Epoka brązu w basenie Morza Egejskiego

Do około końca XIX wieku poczatki cywilizacji europejskiej były nieznane. Większość jednak historyków była przekonana, że początek ten miał miejsce w Grecji. Nie można było tego jedna powiedzieć na pewno, jedyne wiarygodne źródła historyczne sięgały zaledwie VII lub VIII wieku przed nasza erą. Czyli jedynie kilka wieków po rozpoczęciu okresu zwanego epoką żelaza. O wcześniejszej cywilizacji herosów, kiedy to jeszcze nie znano żelaza opowiadały jedynie greckie legendy i mity oraz epicki poemat Homera, który opowiadał o wojnie pomiędzy Grekami i Trojanami ("Iliada"). W tamtych czasach żelazo zastąpiono brązem, z którego wyrabiano wszelką broń, lusterka i nawet inne sprzety codziennego użytku.
Czyżby w mitach tkwiło ziarenko prawdy? Grecy rzyjący w epoce klasycznej z pewnością tak uważali, ale dziewietnastowieczni historycy byli raczej sceptyczni. Dopiero w 1870 roku archeolog-amator, niemiec Heinrich Schliemann, odkrył w Turcji ruiny Troi. Schliemann jako amator prowadził swoje wykopaliska dość prymitywnie, mimo to wykazał ponad wszelka wątpliwość, że w tamtym miejscu znajdowało się kiedyś prześwietne miasto, zamieszkane już w epoce brązu. Kolejne wykopaliska jakie podjął Schlimann znajdowało się w Mykenach, położonej na szczycie wzgórza cytadeli, legendarnej siedzibie Agamemnona, przywódcy Greków którzy napadli na Troje. Wspaniałe znaleziska potwierdzily słowa Homera, które opisywał owe miasto jako "bogate w złoto".
Kolejnym archeologiem, który przystąpił do badania cywilizacji Greków i dokonał ważnych odkryc był Arthur Evans. Rozpoczął on wykopaliska w Knossos na Krecie. Odkrył tam ślady pałacowej cywilizacji, która była znacznie starsza od tej która odnalazł Schliemann w Mykenach. Rozkwit tej cywilizacji przypadł na lata 1600-1100 p.n.e. Z miejscem tym wiązała się tradycja, iż pałac był miejscem zamieszkania na wpół legendarnego kreteńskiego króla Minosa. To właśnie od tego władcy nazwano odkryta cywilizacje minojską.

Minojczycy

Przybliżona data	Wydarzenia historyczne
5000 - 2600 p.n.e. (neolit)	pierwsze ślady osiedli ludzkich na Krecie; najstarsze znaleziska garncarskie w Knossos i Fajstos;
2600 - 2000 p.n.e. (okres przedpałacowy)	przybysze z Azji Mniejszej, stapiając się z miejscową ludnością tworzą autonomiczną kulturę;świadczą o tym przedmioty kultowe, ceramika i groby koliste z tego okresu;handel morski z Egiptem, Azją Mniejszą, Mezopotamią; wprowadzenie miedzi i brązu;pod koniec okresu rozwija się prymitywne pismo hieroglificzne, którego Minojczycy używają na pieczęciach;
2000 - 1700 p.n.e. (okres starszych pałaców)	powstają pierwsze wielkie pałace w Knossos, Fajstos, Malii, Zakro; dowodzą zaawansowanego rozwoju sztuki i struktur władzy u Minojczyków;Minojczycy mają mocarstwową pozycję we wschodniej części Morza Śródziemnego, o czym świadczy brak obwarowań kompleksów pałacowych;
około 1700 p.n.e	wszystkie pałace ulegają zniszczeniu w wyniku katastrofy - prawdopodobnie trzęsienia ziemi;
1700 - 1450 p.n.e. (okres młodszych pałaców)	najświetniejsza epoka w historii Krety; Minojczycy budują na fundamentach zniszczonych pałacówjeszcze wspanialsze budowle z pomieszczeniami kultowymi; według Homera na wyspie miało być w tymczasie 90 miast; stolicą jest Knossos; następuje rozwój gospodarczy i kulturalny;sztuka minojska osiąga wysoki poziom artystyczny również w odniesieniu do miniaturowych form plastycznych;pismo hieroglificzne ewoluuje w kierunku pisma sylabicznego (pismo linearne A) i jest stosowane nie tylko na pieczęciach; Mykeny i reszta zbliżonych do wyspy obszarów greckich pozostają pod wpływem kultury kreteńskiej;
około 1450 p.n.e.	na skutek drugiej potężnej katastrofy upada kwitnące królestwo minojskie, a wraz z nimpierwsza zaawansowana kultura europejska; zniszczeniu ulegają wszystkie miasta i pałace na Krecie;przyczyna kataklizmu jest sporna - niektórzy badacze przypuszczają, że kulturze minojskiej położył kres wybuch wulkanu na sąsiednim Santorynie; inni twierdzą, że jej nagły koniec sprowadziła inwazja Mykeńczyków lub innego wroga; przeważa jednak pogląd łączący obydwie te hipotezy - osłabioną po wybuchu wulkanu Kretę najechali Achajowie z Myken;
1400 - 1100 p.n.e. (okres popałacowy)	pałac w Knossos zostaje odbudowany w 1375r. p.n.e., ale już kilka lat później traci swoje znaczenie; na wyspie panują mykeńscy zdobywcy z Grecji kontynentalnej; kultura minojska ulega corazbardziej wpływom mykeńskim: w Agia Triada, Tylissos i Gurnii powstają megarony; archeolog brytyjski - Evans - odnalazł w pałacu w Knossos na tabliczkach glinianych liczne okazy pisma linearnego B(pochodzenia mykeńskiego);zniszczenia spowodowane w okresie popałacowym przez różne ludy morskie prowadzą do ostatecznego upadku na Krecie pozostałości kultury wykazującej wpływy minojskie i mykeńskie; na ten czas datuje się też bitwę o Troję;
1100 - 800 p.n.e. (Wieki Ciemne)	inwazja Dorów, wojowniczego ludu wywodzącego się z terenów na południe od niecki Dunaju;Minojczycy, nazywający samych siebie Eteokreteńczykami (prawdziwymi Kreteńczykami), wycofują się na niedostępne tereny we wschodniej części wyspy i zakładają tam nowe miasta; Dorowie zakładają liczne państwa-miasta i budują na wybrzeżu warowne twierdze; obywatelom przyznają (w utrwalonych na piśmie ustawach) pewne prawa (kodeks z Gortyny); żelazo wypiera brąz i służy do produkcji lepszych rodzajów broni; Kreta staje się obszarem jednolitym z Grecją pod względem religii, sztuki i kultury (język, pismo);

