadku Knossos. Przesiedlaniu ludności towarzyszyło przeniesienie do nowych miast wizerunków kultowych z ich dawnych sanktuariów. W ten sposób do Patras trafił otoczony kultem wizerunek Dionizosa z Kalydonu,

Na terenie Grecji istniało też wiele związków obejmujących miasta w poszczególnych regionach a także dawne plemienne struktury na niezurbanizowanych terenach Macedonii. Rzymianie w dużej mierze utrzymali istniejące już wcześniej lokalne struktury powierzając im nowe zadania. Tego typu związki pełniły przede wszystkim rolę rozjemców w lokalnych sporach, pomagały gromadzić wspólne środki, aby pokryć koszty organizowania igrzysk i opieki nad sanktuariami. Były też odpowiedzialne za organizację kultu cesarskiego. W Macedonii istniał koinon Macedończyków, w Tesalii koina Tesalów, w Achai koina Achajów.

Ustanowienie rzymskiej administracji pociągało za sobą konieczność regularnego płacenia podatków. Źródła którymi dysponujemy niewiele mówią o tym jak wyglądało opodatkowanie na ziemiach greckich i jesteśmy zmuszeni opierać się na analogiach z innymi prowincjami. Rzymianie w okresie wczesnego cesarstwa pobierali zarówno podatek od ziemi jak i osoby przy czym wyznaczali jedynie wysokość sumy jaką należało zebrać pozostawiając lokalnym urzędnikom decyzję kogo i w jakim stopniu obciążyć. Na mieszkańców prowincji nakładano rozmaite podatki pośrednie jak na przykład opłaty portowe i celne czy opłaty targowe. Szacuje się że obciążenia podatkowe w okresie wczesnego cesarstwa nie były zbyt wysokie i sięgały około 10 % wartości produktu ale i tak wiele miast i osób przywatnych miało problemy ze zgromadzeniem odpowiednich środków.

Obraz Grecji pod panowaniem rzymskim jaki można znaleźć u autorów greckich piszących w I wieku ne takich jak Strabon czy Dion sprawia przygnębiające wrażenie. W opisach pojawiają się wyludnione obszary i miasta opuszczone przez mieszkańców, zaniedbywane sanktuaria, niszczejące na skutek wojen i klęsk naturalnych. Ten obraz wyludnionej Grecji uważa się dzisiaj za przejaskrawiony. Autorzy owi starali się bowiem podkreślić różnice pomiędzy światem w którym przyszło im żyć a gloryfikowaną Grecją epoki klasycznej. Nie można jednak zaprzeczyć że konflikty zbrojne toczone na terenie Grecji oraz towarzyszące im grabieże i kontrybucje nałożyły się na niekorzystne procesy ekonomiczne, które przebiegały niezależnie od wydarzeń politycznych. Ich rezultatem były spadek liczby ludności i zjawiska kryzysowe w gospodarce. Z drugiej strony czas kryzysu sprzyjał sprzyjał powstawaniu wielkich fortun i tworzeniu się wąskiej grupy bardzo bogatych obywateli, która stopniowo przejmowała kierowanie miastami. Rzymianie sprzyjali temu procesowi bo zgodnie ze swoją strategią chcieli opierać rządy w prowincjach na miejscowej elicie. Popierali zatem znoszenie istniejących w polis ograniczeń w kumulowaniu ziemi w jednym ręku i nabywaniu jej przez obywateli innych miast. I tak pojawiały się osoby posiadające rozległe majątki na terytorium różnych miast. Żyjący w II wieku ne Herodes Attyk był właścicielem majątków w co najmniej ośmiu miastach należących do trzech różnych prowincji. Wraz z wielkimi fortunami w I wieku ne zaczęto wznosić w najbogatszych rejonach takich jak Attyka czy Lakonia okazałe wiejskie rezydencje oraz rodzinne mauzolea. W wielkich gospodarstwach ziemia była użytkowana w sposób dużo mniej intensywny. Grunty gorszej jakości przeznaczano na pastwiska dla bydła i koni, których posiadanie było dumą właścicieli . Z krajobrazu znikają zatem samotnie stojące domostwa i niewielkie osady zmniejsza się liczba właścicieli ziemskich a tym samym powoli zanika tak charakterystyczny dla klasycznej polis silny związek między miastem a terenami wiejskimi, Wielu drobniejszych rolników wolało przeprowadzić się do miasta i tam szukać źródła dochodów potrzebnych choćby na podatki łatwo bowiem było popaść w długi. W miescie stałej pracy nie było zbyt wiele ale udawało się ją znaleźć na budowach czy w rzemiośle.

Filhellenizm i greckie odrodzenie

Po zakończeniu wojen domowych i okrzepnięciu jedynowładztwa Augusta ziemie greckie mogły korzystać z dobrodziejstw pax Romana- pokoju zaprowadzonego przez Rzymian. Chociaż nie miały one wielkiego znaczenia strategicznego ani gospodarczego to jednak wciąż podziwiano w Rzymie grecką kulturę. Stąd przekonanie elit rzymskich iż miasta greckie zasługują na szczególne traktowanie. Dużo zainteresowania okazywali im cesarz i jego rodzina. Oktawian August przekazywał znaczne kwoty na przebudowę Aten. Wspierał zakładanie nowych miast, dbał o rozwój Koryntu który otrzymał ponownie kontrolę nad prestiżowymi igrzyskami istmijskimi. W ten sposób cesarz August przeniósł filhellenizm panujący wśród elit rzymskich w czasach republiki do wprowadzanego przez siebie porządku. Otaczając szczególną opieką miasta greckie stworzył dla następców wzorzec cesarskiego filhellenizmu i euergetyzmu.

Trzej pierwsi następcy Augusta okazywali wiele zainteresowania sprawami greckimi. Klaudiusz od wieli miast otrzymał tytuł sotera( zbawcy) i euergeta ( dobroczyńcy). Jednak najbardziej spektakularna była fascynacja Nerona kulturą grecką. Cesarza nie tylko mówił po grecku znał na pamięć wiele poematów greckich ale pragnął osobiście uczestniczyć w agonach muzycznych występować przed grecką publicznością.

Cesarz Flawiusz Wespazjan następca Nerona zmuszony był zadbać o zwiększenie pustego skarbca Rzymu. Dlatego odwołał zwolnienia podatkowe przyznane przez Nerona miastom Achai.

Filhellenizm osiągnął apogeum za rządów Antoninów. Cesarze ci odwiedzali Grecję, przyjmowali urzędy w miastach greckich a przede wszystkim nie szczędzili pieniędzy na pomoc dla nich na przywracanie Grecji jej dawnego blasku. Pierwszym z wielkich filhellenów tej dynastii był Trajan. Dla świata greckiego panowanie Trajana zaowocowało wprowadzeniem do senatu pierwszych Greków. W ten sposób w elicie rządzącej państwem pojawili się nie tylko miłośnicy kultury greckiej ale i przedstawiciele greckiej i zhellenizowanej arystokracji. Trajan wielką uwagę przykładał do sposobu zarządzania prowincjami do których posyłał urzędników mających za zadanie zapobiegać nadużyciom i naprawić finanse publiczne. Z zachowanej korespondencji Pliniusza Młodszego z cesarzem możemy dowiedzieć się z jakimi problemami borykały się greckie miasta. Rywalizując miedzy sobą podejmowały realizację ambitnych planów budowy teatrów, łaźni, gimnazjonów choć nie maiły wystarczających dochodów. Złe planowanie korupcja i oszustwa wpędzały je w długi i utrudniały zakończenie rozpoczętych prac.

Spośród wszystkich cesarzy najsłynniejszym miłośnikiem greckiej kultury był następca Trajana - Hadrian. Jeszcze przed objęciem władzy przebywał w Atenach, otrzymał obywatelstwo z którego był bardzo dumny, pełnił też ateńskie urzędy a w 112 roku pne został archontem. Po wstąpieniu na tron pozostał wierny swym zainteresowaniom i aby dać wyraz przywiązaniu do kultury greckiej jako pierwszy spośród cesarzy rzymskich zapuścił brodę. Znana była również jego grecka miłość do pięknego Antinousa. Odwiedził wiele miast i dołożył starań aby przywrócić im dawny wygląd.