Początki cywilizacji minojskiej siegaja III tysiąc lecia p.n.e., kiedy to ludy zamieszkujące basen morza Egejskiego zaczeły używac brązu. Mimo, że nie wiadomo czy Kreteńczycy zaczęli sami produkować brąz, czy też poznai ga za pośrednictwem przybyszów zza morza, podobieństwa w stylu grzebania zmarłych, strojów i stylu sztuki wskazują, na zwiazek Krety z Libią. jednym z wiekszych osiagnieć tego ludu było przystosowanie do swoich potrzeb niesprzyjajacego terenu wyspy. Wypracowali oni system intensywnych upraw, które bardzo dobrze się sprawdzało na skalistych, niezbyt żyznych zboczach wzgórz.
Pierwotna kultura minojska zaczeła ulegac zmiana około 2000 roku p.n.e. Z drobnych opartych na podziałach klanowych plemion powstało zwarte społeczeństwo, skupione wokół wielkich pałaców w Knossos, Phaistos, Malia i Chania. jest bardzo prawdopodobne, że były to stolice małych królestw. W pałacach tych znajdowały się wielkie magazyny w których przechowywano ziarna, oliwy i inne produkty - były to towary otrzymywane od minojczyków z tytułu należnosci podatkowej. W pałacach przechowywano także towary z importu tj. sztabki miedzi. Władcy okresu minojskiego jak widac posiadali wielką władze, a żeby odnotowac ilość wszystkich posiadanych towarów przyjeto system pisma oparty na hieroglifach. Zapiski takie robiono na glinianych tabliczkach, z których jednak zachowało się tylko nieliczne. Około 1700 roku hieroglify zastąpił system oparty na symbolach sylab, znany jako pimo linearne A. Nie udał się rozszyfrować żadnego z tych systemów, które bez wątpienia stanowia klucz do pochodzenia Minojczyków.
Około 1700 roku większość kreteńskich pałaców została zniszczona przez ogień. Ponieważ brak jakich kolwiek dowodów na to, że w tym okresie Kreta stała się celem najazdu, przypuszcza się, że był to rezultat wojen między ośrodkami paacowymi. Pałace odbudowano, ale tylko Knossos wróciło do dawnej świetności. Wydaje się także, że to właśnie Knossos przejeło kontrole nad całą wyspą. W tym czasie cywilizacja minojska weszła w okres najwspanialszych artystycznych.
Rozpoczął się także czas zamorskich podbojów. Od 2000 roku p.n.e. Minojczycy zaczeli kolonizować wyspy na Morzu Egejskim, ale nie tylko. Wśród wielu koloni takich jak kolonie na wyspach: Melos, Rodos i Thera pojawiaja się nazwy chociażby Awaris, która znajdowała się w delcie NIlu.
Cywilizacja minojska wywarła silny wpływ na Grecje kontynentalną. Światczy o tym chociażby legenda o Tezeuszu. W micie tym mowa jest o pół byku pół człowieku, którego zabija główny bohater. Byki zajmowały ważne miejsce w kulturze minojskiej. Przykładem tego są wykute z kamienia rogi pełniły rolę symbolu religijnego o duzym znaczeniu. Innym elementem minojskiej religii była bogini-matka, której kult rozszerzył się także na Grecje kontynentalną. Bogini-matka stała się Artemidą - boginia ksieżyca, łowów i przyrody. Ciemna strona religii okresu minojskiego był proceder składania bogom ofiar - ofiar z małych dzieci.

Mykeńczycy

Przybliżona data	Wydarzenia historyczne
1600 r. p.n.e.	Początek oddziaływania kultury minojskiej na pierwszą rdzennie grecką kulturę zwaną mykeńską
1450 r. p.n.e.	Mykeńczycy najeżdzają i zasiedlaja Kretę. Co historycy uznali za "wciągnięcie" owej wyspy w obręb świta greckiego.
XIV-XIII wiek p.n.e.	Rozkiwit kultury mykeńskiej. Cywilizacja ta wchodzi w swój złoty wiek. Powstaja wówczas wspaniałe pałace w Mykenach, Tirynsie, Pylos na Peloponezie, Atenach w Attyce, Tebach i Gla w Beocji. Pałac Knossos też dostaje się w ich ręce. Mykeńczycy przejmują od Minojczyków pismo (pismo linearne B.)
1100 - 800 lata p.n.e.	Cywilizacja Mykeńska załamała się w niejasnych okolicznościach. Pałace uległy zniszczeniu, zanikła zdolność pisania, zubożała kultura materialna. Lata te nazywa się mianem Ciemnych Wieków. W tej epoce dokonał się definitywny podział Grecji pomiedzy poszczególne plemiona. Zmieniła się też geografia polityczna. Z ośrodków mykeńskich przetrwały Ateny.

Nowi władcy Knossos byli Mykeńczykami z Grecji kontynentalnej. Podstawa naszej wiedzy o ówczesnych przemianachjest odkryte w Knossos archiwum glinianych tabliczek, zapisanych systemem znanym naukowca jako pismo linearne B. Na inne inskrypcje zpisane tym systemem natchnieto się w kontynentalnych osadach mykeńskich. System linearny B wykrztałcił się z pisma linearnego A, ale w przeciwieństwie do poprzednika udało się je rozszyfrować, a dzięki temu można je było uznać za czesną formę języka greckiego. Dzieki tym inskrypcja można było się dowiedzieć, że Mykęńczycy czcili już niektórych bogów greckich epoki klasycznej, miądzy innymi Zeusa, Atenę, Apollina i Posejdona.
Mykeńczycy by bardziej wojowniczym ludem niż Minojczycy. Najwcześniejsze dowody isnienia ich cywilizacji pochodzą z obficie wyposażonych grobowców szybowych w Mykenach, datowanych na lata 1650-1550 p.n.e. Świadczą one ponad wszelkie wątpliwości, że Mykeńczycy byli bogatą społecznością wojowników.
Podczas bitwy mykeńscy wojownicy przemieszczali się rydwanami, ale zwykle walczyli pieszo, z dzida, mieczem i sztyletem. Osłaniali się dużymi tarczami w ksztalcie 8, które były pokryte skórami wołów, a do tego jeszcze nosili charakterystyczne hełmy z kłów dzika. Jako lud wojowników Mykeńczycy nie mogli zapomnieć też o obronie. Od XVI wieku p.n.e. wznosili wokół swoich osad mury warowne z ciosów kamiennych, czego dobrym przykładem jest do dzis zachowany mur w Tirynsie
Każda z tych mykeńskich twierdz była niezależnym ośrodkiem lokalnej władzy. Skad najprawdopodobniej sprawowano władze. Jednakże pałce budowano wtedy mniesze niż na Krecie mimo, że wanaks - drobny król samodzielnej twierdzy, miał do dyspozycji dużą ilość rzemieślników i niewolników. Niewiele wiadomo o stosunkach między mykeńskimi władcami, ale uważa się, że było około dwadzieścia drobnych państewek, z których wszystkie uznawały zwierzchnictwo Myken.
Mykeny cały czas rozszerzały strefy swoich wpływów. Około 1450 roku p.n.e. strefa władzy Mykeńczyków rozszerzyła się o Cyklady, a także na południe i wschód, po Krete i Cypr.
Egipskie źródła z około 1400 roku p.n.e. mówia o najazdach Akaiwasha, natomiast nieco późniejsze dokumenty hetyckiego imperium w Azji Mniejszej wspominają o atakach Ahhijawa. Obie nazwy mogą pochodzic od słowa Achaiwoi (Achajowie), którym Homer określał Greków biorących udział w oblężeniu Troi. Czy wojna trojańska miała miejsce właśnie w tym okresie mykeńskiej ekspancji? Troja nigdy nie dorównywała wspaniałym opisom Homera, była jednak położona w miejscu które dawało jej kontrole nad handlowym wiodącym na wody Morza Czarnego. Z tego wynika, że takie miasto jak Troja mogło się stać celem ataków agresywnej potegi handlowej, na przykład Myken. Potwierdzaja to również wykopaliska. Troja została dwukrotnie złupiona w XIII wieku p.n.e.
Mniej więcej w tym samym czasie Mykeny musiały zmagac się z falą naleźdzcow z północy. Właśnie w tym czasie wiele warownych miast umacniało swoje obwarowania, a na Przesmyku Korynckim wzniesiono mur, którego celem było powstrzymanie najeźdzców przed dostaniem się na Peloponez. Jak wiadomo środki te nie wystarczyły. Mykeńskie osady padły ofiara agresora.

Egejski okres ciemny

Mykeńska cywilizacja nigdy nie poddzwignęła się po ataku najeźdźców. Historycy przypuszczają, że byli toni prawdopodobnie tajemniczymi Ludami Morza, które wkrótce stały się przyczyną wielkiego zamieszania na Bliskim Wschodzie. Mieszkańcy często opuszczali małe miasta i wioski, szukając schronienia w łatwych do obrony górskich twierdzach. Stopa życiowa mieszkańców wielkich grodów bardzo zmalała i cały czas malałaliczba mieszkańców. Upadek późnomykeńskiej cywilizacji odcisnął swe piętno na wszystkich strefach życia, a znajomość pisma odrodziła się dopiero po czterech wiekach.
Historycy nie są w stanie zrekonstruowac wydarzeń, które miały miejsce w okresie ciemnym. Jednak pod jego koniec Grecja i wybrzeże Morza Egejskiego w Azji mniejszej stały się ojczyzną kilku posługujacych się greckim jezykiem plemion. Najważniejszymi z tych plemion byli Jonowie i Dorowie. Dorowie to przybysze, którze zapełnili pustkę po upadku Mykeńczyków i w krótce opanowali wiekszość Grecji kontynentalnej oraz Krete i Rodos. Dorowie wprowadzili także do urzycia żelazo. Na początku służyło ono jedynie do obramowywania ostrzy z brązu, potem jednak (po prawie trzech wiekach) stał on się podstawowym materiałem, z którego wytwarzano broń i narzędzia.
Homer tworzył w VIII wieku przed nasza erą, obficie korzystając z ustnych przekazów, które tradycyjnie przekazywano sobie od wieluset lat. Wydarzenia, na których opał wątki Iliady i Odysei, miały miejsce w epoce Mykeńskiej. Jednak wartości, wierzenia i społeczny porządek (będące motywem działania bohaterów Homera) należą do okresu ciemnego.