Najbardziej znanym przedsięwzięciem Hadriana w Grecji było powołanie do życia w latach 131-132 Panhellenionu . Był to związek religijny, skupiający greckie miasta i ludy. Na jego czele stał synedrion w którego skład wchodzili przedstawiciele wszystkich członków, oraz powoływany na cztery lata archont, Prawo członkostwa miały też miasta spoza Grecji kontynentalnej i Krety które potrafiły wykazać, że były greckimi koloniami. Niegdyś postrzegano Panhellenion jako związek, który jako związek który miał skupiać wszystkich Greków i umacniać wśród nich poczucie jedności. Jego ośrodkiem miała być świątynia Zeusa Panhelleniosa w Atenach, które w ten sposób zostały uznane za centrum świata greckiego. Dzisiaj przeważa pogląd, że Panhellenion nie miał aż takiego znaczenia jak mu próbowano przypisać. Z braku odpowiednich źródeł nie znamy dokładnej listy członków tego związku.

Wydaje się, że Panhellenion był przede wszystkim z kultem samego cesarza, a później jego następców, czczonego jako Hadrian panhellenios. Głównym zadaniem związku była organizacja święta Panhelleniów które stały się jednym z najważniejszych wydarzeń w Grecji. Ich centrum najprawdopodobniej była świątynia Kory i Demeter w Eleusis. Bez wątpienia powołanie Panhellenionu miało wpływ na umocnienie się świadomości etnicznej i poczucia jedności wśród Greków.

Staraniem Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza powstał ateński uniwersytet. Pierwszy z cesarzy przekazywał środki na zakup budynków i przystosowanie ich do nowych potrzeb oraz ufundował katedrę retoryki i gramatyki. Drugi w 174 roku pne ufundował z zasobów skarbu państwa cztery katedry filozofii dla kierowników czterech ateńskich szkół filozoficznych. Dwa lata później dodał jeszcze jedną katedrę retoryki. Finhelleńskie tradycje kontynuowali później Kommodus a po nim Karakalla. Świat grecki był dla Rzymian atrakcyjnym celem podróży. Już wcześniej odwiedzali miasta założone przez Greków na południu Italii- Neapol, Tarent i Region które zachowały wiele ze swej kulturowej odmienności. Po opanowaniu Wschodu i zakończeniu wojen domowych coraz popularniejsze stawały się wyjazdy Rzymian do miast greckich w Azji Mniejszej i do samej Grecji. Przyciągały ich greckie szkoły filozofii retoryki i gramatyki zwłaszcza te w Atenach i na Rodos. Wyjeżdżali zatem na dłuższy czas w celu uzupełnienia wykształcenia zdobytego w Rzymie.

Wykształceni Rzymianie udawali się do Grecji na poszukiwanie śladów przeszłości, a współczesność interesowała ich tylko w niewielkim stopniu. Grecy których spotykali, budzili w nich mieszane uczucia. Przybysze często zarzucali im arogancję , zuchwałość, niedostatek rozsądku, oskarżali ich o brak trwałych zasad moralnych.

Rzymianie jeździli do Grecji w poszukiwaniu świata znanego im z literatury. Podobnie jak wielu XIX wiecznych podróżników i niektórzy współcześni turyści zwiedzali słynne świątynie , miejsca wielkich bitew, chcieli uczestniczyć w starożytnych świętach i igrzyskach.

Fascynacja przeszłością prowadziła do powtórnego zainteresowania się tradycyjnymi kultami i obrzędami religijnymi. W wielu przypadkach przywracano zapominane już święta, dokonując czasami archaizacji według wyobrażeń o przeszłości. Podobnie starano się przywrócić umarłe już instytucje polityczne. Najbardziej znanym przykładem jest przywrócenie wychowania w duchu prawa Likurga w Sparcie. Nadawano starożytny charakter różnym instytucjom ustrojowym stwarzając pozory ich nieprzerwanego istnienia od czasów archaicznych. Powstawały nowe genealogie wskazujące na wspólne pochodzenie założycieli miast albo wywodzące członków znanych rodzin od wielkich postaci historycznych czy mitologicznych. Stawiano pomniki dawnym bohaterom, odnajdywano i odnawiano ich groby.

Powszechnym zjawiskiem w zachodnich prowincjach cesarstwa była romanizacja przejawiająca się w przyjmowaniu języka i obyczajów rzymskich. W prowincjach wschodnich proces romanizacji był bardzo ograniczony, głównie z tego powodu że sama rzymska kultura ulegała z kolei znacznemu zhellenizowaniu. Wpływy rzymskie są jednak uchwytne w pewnych sferach życia. Rzymianie przynieśli ze sobą niektóre rozwiązania architektoniczne nie spotykane na wschodzie. Czymś nowym były ogromne rzymskie termy, Rzymianie upowszechnili nieco odmienną formę teatru a świątynie stawiali na wysokich podiach. Ponadto znacznie większą wagę przywiązywali do budowy kanalizacji akweduktów i dróg. Grecy przyswoili sobie rzymski system monetarny, miary i nazwy miesięcy. Może najbardziej widocznym elementem romanizacji była fascynacja walkami gladiatorów. Zaczęto je pokazywać w miastach greckich już w I wieku ne ale na dobre przyjęły się dopiero w II i III wieku ne. Rzadko jednak budowano tu amfiteatry, a walki gladiatorskie organizowano w teatrach.

Na greckim wschodzie znajomość języka łacińskiego była ograniczona. Umiejętność tę posiadali jedynie robiący karierę w administracji rzymskiej urzędnicy greccy.

Grecy chętnie przyjmowali obywatelstwo rzymskie bo łączyło się to z podniesieniem ich statusu społecznego. Osoby które je otrzymały często podkreślały ten fakt posługując się nadanym im rzymskim nazwiskiem. Interesująca jest kwestia w jakim stopniu Grecy czuli się Grekami a w jakim Rzymianami. Dla Rzymian którzy od wieków nadawali obywatelstwo przedstawicielom podbitych ludów, poczucie rzymskości opierało się na przynależności do wspólnoty i przywiązaniu do obyczajów. Dla Greków tożsamość etniczna opierała się na świadomości wspólnego pochodzenia, wspólnego języka i dziedzictwa kulturalnego. Dlatego przyjmując rzymskie obywatelstwo i zdobycze rzymskiej kultury materialnej nadal mogli czuć się Grekami dopóki pamiętali o swym pochodzeniu. Nie widzieli też powodu aby odrzucać własne dziedzictwo kulturalne tak wysoko cenione przez samych Rzymian. Podobnie podchodzono do języka greckiego, którego znajomość stała się podstawowym kryterium odróżniającym ich od ludów barbarzyńskich. Greka była przecież językiem kultury dla elity całego cesarstwa. Poczucie dumy z pochodzenia umacniał filhellenizm cesarzy i rzymskich elit. Za Greków uważano tych, którzy potrafili udowodnić grecki rodowód, posługiwali się greka, oddawali cześć greckim bogom a wreszcie hołdowali takim zwyczajom jak ćwiczenia w gimnazjonie czy udział w sympozjonach.

Miasta greckie w epoce wczesnego cesarstwa

Miasta greckie weszły w II wieku ne w okres rozkwitu. Otrzymały nowe świątynie, teatry gimnazja. Niemal wszędzie powstawały akwedukty dostarczające świeżą wodę do codziennego użytku. Powstawały drogi i mosty ułatwiające komunikację. Miasta utrzymywały szkoły i opłacanych ze środków publicznych nauczycieli gramatyki i retoryki. Zwiększyła się liczba organizowanych igrzysk i świąt

Religijnych przyciągających uczestników z całego świata śródziemnomorskiego. Miasta o bogatej przeszłości takie jak Ateny czy Sparta same były celem podróżników, którzy przybywali aby podziwiać w nich znane miejsca. Miasta rywalizowały ze sobą o przychylność cesarza.

Ożywienie miast w II wieku ne nie miało jednak silnych podstaw ekonomicznych. W Grecji nie wytwarzano zbyt wiele produktów które można było sprzedawać na rynkach imperium. Miasta które posiadały uprzywilejowany status mogły czerpać dochody z handlu organizując targi i nakładając własne podatki na kupców. Niektóre miały przywilej bicia monety z brązu, którą posługiwano się w lokalnych transakcjach. Od przybywających kupców wymagano aby dokonywali wymiany waluty w kantorze. Miasta które były zwolnione z podatków musiały utrzymywać drogi publiczne, łożyć na organizację igrzysk oraz świąt i przede wszystkim zapewniać dostawy żywności dla współobywateli aby uniknąć wybuchów niezadowolenia i zaskarbić sobie ich wdzięczność.