Narodziny miast-państw

    Wydaje się, że w X wieku p.n.e. w Grecji ponownie nastał okres stabilizacji, które zapoczątkowało odrodzenie się życia w miastach. Większość miast budowano wokół akroplu, czyli obwarowanej twierdzy na szczycie wzgórza. W akropolu chroniła się cała ludność miasta i najbliższej okolicy w czasie wojny. Tradycje te najprawdopodobniej zapoczątkowali jońscy Grecy, którzy często byli zagrożeni ze strony swoich sąsiadów ze strony Azji Mniejszej. Tak naprawde życie w kontynentalnej Grecji w pełni odrodziło się dopiero około VIII wieku p.n.e. Mniejsze i większe miasta greckie były już wtedy niezależnymi państwami, którymi rzadzili dynastyczni królowie lub arystokratyczna oligarchia. Miasto-państwo (w greckim polis - stąd polityka miało stanowić podstawowa jednostke polityczna Grecji aż do IV wieku p.n.e.

Ekspansja Greków

    Względny spokój i stabilizacja, a także usprawnione metody uprawy, sprawiły, że w IX wieku p.n.e. populacja Grecji zaczęła rosnąć. W wieku VIII pn.e. tendencja ta uległa nasileniu: na przestrzeni stu lat po 800 roku p.n.e. liczba mieszkańców Attyki (regionu wokół Aten) zwiększyła się sześciokrotnie. Wzrost populacji pociągnał za soba wzrost zamożności; w IX wieku p.n.e. poważnie zwiększył się udział Greków w handlu w basenie Morza Śródziemnego. Rozwój handlu stymulowało odrodzenie Bliskiego Wschodu(pod przewodnictwem Asyrii) po okresie ciemnym, bedącym nastepstwem będącym nastemstwem inwazji plemian koczowniczych w XII i XI wieku p.n.e. Powstanie zamorskich kolonii handlowych o korzystnej lokalizacji sprawiło, iż greckie miasta-państwa mogły zacząć czerpać istotne korzyści z gospodarczej odnowy. Jednocześnie kolonie przynosiły rozwiazanie coraz bardziej paloncego problemu niedostatku ziemi uprawnej, spowodowanej gwałtownym wzrostem populacji - cześć ludności mogla teraz znaleźć nowe miejsca zamieszkanie w zakładanych koloniach.
    I tym razem główna siłą napędową przemian byli jońscy Grecy. Pierwsz znana kolonia zostala zalożona w IX wieku p.n.e. przez osadników z Eubei w al. Mina, u ujścia rzekiOrontes na terytorium Syrii. Zadaniem kolonistów było było wykorzystanie rozkwitu handlu na Bliskim Wschodzie. al. MIna nie była wyłącznie grecka kolonią i zapewne bełniła rolę faktorii handlowej. Kiedy w VIII wieku p.n.e. tempo zakładania zamorskich kolonii znacznie wzrosło., Jonowie nadal stanowili główną siłę nowego ruchu. Często emigracja nie była dobrowolna, a osadników wybierano droga losową. Choziaż kolonie za zwyczaj utrzymywły bliskie kontakty z macierzystymi miastami, od poczatku było zakładane jako niezależne miasta-państwa.
    Świetnie rozwijające się kolonie powstały na wybrzeżu Azji Mniejszej i w północnej części Morza Egejskiego (w Tracji i Macedonii), lecz obecność fenickich portów i innych potęg handlowych we wschodnim rejomie Morza Śródziemnego ograniczła możliwości tamtejszego osadnictwa. W tej sytuacji Grecy zwrócili się na zachód. Szczególnie atrakcyjne okazały się sycylia i Italia, ponieważ ich linie brzegowe stwarzały możliwość budowy wielu portów handlowych, a żyzne ziemie uprawne stanowiły podstawę utrzymania kolonistów. Na terenie Sycylii i Italii aktywna działalność osadnicza rozpoczęli także Grecy doryccy. Wśród ich kolonii w tym regionie wymienic należy Syrakuzy, które miały stać się jednym z najwazniejszych miast greckich w V wieku p.n.e. Stosunki miedzy miejscową ludnoscią Sycylii i Italii, a osadnikami Greckimi były znikome. Działo się tak ponieważ Grecy zagarnęli najlepsze ziemie. Greccy osadnicy potrafili stawiac jednak czoło słabo zorganizowanemu oporowi aż do III wieku p.n.e., kiedy zostali podbici przez Rzymian, kontrolujac już wówczas prawie całą Italię.
    W VII wieku p.n.e. zarówno Dorowie, jak i Jonowie zaczęli zakładać kolonie wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego. Przyciagnął ich tu głównie łatwy dostęp do żyznych ziem na sycylijskich stepach. Aby wyżywić ludność rozrastających się ojczystych miast, Grecy wymieniali tu wino, oliwę ceramikę i towary luksusowe na ziarno. Pod koniec VII wieku p.n.e. egipski faraon Amazis zezwolił Jończykom na założenie kolonii w Naukratis w Delcie Nilu. Grecy tworzyli najlepsze oddziały egipskiej armii i cieszyli się w Egipcie dużym znaczeniem politycznym, sami także ulegali wpływa egipskiej sztuki i architektury.
    Kolonizacja południowego obszaru Morza Śródziemnego ograniczona była istniejącą już dominację fenicką w Kartaginie, lecz w VI wieku p.n.e. Jończycy założyli osiedla na wybrzeżach Korsyki, Galii i Hiszpani. Greckie faktorie powstały także na zamieszkałych przez Etrusków obszarach północnej Italii. Dzięki nim cywilizacja grecka zaczeła wywierać znaczący wpływ na Etrusków. Stosunki między grekami a Etruskami bywały jednak często napięte, ponieważ oba narody rywalizowały o dominacjną pozycję w handlu na północ od Alp. Załóżenie Massali (Marsylii) okazało się dla Etrusków poważnym ciosem, ponieważ kolonia odciagała od transalpejskich szlaków kupców, zwłaszcza sprowadzających cynę z Brytanii. Massalia straciła na znaczeniu w V wieku p.n.e., kiedy to Kartagińczycy ustanowili bezpośrednie szlaki morskie, wiodące przez słupy Herkulesa do Brytanii, przejmując lwią część handlu cyną.
    Pod koniec VI wieku p.n.e. grecka ekspancja zaczęła tracić na rozmachu, zaś w niektórych miejscach Grecy zostali wręcz zmuszeni do wycofania się ze swoich kolonii. W 539 roku p.n.e. połączona flota kartagińsko-etruska pokonała Greków w bitwie pod Alalią i wyparła ich z Korsyki. Kartagińczycy kontrolowali zachodni kraniec Sycylii, a w 515 roku p.n.e. zniszczyli założoną przez Spartę kolonię Kinyps w Trypolitani (Libia). Chociaż zachodnia część basenu Morza Śródziemnego była teraz dla Greków zamknięta, pomimo niepowodzeń pozostali oni najliczniejszym i kontrolującym największe obszary narodem śródziemnomorskim. Kultura Grecji miała jeszcze przez wiele wieków wywierać dominujący wpływ na rozwijające się cywilizacje Zachodu. Z wyjątkiem Itlii, we wszystkich innych regionach grecka ekspansja napotkała zdumiewąco mały opór ze strony miejscowej ludności. Prawdopodobnie działo się tak dlatego, że rdzenni mieszkańcy opanowanych terytorów czerpali z faktu powstania kolonii prawie takie same krzyści jak sami Grecy.