Grupa najzamożniejszych obywateli tworzyła wąską elitę mającą prawo do zasiadania w radzie miejskiej. Stąd nazywano ich BULETAMI albo z łacińska DEKURIONAMI. Tylko oni ubiegali się o najwyższe urzędy bo tylko oni mogli ponosić związane z tym duże wydatki. Nie była to grupa jednorodna a o miejscu w jej hierarchii decydowało obok zamożności również pochodzenie. Na szczycie drabiny społecznej stali bogaci Grecy posiadający obywatelstwo rzymskie, którzy swój status podkreślali dodając do imienia rzymskie nazwisko. Rosnąca dysproporcja między zamożną elitą i pozostałymi obywatelami sprawiała, że piastowanie urzędów traktowano jako świadczenie na rzecz miasta.

Aktualni i byli urzędnicy mieli zarezerwowane najlepsze miejsca w teatrze, mogli też ustawiać na widoku publicznym kamienne stele z odnotowywanymi datami sprawowanych przez nich funkcji. Członkowie elit próbując przeciwdziałać przenikaniu do ich grona bogatych wyzwoleńców wprowadzili zasadę, że kandydat na urząd musiał się wykazać posiadaniem dwóch pokoleń przodków wolno urodzonych. Głównym źródłem dochodów najbogatszych były rozległe majątki ziemskie.

Ateny cieszyły się łaskami wielu cesarzy zwłaszcza Hadriana. Dzięki jego zabiegom zyskały architektoniczną oprawę godną pozycji wielkiego centrum greckiej kultury. Wśród licznych budowli ufundowanych przez tego władcę na pierwsze miejsce wysuwa się Olimpiejon czyli sanktuarium Zeusa Olimpijskiego gdzie czczony był sam cesarz- Hadrian Panhellenios. Aby poprawić zaopatrzenie miasta w wodę wybudował akwedukt. Ufundował też nowe święta i igrzyska. Na prośbę Ateńczyków cesarz dokonał też zmian ustrojowych. Po reformach przeprowadzonych przez Sullę wśród stojących na czele państwa archontów znaczenie zachował jedynie archont eponymos. O najważniejszych sprawach decydowała stuosobowa Rada Areopagu do której powoływano byłych archontów. Rada Areopagu nadawała ostateczny kształt uchwałom podejmowanym przez zgromadzenie ludowe i inną radę zwaną bule. Zgromadzenie ludowe nadal zbierało się w teatrze Dionizosa ale jego aktywność i kompetencje były ograniczone. Obywatele mieli prawo w nim zasiadać i zabierać głos. W wyniku reform Hadriana większe znaczenie uzyskała bule składająca się z 520 członków. Uchwalała dekrety honoryfikacyjne , nadzorowała efebię czuwała nad kultami nadzorowała archontów i miała kompetencje w zakresie sądownictwa. Wśród innych stanowisk największym prestiżem cieszył się urząd stratega hoplitów. Głównym jego zadaniem jednak było zarządzanie portem targami zapewnianie dostaw zboża do miasta.

Urząd archonta eponyma powierzano niekiedy cesarzowi lub bogatym i wpływowym dobroczyńcom miasta. Na wybranym spoczywał obowiązek pełnienia liturgii wśród których najbardziej prestiżową i kosztowną była funkcja gimnazjarchy - opiekuna gimnazjów.

Najbardziej znanym Ateńczykiem epoki był Herodes Attyk. Jego przodek otrzymał obywatelstwo rzymskie od cesarza Klaudiusza i odtąd rodzina nosiła nazwisko Tyberiusz Klaudiusz. Attyk pomnożył majątek ojca, W wieku 26 lat sprawował w Atenach urząd archonta potem rozpoczął karierę w administracji rzymskiej. Był jednym z pierwszych Greków, który został senatorem. Herodes został w 143 roku konsulem.

Okres rządów pierwszych cesarzy był bardzo korzystny dla rozwoju Sparty. Za panowania Oktawiana Augusta najbardziej wpływowym człowiekiem w Sparcie był Eurykles, który osobiście brał udział w bitwie pod Akcjum i cieszył się cesarskim poparciem. Formalnie ustrój miasta nie uległ zmianie jednak mając cesarskie poparcie Eurykles faktycznie sam rządził Spartą . Podobnie jak w przypadku całej Grecji największym dobroczyńcą Sparty okazał się Hadrian. Cesarz odwiedził to miasto przyjął wybór na urząd patronomosa i otrzymał tytuł zbawcy i założyciela (kristes). Założony przez Hadriana Panhellenion podniósł prestiż Sparty gdyż wiele odległych miast Azji Mniejszej starało się nawiązywać z nią kontakty i wykazać że są jej koloniami co pomagało im uzyskać przynależność do owego związku.

Sława Sparty przyciągała wielu podróżników pragnących poznać miejsca związane z grecką przeszłością. Zaciekawienie budziła słynna agoge- system wychowania spartańskiego. Zgodnie z tradycją przywrócenie agoge Spartanie mieli zawdzięczać Apoloniuszowi z Tyany, który podczas wizyty w Sparcie w 61 roku ne miał potępić zamiłowanie jej mieszkańców do luksusu i usilnie ich zachęcać do powrotu do kształcenia młodzieży zgodnie z prawami Likurga. Stworzony w czasach hellenistycznych i rzymskich system wychowania spartańskiego niewiele miał wspólnego z tym z czasów klasycznych. Zorganizowano agoge zgodnie z panującymi wtedy wyobrażeniami o dawnym sposobie wychowywania dzieci i młodzieży a wiedza na ten temat nie była zbyt rozległa. W czasach rzymskich wychowanie spartańskie obejmowało tylko starszą młodzież i mogło trwać 6 lat. Stworzono również możliwość opłacenia wychowania synom uboższych rodzin. Do Sparty ściągała młodzież z całej Grecji. Agoge obejmowała zajęcia z musztry, gimnastykę i zapasy. Z czasem wprowadzono zajęcia z filozofii, retoryki a także śpiewu i tańca, którym poświęcano sporo uwagi. Organizowano bitwy pomiędzy grupami młodzieńców na sztucznej wyspie Platanistas. Dość niezwykłe musiały być mecze piłkarskie. Najsłynniejszy był jednak agon wytrzymałości. W czasie jego trwania chłopcy grupami podchodzili do ołtarza gdzie ich biczowano. Zwyciężał najbardziej wytrzymały na ból. Podobnie jak w czasach klasycznych organizowano zajęcia dla dziewcząt. Przede wszystkim uczono je tańca. Przewidziano dla nich również ćwiczenia w zapasach.

Największym i najlepiej rozwijającym się miastem w Grecji był Korynt. Wprawdzie stare greckie miasto zostało zniszczone w 146 roku pne ale na krótko przed śmiercią Juliusz Cezar wydał decyzję o założeniu na jego miejscu rzymskiej kolonii - COLONIA LAUS IULIA CORINTHIENSIS. Osadnicy rekrutowali się przede wszystkim spośród weteranów armii, rzymskich wyzwoleńców i plebsu miejskiego Kolonia otrzymała ustrój wzorowany na Rzymie. Społeczeństwo Koryntu dzieliło się na dwie kategorie obywateli: potomków kolonistów oraz przybyszów późniejszych osadników. Sprawowanie urzędów było zarezerwowane dla obywateli ale obie grupy mieszkańców brały udział w komicjach czyli zgromadzeniach. Rada - decurio liczyła stu członków, była na wzór rzymskiego senatu obdarzona szerokimi kompetencjami i cieszyła się dużym autorytetem. Sprawowała nadzór nad publicznymi wydatkami, budowami finansowanymi orze miasto, nadzorowała organizację świąt i nadawała prawa obywatelskie.

Korynt był ludnym i bogatym miastem mogło tu mieszkać ponad 80 tysięcy ludzi. Zawsze czerpał korzyści z posiadania dwóch portów i łączącej ich drogi do przeciągania okrętów.

Określenie brąz koryncki stało się synonimem produktu najwyższej jakości.

Korynt miał opinię miasta zamożnego i niezwykle pięknego, w którym kwitło bogate życie kulturalne. Największym wydarzeniem były igrzyska istmijskie na które ściągali widzowie i uczestnicy z całego świata śródziemnomorskiego. Goście przybywali też by posłuchać wykładów i filozofów. Dużą popularnością cieszyły się tutejsze pokazy walk gladiatorskich. Nadal sławą cieszyły się miejscowe panie do towarzystwa.

Społeczeństwo Koryntu było kosmopolityczne. Językiem urzędowym była tu łacina. Dopiero w III wieku większość inskrypcji zaczęto sporządzać po grecku. Powstała tu też silna gmina chrześcijańska założona przez Pawła apostoła.