Przemiany kulturowe

    Ekspansja i kontakty handlowe pozwoliły Grekom dobrze poznać stare cywilizacje Bliskiego Wschodu i egiptu, co w poważnym stopniu pomogło im przeprowdzić zmiany kulturowe i społeczne, oznaczające przejście od zmierzchu kultury mykeńskiej do okresu archaicznego (800 - 480 p.n.e.). W VIII wieku p.n.e. miejsce swobodnego zachowania ucztujacych bohaterów Homera zajęły wyrafinowane maniery wschodnich bogaczy, którzy delektowali się posiłkiem, spoczywajac na wygodnych sofach. Egipskie style rzeźby i architektury, babilońska matematyka i astronomia oraz fenicki alfabet - wszystko to zostało przyjęte i zmodyfikowane przez bystrych i chłonnych Greków, posiadajacych wrecz genialne zdolności wykorzystywania osiągniuęć innych kultur jako podstawy nowych i poważniejszych osiągnięć. Doskonałym przykładem tego jest alfabet. Grecy okresu ciemnego byli nie piśmienni, ponieważ, cała wiedza o mykeńskim piśmie linearnym B uległa zapomnieniu.

Narodziny Sparty

Data	Wydarzenie
ok. 730-710 p.n.e.	Spartanie najeżdżają Messenię; pierwsza wojna messeńska
ok. 657 p.n.e.	Kypselos zostaje tyranem w Koryncie
ok. 640-630 p.n.e.	Spartanie najeżdżają Messenię; druga wojna messeńska. W Atenach rozwinęła się już zapewne wczesna faza ustroju demokratycznego
ok. 632 p.n.e.	w Atenach Kylon podejmuje nieudaną próbę przewrotu i ustanowienia tyranii
ok. 630 p.n.e.	na Lesbos przychodzi na świat Safona
625 p.n.e.	umiera Kypselos; tyranem Koryntu zostaje jego syn Periander
ok. 625-545 p.n.e.	czas życia Talesa z Miletu
621 p.n.e.	w Atenach spisanie praw przez Drakona
ok. 610-540 p.n.e.	czas życia Anaksymandra z Miletu
594 p.n.e.	w Atenach Solon reformuje prawa, co ma położyć kres społecznym niepokojom
ok. 580-480 p.n.e.	czas życia Ksenofanesa z Kolofonu
546 p.n.e.	w Atenach za trzecią próbą Pizystrat zostaje tyranem
ok. 540 p.n.e.	początek tyranii na Samos
ok. 530 p.n.e.	Pitagoras emigruje z Samos do południowej Italii
527 p.n.e.	w Atenach umiera Pizystrat; władzę tyrańską przejmują jego synowie
510 p.n.e.	za sprawą rodu Alkmeonidów i przy pomocy Spartan Ateny uwalniają się od tyranii
508 p.n.e.	początek reform Klejstenesa

    Sparta konserwatywne miasto-państwo, które nigdy nie zaznało tyranii i zachowało formę monarchii konstytucyjnej (choć niewątpliwie była ona dość szczególna), odegrała zasadniczą role w powstani nowej taktyki hoplitów. Spartanie byli jednym z doryckich plemion, które przed 1000 rokiem p.n.e. osiedliły się na terenie Lakonii, w centralnej części Peloponezu. Miasto i państwo zwane Spartą powstało w wyniku połączenia czterech wiosek. Wydaje się prawdopodobne, że właśnie temu Sparta zawdzięcza unikalną postac monarchi: państwem rządziło dwóch królów, wywodzących się z dwóch rodów królewskich. Do VIII wieku p.n.e. Sparta podbiła całą Lakonię. Jej doryccy sąsiedzi, periojkowie (perioikoi), zmuszeni byli co prawda do odbywania słuzby w spartańskiej armii, lecz pod innym względem cieszyli się uprzywilejowana pozycją. Rdzenni Achajowie, zamieszkujący ten region, pod panowaniem Sparty stali się chłopami, których nazywano pańszczyźnianymi.
    Narodziny Sparty zapoczątjkował pod koniec VIII wieku p.n.e. podbój Mesenii, położonej na zachód od Lakonii. Masenia została podzielona na równe cześci pomiądzy Spartan, zaś sami Maseńczycy uprawiali teraz ziemię jako heloci, oddajac połowe produktów swoim zdobywcą. W rezultacie Sparta w przeciwieństwie do wielu greckich miast-państw, nie musiała podejmować wysiłków kolonizacyjnych. Jedyna powazna zamorska kolonia Sparty, Tarent (obecnie Tarento we Włoszech), założona została około 706 roku p.n.e. przez obywateli, którzy z racji swojego mieszanego , jedynie półspartańskiego pochodzenia, pozbawieni byliudziału w łupach w Maseni. Uważa się, że podczas wojny z Masenią Sparta stosowała strategia prehoplicką. Zmiany w sposobie prowadzenia walki wprowadzono prawdopodobnie po poważnej klęsce, poniesionej w bitwie z wojownikami Argos w 669 roku p.n.e. Kilka lat później Sparta z ogromnym wysiłkiem stłumiła rebelie Maseńczyków (ok. 660 roku p.n.e.).
    Bunt ten wstrząsnął Spartanami. Ich maseńscy poddani przeważali nad nimi liczebnie w stosunku 7:1. Przyszłe bezpieczeństwo mogło zagwarantować Sparcie jedynie trwanie w stanie stałej gotowości do walki. Aby dopiąć tego celu, Spartanie stworzyli konstytucję, która sprzyjała rozwojowi państwa hoplitów. Zgodnie z tradycją z tradycją pomysłodawca spartańskiej konstytucji był Likurg, tajemnicza postać, o której nie wiadomo nic pewnego. Część nowożytnych historyków uważa, że był to nawet legendarny bohater. Według konstytucji zakres władzy królów Sparty był ograniczony, lecz ich prerogatywy niezwykle ważne; mieli oni między innymi prawo do wypowidania wojny i przewodzenia spartańskiej armii. Filozof Arystoteles opisał później władzę monarszą w Sparcie jako "dziedziczną funkcję naczelnego wodza, piastowana przez całe życie". w innych dziedzinach potęge tronu ograniczała rada starszych oraz zgromadzenie obywatelskie (składające się ze wszystkich hoplitów), a także, co było jedynym wypadkiem w Grecji, pieciu wybieranych co roku eforów, najwyższych urzędników w sparcie posiadajacych niezwykle szerokie uprawnienia.
    Dzieci płci męskiej w wieku siedmiu lat opuszczały rodzinny dom i poddawane były specyficznemu wychowaniu zwanemu agoge, w zorganizowanym przez państwo wspólnym obozie. Nauka była ograniczona prawie wyłącznie do ćwiczen fizycznych - gimnastyki i sztuki walki. Wszelkie luksusy w tym np. posiadanie obuwia były surowo zakazane, a racje żywnościowe celowo skape, aby chłopcy musieli sami starać się o dodatkowe pożywienie (kradzież była dopuszczalną metodą zdobywania żywności). Oficjalną aprobata cieszyły się stosunki homoseksualne i brutalne traktowanie innych. Młody człowiek mógł zademonstrowac swoja meskość zabijając helotę.. w wieku 20 lat ci, którzy ukończyli agoge stawali się pełno prawnymi obywatelami i członkami jednej z grup mężczyzn, spożywając razem posiłki i szkolac się w walce (syssytia). Chociaż młodzi mężczyźni mogli już teraz wstepować w związki małżeńskie, do ukończenia 30 roku życia musieli przebywać w swojej grupie. Potem pozwolono im zakładać własne gospodarstwa domowe, lecz codzienne wspólne jadanie posiłków nadal było ich obowiązkiem, a także głównym punktem życia towarzyskiego. Ten sposób wychowania tworzył uległe, zdyscyplinowane i pozbawione podziałów społeczeństwo, w którym pichodzenie nie miało praktycznie rzadnego znaczenia. w rezultacie Spartania nazywali samych siebie homoioi (ludźmi, którzy są równi). Filozofowie Platon i Arystoteles uwazali Sparte za państwo bliskie ideałowi. Jedynym jego minusem był, ich zdaniem, główny cel wychowania - obywatele byli przede wszystkim dzielni, nie zaś madrzy.
    W miare jak spartanie stawali się elitą militarna, wszelkie zajęcia produkcyjne pozostawiano periojka i helotą. Mieszkańcy Sparty nie posługiwali się monetami, ponieważ środkiem wymiany były sztabki żelaza, zaś handel miał niewielkie znaczenie. Państwo w dużej cześci przejeło rolę rodziny, totez Spartanki cieszyły się znacznie większa wolnością niż inne Greczyunki. Kobiety Sparty uprawiały gimnastykę nago, podobnie jak mężczyźni, co nader szokowało mieszkańców innych greckich miast - państw.
    Sparta rozpoczeła swoja terytorialna ekspansje w połowie VI wieku p.n.e., anektując położona na wschód od Lakonii Kynurię. Miażdżące zwycięstwo nad odwiecznym wrogiem, Agros, odniesione w 546 roku p.n.e., zapewniło Sparcie dominacje nad całym Peloponezem. Wojownicze państwo zwiększyło swe wpływy poprzez zawieranie obronnych sojuszy z innymi miastami - państwami Peloponezu, a także udane interwencje przeciwko dynastią tyranów w Sykionie, Koryncie, na Samos, Naksos i Atenach.