Miasta greckie leżące w zachodniej części Azji Mniejszej również korzystały z dobrobytu i spokoju jaki panował za rządów Antoninów. Wielką metropolią był Efez stolica prowincji Azja. Wysoki prestiż jakim cieszyła się grecka kultura sprzyjał dalszej hellenizacji, szczególnie wyższych warstw w miastach Bliskiego Wschodu.

Bardzo duże i silne były społeczności greckie w Egipcie przede wszystkim najważniejszej Aleksandrii. Wielu Greków mieszkało na wsi. Cieszyli się uprzywilejowanym statusem w stosunku do Egipcjan, Dotyczyło to zwłaszcza wysokości podatków stąd władze rzymskie już w początkach I wieku sporządziły listy osób które uznano za Greków. Życie kulturalne greckiej elity koncentrowało się wokół gimnazjonu stąd pojawiło się używanie w stosunku do nich określenie „ ludzie gimnazjonu”.

W życiu mieszkańców miast greckich nadal wielką rolę odgrywał kult tradycyjnych bogów, opiekunów którzy zapewniali pomyślność lokalnym społecznościom. Cześć im oddawana była wyrazem przywiązania do wspólnoty i jej przeszłości. Zainteresowanie przeszłością sprzyjało odnawianiu dawnych świąt i igrzysk a te przyciągały przybyszów z różnych zakątków imperium. Popularnością cieszyły się wielkie sanktuaria zwłaszcza organizujące znane święta i igrzyska. W szczególny sposób przyciągała gości i dobroczyńców Olimpia. Rozbudowywano jej sanktuarium i obiekty służące przybyszom. Oprócz sławnych igrzysk w Olimpii Delfach czy na Istmie organizowano liczne nowe np. w Atenach i Sparcie. Nadal działały wyrocznie.

W życiu religijnym tej epoki można zaobserwować rosnącą potrzebę nawiązania silniejszych więzi między człowiekiem a bóstwem.

Nowego wymiaru nabrał kult Heraklesa.

Ważnym wyrazem rzymskiego zwierzchnictwa nad Grecją i innymi prowincjami był kult cesarski, Przyznawanie boskości królom i wodzom maiło w Grecji długą tradycję. Kultem otaczano niektórych wodzów czasów republiki np. Tytusa Flamininusa. Po bitwie pod Akcjum związek miast Azji ubóstwił zwycięskiego Oktawiana. Wiadomo, że za życia Oktawiana Augusta powstawały świątynie jego kultu. August natomiast zabronił przyznawania takich honorów rzymskim urzędnikom w prowincjach jak również obdarzania ich tytułami zbawca (soter) i założyciel ( kristes). August doceniał znaczenie boskości swojej osoby jako elementu spajającego imperium . W późniejszym czasie we wszystkich miastach Grecji pojawiły się świątynie ku czci cesarzy, zwłaszcza tych którzy odwiedzili daną prowincję. Ubóstwienie dotyczyło również członków cesarskiej rodziny.

W tym czasie w życiu religijnym imperium pojawia się chrześcijaństwo. Według tradycji pierwsze gminy chrześcijańskie na ziemiach greckich założył apostoł Paweł.

Chrześcijaństwo najszybciej zakorzeniło się w dużych i dynamicznie rozwijających się miastach zwłaszcza w Efezie i Koryncie. Przybywało tu między innymi wielu zamożnych cudzoziemców często ze wschodnich prowincji, ludzi słabo związanych zarówno z miejscową tradycją jak i stałymi mieszkańcami.

Z braku źródeł trudno dokładnie prześledzić rozwój greckich gmin chrześcijańskich do końca III wieku. Okres prześladowań chrześcijan pozostawił tu pamięć o męczennikach - o świętym Teodulu i jego towarzyszach czyli dziesięciu męczennikach z Krety. Mieli być straceni w 250 roku czyli za panowania cesarza Decjusza. Po 300 roku pojawiają się materialne ślady świadczące o powolnej chrystianizacji Grecji. W kraju tak dumnym ze swojej przeszłości gdzie przywiązanie do tradycji było fundamentem zachowania tożsamości, nowa religia nie przyjmowała się równie szybko jak w innych rejonach cesarstwa.

3

---