Wojny perskie

    Wojny perskie datuje się na 500 - 449 lata p.n.e., była to wojna między Persją a Grekami o wyzwolenie greckich miast-państw w Azji Mniejszej oraz w obronie niezawisłości państw Grecji europejskiej początek dało im powstanie Greków małoazjatyjskich, a w tym głównie Jonów, dlatego zwana jońską 500 - 494. Powstanie to wzieło swój początekMilecie i toczyło się pod jego przewodnictwem. Powstańcy zdobyli Sardes, lecz zostali zmuszeni do odwrotu, fakt ten, jak również klęska floty u wyspy Lade położyły kres powstania. W odwet, m.in. za pomoc udzieloną powstańcom, ruszyła na Grecję wyprawa perska pod wodzą Mardoniusza (492), zakończona rozbiciem się floty perskiej podczas burzy u przylądka Atos i ciężkimi stratami wojsk lądowych Traków. W wyprawie morskiej Datysa i Artaferenesa (490) Persowie ponieśli klęskę pod Maratonem. Ateny w przewidywaniu dalszych walk powiększyły flotę i zbudowały port w Pireusie, powstał obronny Związek Panhelleński, który Sparcie powierzył dowództwo na lądzie i morzu. Wielka wyprawa Kserksesa I lądem i morzem (480 - 479) przyniosła Persom zwycięstwo pod Termopilami i druzgocącą klęskę pod Salaminą, (Kserkses I zarządził po niej odwrót) oraz 479 pod Platejami i u przylądka Mykale. Wyniki wojen perskich: uzyskanie przez Greków dostępu do Morza Czarnego, powstanie Ateńskiego Związku Morskiego (I), kontynuującego wojnę z Persją, która zakończyła się ostatecznie tzw. pokojem Kaliasza (449) Persja zrzekła się hegemonii na Morzu Egejskim i uznała niezależność miast greckich w Azji Mniejszej. Historykiem wojen perskich był Herodot.

Ateny, ich początek i droga do demokracji

    Podczas gdy w okresie wojen perskich Sparta dysponowała najsilniejsza armią ze wszystkich państw Grecji, prawdziwa potega morską były Ateny, posiadające wspaniały port w Pireusie. Osłaniane pierścieniem gór, Ateny nigdy nie zostały podbite przez wojowniczych Dorów. Około 700 roku p.n.e. Ateny nadal posiadały plemienne, oparte na klanach społeczeństwo, przestały już być jednak monarchią.Religijnne, militarne i sądownicze funkcje króla przejeło dziewieciu urzędników zwanych archontami. Po odejściu ze stanowiska archontowie do końca życia pozostawali członkami rady starszych, która zbierała się na wzgórzu areopag poniżej akropolu i podejmowała wszystkie wazniejsze decyzje polityczne. archonci byli wybierani przez zgromadzenie ludowe. Ponieważ jednym z wymogów było szlachetne urodzenie, większość Ateńczyków nie mogła sprawowac tego urzędu, a tym samym w skład Areopagu wchodzili przedewszystkim przedstawiciele arystokracji.
    w VII wieku p.n.e. Ateny doświadczały tych samych napięć społecznych, które w Koryncie i innych miastach doprowadziły do powstania tyranii. W 632 roku p.n.e. do ustanowienia tyranii w Atenach dążył Kylon, wykorzystujac w tym celu militarne poparcie ze strony swego teścia, tyrana Megary. Ateńczycy poparli archontów i Kylon poniusł porażkę, lecz próba zamachu stanu poważnie zaniepokoił arystokrcję. W latach 621 -620 p.n.e. powstał pierwszy ateński kodeks prawny, spisany przez Drakona. Jego celem było prawdopodobnie wzmocnienie władzy arystokracji. Niezwykle surowy kodeks charakteryzował się wysokimi grzywnami i częstym stosowaniem kary śmierci; od imienia autora wywodzi się termin "drakoński".
Kodeks drakona nie położył kresu społecznym podziałom w Atenach. Sytuacje pogorszył kryzys ekonomiczny, który zmusił wielu Ateńczyków do zastawinia ziemi w zamian za żywność i ziarno. W 594 roku p.n.e. archntem został obrany prawosdawca Solon (ok. 639 - 559 p.n.e.), któremu przyznano wyłączne prawo przygotowania nowej konstytucji, by uchronic miasto przed tyrania.
    Solon uważał, że podstawą dobrze zorganizowanego społeczeństwa musi być sprawiedliwość społeczna i poprzez swoje reformy próbował zadośćuczynić żądaniom wszystkich klas. Rozwiązał wynikający z zadłużeniaobywateli kryzys, znosząc niewolę za długi, doprowadzajac do repatriacji sprzedanych za granicę dłużników i umarzajac największe długi. Monopol władzy, jaki dotąd automatycznie posiadała arystokracja, przestał istnieć: warunkiem sprawowania urzędów publicznych Solon uczynił nie pochodzenie, lecz majatek. Ludność została podzielona na cztery klasy, którym przyznano prawa polityczne w zależności od posiadanego stanu majątku.
    Ponieważ trzon dwóch najbogatszych klas, spośród których można było wybierac urzędników, stanowiła arystokracja, reforma nie pomniejszyła jej dominującej roli w społeczeństwie. aby podważyć znaczenie szlachetnie urodzonych, tworzacych Areopag, Solon powołał zgromadzenie ludowe, składajace się z 400 członków wybieranych przez cztery plemiona Ateńczyków. Zgromadzenie posiadało władzę uprawomacniania ustaw, nad którymi głosowało, lecz rada Areopagu zachowała władze wetowania każdego prawa, stojącego w sprzeczności z konstytucją.
    Solon wprowadził także reformy ekonomiczne, kóre miały zwiększyć żywnościowa samowystarczalność aten i doprowadzić do rozkwitu handlu i rzemiosł. Około 550 roku p.n.e. Attyka stała się wiodącym centrum produkcji ceramiki 9wczesniej te role pełnił Korynt). Dokonano także niewielkich reform własności ziemskiej, lecz Solon zawiudł swoich zwolenników nie podejmujac próby nadania ubogim ziemi bogaczy. Arystokracja protestowała przeciwko umożeniu długów, ponieważ wcześniej zadłużenie pozwalało im zmuszać chłopów do poddaństwa, a także przeciwko atakom na dawne przywileje poltyczne. Aby nie uczestniczyć w wywołanych swojimi decyzjami kontrowersjach, solon natychmiast po opuszczeniu urzędu udał się na dowolne wygnanie.
    Konstytucja Solona stała się kamieniem węgielnym politycznego dziedzictwa, jakie ateny pozostawiły światu: demokracji, której rozwój nastąpił w końcu VI wieku p.n.e.. Jednak wkrótce demokracja poniosła porażkę. Z powodu nowej taktyki prowadzwadzenia wojny polityczne zanczenie klasy hoplitów zaczęło gwałtownie rosnąć. Żądania demokratycznej konstytucji i ponownego rozdziłu gruntów stawały się coraz ostrzejsze. W miare jak pozycja arystokracji zaczęła słabnąć nsilała się walka o władzę. Przez następne 50 lat Ateny były rozdarte konfliktami frakcyjnymi i klasowymi.
    W 546 roku p.n.e. tyranem aten został, po dwóch wcześniejszych próbach Pizystrat (ok. 605 - 527 p.n.e.). w przeciwieństwie do wielu innych tyranów Pizystrat nie cieszył się poparciem ludu, musiał wiec przeznaczyc swój ogromny majątek na rekrutacje najemnej armii, dzieki której udało mu się zdobyć władzę. Pizystrat dobrze wybrał moment ataku: nienawidząca tyranii Sparta, która w innej sytuacji próbowała by pewnie interweniować, zajęta była wojna z Argos. Pizystrat odniusł łatwe zwycięstwo nad Ateńczykami. Tyran zreszta okazał się utalentowanym i energicznym władcą, który szybko zaskarbił sobie poparcie ludu. Przyczyna jego powodzenie były reformy i efektywne posuniecia w polityce zagranicznej, które szybko doprowadziły do zwiększenia wpływów Aten w obszarze Morza Egejskiego.
    Następcami Pizystrata zostali jego dwaj synowie, Hippiasz i Hipparch, którzy kontunuowali polityke ojca. Hipparch został zamordowany przez członków rywalizującego z nim o władze arystokratycznego rodu.     Interwencję Spartan przygotował Kleistenes, przedstawiciel wygnanego rodu Alkmeonidów. Jego nawoływania do zreorganizowania ateńskiego społeczeństwa na rzezc demokracji spotkały się z twarda opozycja ze strony części arystokratycznych rodzin, pragnących przywrócenia dawne porządku, a jednocześnie zyskały mu poparcie ludu. Wyraźne zróznicowanie regionów geograficznych w Attyce sprzyjało utrzymywaniu lokalnych rywalizacji, które arystokracja i tyranii wykorzystywali do własnych celów. Reformy Kleistenesa usiłowały obalić oparty na podziałach terytorialnych system plemienny, który sprzyjał umacnianiu władzy arystokracji.
    Kleistenes podzielił Attykę na trzy regiony - część wewnętrzną, wybrzeże i miasto z okolicznym zapleczem. Liczba plemion wzrosła z czterech do dziesieciu, kazdemu z nich nadawano pewien obszar (trittye) we wszystkich trzech regionach. Zaowocowało to przełamaniem tradycyjnego podziału społeczeństwa, a dzięki wymieszczaniu ludności z różnych terenów, doprowadziło do zwiększenia poczucia wspólnej torżsamości. W ramach każdego trittye podstawowa jednostką lokalnej administracji stanowił dem, których w sumie było około 170. Nowe plemiona stały się także podstawą organizacji militarnej. Mężczyźni z każdego plemienia tworzyli oddzielne regimenty, na czele których stali wybrani dowódcy. Każde plemię wybierało teraz 50 przedstawicieli do rady pięciuset, podzielonej na dziesieć komitetów, odpowiedzialnych za codzienne funkcjonowanie państwa. Demokracja nie zakończyła okresu wpływów i prestiżu arystokracji.

Epoka klasyczna

Wzrost potęgi perskiego imperium w driugiej połowie VI wieku pn.e. stanowili największe z wyzwań, przed którymi Grecy mieli dotąd okazję stanąć. Historię tego niezwykłego starcia dwóch cywilizacji szczegółowo spisał w V wieku p.n.e. Herodot, pierwszy wieki prozaik grecki, tworząc pierwsze powazne dzieło historyczne. W przeciwieństwie do wcześniejszych pisarzy, Herodot nie zadowolił się jedynie kronikarskim zapisem wydarzeń, lecz pragnął także zbadać i zrozumieć ich przyczyny. Swemu dziełu nadał nazwę historia - racjonalne badanie.
Persowie zaangażowali się w sprawy Grecji dość przypadkowo. W 547 roku p.n.e. Cyrus Wielki zajął Sardes, stolicę bogatego królestwa Lidii w Anatolii. Nim pomaszerował na wschód, w głąb Azji Centralnej, zlecił swoim generałom zadanie dokończenia podboju Lidii. W trakcie operacji zabezpieczającej nawa zdobycz Persowie podbili miasta jońskich Greków na wybrzeżu Anatolii. Były one przez wiele lat luźno podporządkowane Lidii, więc Persowie spotkali się z niewielkim oporem. Perskie panowanie nie okazało się ani okrutne, ani twarde. Miasta zachowały własne władze, które podporzadkowano tyranom wyznaczonym przez satrapę Sardes. Jeśli tylko miasta płaciły, zresztą niezbyt wygórowane daniny i w razie potrzeby wystawiały wojska i statki na potrzeby Persów, satrapa nie ingerował w ich wewnętrzne sprawy. Pomimo tego grecy nienawidzili Persów. Zakłócenie spokoju tradycyjnych szlaków handlowych, spowodowane pojawieniem się Persów w obszarze Morza Śródziemnego, nie wpływało na przyjazne nastawienie Jonów do nowych władców. Nie bez znaczenia był też rozwój sytuacji w Grecji kontynentalnej, gdzie narastał sprzeciw wobec tyranii. Aby uniknąć perskiego panowania, wielu Greków uciekało na kontynent lub do Italii.
Następny krok na drodze podboju świata greckiego wykonali persowie w 512 roku p.n.e., kiedy król Dariusz najechał Europę przez Trację. jego celem były kopalnie złota w regionie położonym na północ od Dunaju, a kontrolowanym przez Scytów. Ekspedycja zakończyła się porażką. bardzo mobilni Scytowie okrążyli ocieżałą perską armię i byli bliscy całkowitego rozbicia wroga. Dariusz wycofał się do Azji, by tam uleczyć boleśnie zraniona dumę, pozostawiając na tyłach armię, która miała podbić Trację i greckie miasta na jej wybrzeżu, aby uratować honor wielkiego wodza.

Bunt Jończyków

Nie ma żadnych dowodów, jakoby Persowie już na tym etapie rozważali podbój Grecji. Tym niemniej państwa - miasta na terenie Grecji kontynentalnej nie mogły do końca być pewne intencji Persji. Obserwująć rozrost perskiej potęgi, wahały się między zdecydowaną opozycją, a krokami pokojowymi. Decydujący moment nadszedł w 499 roku p.n.e., kiedy jońscy Grecy podnieśli bunt przeciwko perskiemu panowaniu. U podstaw rebelii leżały charakterystyczne dla Greków międzypaństwowe rywalizacje. Aristagoras, tyran Miletu (najdalej na południe wysunietego jońskiego miasta), przekonał swych perskich mocodawców, by pozwolili poprowadzić ekspedycje militarną na Naksos, odwiecznego handlowego rywala jego miasta. Przedsięwzięcie zakończyło się upokarzająca klęską, zaś Aristagoras popadł w niełaskę. Postawiony wobec perspektywy wygnania Aristagoras okazał się jednym z tych, którzy uważali, że najlepszą formą obrony jest atak, natychmiast tez zrezygnował z pozycji tyrana i proklamował równe prawa dla wszystkich mieszkańców Miletu.
Rozpoczęty bunt szerzył się błyskawicznie. Inne miasta Jonii także uwolniły się od tyranów, wysyłajac jednocześnie prośbe o szybka pomoc. Prowadzaca właśnie wojne z argos sparta odmówiła, lecz Ateny i położone położone na wyspie Eubeja miasto Eretria wystawiły niewielkie floty i w 498 roku p.n.e. przyłączyły się do ataku na Sardes. Sardes płonęło kiedy rewolta rozszerzyła się nagreckie miasta Cypru i Hellespontu. Persowie powoli zbierali się do kontrataku, lecz gdy wkońcu uderzyli, całkowicie zmiażdzyli wroga. W 494 roku p.n.e. wzięli Milet, kładąc tym samym kres dalszemu oporowi. Zwycięzcy przystapili do ekspedycji karnych, lecz wkrótce zaprzestali zemsty na rzecz polityki pojednania. Dariusz zezwolił nawet jońskim miastom na przyjęcie demokratycznych konstytucji. Postanowił rozprawić się teraz z Grekami z kontynentu, i co oczywiste nie chciał mieć zbuntowanych poddanych na tyłach swej armii.
Ateny i Eretria pochopnie i nierozważnie zaangażowały się w jońską rewoltę. Pomoc dla Jończyków była zbyt skromna, by dać im szansę na zwycięstwo, natomiast Dariusz nie mógł zignorować ingerencji państw kontynentalnej grecji w sprawy perskiego imperium i uznał ją za jawną prowokację. Wobec słabego oporu, jaki stawiali Jończycy i oddziały greków z kontynentu, wydawało się, iż ekspedycja karna musi się powieść. w 492 p.n.e. Dariusz wysłał do Europy kolejną armię pod dowództwem swego zięcia Mardoniosa. Tracja i Macedonia poddały się bardzo szybko, lecz dalszy zwycięski marsz Persów powstrzymała katastrofa ich floty, dowodzonej przez samego Mardoniosa, w czasie opływania góry Atos. Chwilowo Ateny i Eretria uniknęły perskiej zemsty.

Bitwa pod Maratonem

W 490 r. p.n.e. Dariusz przygotował trzecia wyprawe na Europę. Wysłał do greckich miast-państw posłów z żądaniem daniny, która miała symbolizować ich podporządkowanie się władzy Persji. Większość miast spełniła żądanie, lecz Ateńczycy i Spartanie zamordowali posłów. Czyn ten spowodował, że wybuch wojny był nieunikniony. Perski wódz Datis zamierzał zaatakować nie od strony lądu, lecz drogą wodną. Tym samym skazał swoją armię na długą drogę przez Anatolię i Trację. Towarzyszył mu wygnany z Aten tyran Hippiasz, który po upadku miasta miał być przywrócony do władzy, jako marionetka w rękach Persów. Początkowo taktyka Datisa, polegająca na zaskoczeniu, przynosiła znakomite efekty. Po zdobyciu Naksos i Eretrii perska flota bez przeszkód przybiła do brzegu Grecji pod Maratonem (42 km na północ od Aten). Ateńczycy musieli samotnie stawić czoła Persom, ponieważ spartanie obchodzili właśnie święto, po którego zakończeniu obiecali wysłać pomoc. Persowie wystawili jazde i łuczników. Ateńczycy dysponowali jedynie falangą, która na otwartej przestrzeni padłaby pod lawiną strzał, a następnie wykrwawiła pod kopytami jazdy. większość ateńskich wodzów była swiadoma tej słabości i zamierzała czekac na Spartan. Innego zdania był Miltiades - zamierzał przystapić do bitwy natychmiast, kiedy tylko nadarzy się sprzyjająca sytuacja. Jego nadzieje spełniły sie o świcie. zwiadowcy donieśli, że perska jazda wycofała sie w nocy, najprawdopodobniej by napoić konie. Obie armie znajdowały się w odległości ok. 1,5 km. Jednak Ateńczycy w pełnym uzbrojeniu ruszyli pędem ku linii Persów, chcą się w jak najmniejszym stopniu na strzały wroga. Odwagę stawić czoło falandze miały jedynie środkowe oddziały Persów. Reszta żołnierzy rzuciła się do ucieczki. Tych, którzy zostali otoczono i wymordowano. Persowie stracili 6400 ludzi, a Ateńczycy zaledwie 192.

Wielka ekspedycja Kserksesa

Nie zniechecony porazką Dariusz zaczą planowac kolejna wyprawe na Grecję, lecz śmierć przeszkodziła mu w przeprowadzeniu tych planów. Kserkses, jego syn i nastepca, odziedziczył ni tylko olbrzymie imperium, ale także jego niezliczone problemy. Nie żywił wiec wielkiego entuzjazmu wobec kolejnych kampanii w Europie. Mardonios zdołał go jednak przekonać, że Grecy musza zostac ukarani. Pragnąc uniknąć błędów swojego ojca, Kserkses przez cztery lata przygotowywał się do wyprawy. Pod Sardes zgromadziły się oddziały ze wszystkich zakątków imperium, a armia Kserksesa stała się jedna z największych armii jakie kiedy kolwiek w starożytności wystawiono. Wspierała ja także liczna flota. Wobec tak wielkiej potęgi północno greckie miasta decydowały się na neutralność, jednak południowo greckie państwa podjeły walkę pod przewodnictwem Sparty.
Opis tej wojny często przywodzi na myśl walkę dawida z Goliatem, lecz w rzeczywistości grecy byli w troche lepszej sytuacji niż mogło by się wydawać. Wielkość perskiej armii była minusem, trudności sprawiało zaopatrzenie i dowodzenie tak ogromną armią na polu bitwy.. Nieliczni w porównaniu z Persami grecy posiadali doskonałe uzbrojenie i motywacje, byli przecież wolnymi obywatelami broniącymi swoich domów i rodzin. Dysponowali także flotą, która stanowiła poważne wyzwanie dla perskiego panowania na morzach.
Kserkses poprowadził swoją armie na północ od Sardes, pokonując Hellespont i wkraczajac do Europy przez pomost stworzony z łodzi.

Epoka hellenistyczna

    Do końca wieku V p.n.e. Macedonia, górzyste państwo na brzegu Morza Egejskiego, graniczące z położona bardziej na południu Tesalią, odgrywało zaledwie marginalną rolę w historii Grecji. Królestwo macedonii założył około 640 roku p.n.e. PerdikkasI. Chociaż Perdikkas sam prawdopodobnie był Dorem, to Macedonie zamieszkiwała ludność pochodzenia mieszanego, składająca się z Ilirów, Greków i Traków. Plemienna struktura państwa sprawiła, że było one słabe, niestabilne i zagrożone częstymi napadami z sąsiedniej Tracji, a także innych sąsiadów pochodzenia niegreckiego. Przez pewien czas Macedonia była państwem lennym królów Persji, Dariusza i Kserksesa. Pierwsze kroki w kierunku centralizacji poczynił Archelaos (panował w latach 413-399 p.n.e.), który umocnił militarną infrastrukturę Macedonii, budując drogi, forty i bazy zaopatrzeniowe.

Aleksander Wielki

Aleksander III zwany również Macedońskim żył w latach 356 - 323 p.n.e. Królem macedońskim został dopiero w 336 roku p.n.e. Był wielkim i godnym następcą swego ojca Filipa II, warto też wspomnieć, że był wychowanekiem Arystotelesa, któremu to w pewnej mierze zawdzięcza swój geniusz wojenny.
Po śmierci ojca usunął pretendentów do tronu, władzę obejmował mając pełne poparcie armii i wodzów (przede wszystkim Antypatra). Podążał śladami ojca. Kontynuując jego politykę, odnowił przymierze z Grekami i jako hegemon Związku Korynckiego został wybrany na naczelnego wodza wyprawy przeciw Persom. Wiosną 334 roku p.n.e. wkroczył na czele 35-tysięcznej armii macedońsko-greckiej do Azji Mniejszej, odnosząc pierwsze zwycięstwo nad rzeką Granik, po przekroczeniu gór Taurus jesienią 333 roku p.n.e. rozbił siły Dariusza III Kodomanusa pod Issos. Kierując się na południe, podbił wiele miast fenickich (7-miesięczne oblężenie Tyru), bez walki zajął Egipt (zajęcie Egiptu było jedynie ). W 331 roku podążył dalej - do Mezopotamii. W bitwie między Arbelą i Gaugamelą rozbił ostatecznie armię perską i zajął Babilon, Suzę oraz Persepolis. Z Ekbatany, stolicy Medii, rozpuścił kontyngenty greckie do domu, traktując swe późniejsze zdobycze jako wyłącznie macedońskie.
Po śmierci Dariusza Kodomanusa, ogłosiwszy się jego następcą, przejął ceremoniał, zwyczaje perskie i wprowadził kult władcy. 329 - 327 zajął północno-wschodni Iran i wiosną 327 r. p.n.e. wyruszył na podbój Indii, gdzie opanował cały kraj w dolinie rzeki Indus, lecz wobec oporu żołnierzy macedońskich musiał ustąpić. W drodze powrotnej poniósł ogromne straty w ludziach. W czasie przygotowań do podboju Arabii i krajów zachodnich zmarł w Babilonie.
Aleksander był nie tylko genialnym taktykiem i strategiem, ale także świetnym administratorem i politykiem. W ciągu swych wypraw wojennych założył przy szlakach komunikacyjnych wiele do dziś istniejących miast (Aleksandria, Herat, Kandahar), które stały się również ośrodkami wojskowymi, ale też ważnymi miejscami kultury. Swój geniusz potwierdził, kiedy chcąc ożywić handl przeprowadził reformę systemu monetarnego. Wyprawy Aleksandra Wielkiego miały szczególne znaczenie dla nauki (zwłaszcza geografii) i kultury (hellenizm). Dzieło Aleksandra Wielkiego nie było jednak trwałe - po jego śmierci monarchię podzielili między siebie jego wodzowie (diadochowie).
Otoczony legendą wielkiego wodza i władcy, w starożytności i średniowieczu bohater licznych anegdot i fantastycznych powieści, rozpowszechnionych na muzułmańskim Wschodzie i w Europie (tak zwane aleksandreidy, zwłaszcza znana w wielu przekładach i wariantach Historia żywota Aleksandra Wielkiego).

Następcy Aleksandra Wielkiego

W wyniku wyprawy Aleksandra Macedońskiego cywilizacja grecka rozszerzyła się na Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Iran i Egipt. Niespodziewana śmierć króla wywołała natychmiast całą serię zbrojnych konfliktów na całym tym obszarze. Jako pierwsi wystąpili Grecy, wśród których śmierć Aleksandra rozbudziła nadzieje na odzyskanie niezależności. Koalicja miast greckich przystąpiła do działań zbrojnych przeciwko pozostawionemu w Macedonii namiestnikowi Antypatrowi (wojna lamijska 323-322). Gdy Antypater uzyskał solidarne wsparcie od innych wodzów Aleksandra (diadochowie), wojna zakończyła się klęską Greków w bitwie pod Krannon i przywróceniem macedońskiego protektoratu nad Grecją kontynentalną. Zaraz po stłumienie buntu Greków rozpoczęła się wieloletnia zbrojna rywalizacja o schedę po Aleksandrze między jego wodzami, w trakcie której ukształtowała się nowa mapa polityczna wschodniego śródziemnomorza. W 321 został zamordowany najważniejszy sukcesor Aleksandra Perdikkas. W myśl zawartego w tymże roku układu w Triparadejsos, którego założeniem było utrzymanie jedności imperium, najważniejszą postacią w państwie został Antypater, otrzymując funkcję opiekuna potencjalnych następców Aleksandra na macedońskim tronie: Arridajosa nieślubnego syna Filipa II i malutkiego syna Aleksandra z irańską księżniczką Roksaną. Antypater zmarł jednak w 316 i szybko wzięły górę tendencje separatystyczne. Już w 317 roku Olimpias kazała zgładzić Arridajosa. W 310 roku syn Antypatra Kassander kazał zrobić to samo z synem Aleksandra Wielkiego. W dwa lata później na rozkaz tegoż Kassandra zamordowany został także nieślubny syn Aleksandra Herakles i tym samym znikł ostatni dziedzic krwi królewskiej. W latach 306 - 305 kilku diadochów ogłosiło się królami. Spośród nich dłuższy sukces odnieśli zarządzający od 321 roku Egiptem Ptolemeusz syn Lagosa i namiestnik Babilonii, Seleukos, który skupił w swoich rękach także władzę nad Medią, Persją właściwą i satrapiami wschodnimi. W 301 roku, walcząc w bitwie pod Ipsos przeciwko koalicji Ptolemeusza, Seleukosa, Kassandra i zarządzającego Tracją Lizymacha, zginął Antygon Jednooki, ostatni obrońca jedności imperium. Naturalna śmierć wyeliminowała z dalszej rywalizacji Kassandra (298 - 297). Demetrios Poliorketes, syn Antygona, dostał się do niewoli Seleukosa (288 rok p.n.e.), w której wkrótce zmarł. Walcząc przeciwko Seleukosowi zginął w bitwie pod Kurupedion Lizymach (281 rok p.n.e.). W zanarchizowanej Macedonii, korzystając ze śmierci głównego rywala króla epirskiego Pyrrusa, władzę objął ostatecznie syn Demetriosa Poliorketesa, Antygon Gonatas (272). W zachodniej części Azji Mniejszej pod rządami Eumenesa I (263 241) i jego syna Attalosa I, który przyjął tytuł królewski (241 197), wyodrębniło się jeszcze z monarchii Seleukidów królestwo Pergamonu. Egipt Lagidów, Babilonia Seleukidów, Macedonia Antygonidów i Pergamon Attalidów były najważniejszymi podmiotami wczesnohellenistycznej sceny politycznej. Obok nich pewną rolę odgrywały greckie miasta-państwa, zwłaszcza te, które były w stanie zawiązywać konfederacje.
III wieku wypełnia rywalizacja Seleukidów i Lagidów na Bliskim Wschodzie, której efektem było pięć kolejnych wojen (wojny syryjskie w latach: 274 - 271; 260 - 253; 246 - 241; 219 - 217; 202 - 200 p.n.e.) oraz problemy Macedonii z utrzymaniem kontroli nad Grecją. W latach 268 - 262 doszło z inspiracji Ptolemeusza II do otwartego antymacedońskiego buntu pod wodzą Aten (wojna chremonidejska). Konflikt zakończył się sukcesem Antygona Gonatasa, ale już w 239 Macedonia znalazła się w stanie wojny ze Związkiem Etolskim oraz nowopowstałym (280 roku p.n.e.) Związkiem Achajskim, a wkrótce potem ze Spartą przeżywającą krótkotrwały renesans pod rządami Kleomenesa III (ok. 235 - 222 p.n.e.).

Rzym i świat Grecki

W 215 na scenę polityczną świata hellenistycznego wkracza Rzym. Na skutek konfliktu interesów w Ilirii, król Macedonii Filip V zdecydował się na sojusz z Hannibalem. W odpowiedzi na to Rzymianie zawarli sojusz ze Związkiem Etolskim (212 pn.e.). Ta I wojna macedońska zakończyła się kompromisowym pokojem w Fojnike (205). Pokonanie Kartaginy rozwiązało Rzymianom ręce i w 200 rozpoczęli nowa wojnę z Filipem zachęcani do tego przez Pergamon i Rodos, zaniepokojone wzrostem macedońskiej potęgi (II wojna macedońska 200 - 196). W 197 Filip poniósł całkowitą klęskę pod Kynoskefalai i musiał prosić o pokój. Rzymski wódz Tytus Kwinkcjusz Flamininus ogłosił w Koryncie wolność wszystkich miast greckich (196 p.n.e.). Już w 192 w konflikcie z Rzymem znalazł się Antioch III i sprzymierzony z nim Związek Etolski. Armia Antiocha doznała porażki pod Termopilami (191 p.n.e.) i wycofała się do Azji Mniejszej, gdzie Rzymianie wspierani przez Pergamon i Rodyjczyków zadali jej druzgocącą klęskę pod Magnezją w Lidii (189 p.n.e.). Po pokoju zawartym w Apamei (188 p.n.e.) wszystkie podmioty świata hellenistycznego stały się w praktyce rzymskimi podopiecznymi. Dla dalszego wzmocnienia swojej pozycji Rzymianie zdecydowali się w 171 roku p.n.e. na wypowiedzenie wojny Perseuszowi, następcy Filipa V. W bitwie pod Pydną król macedoński poniósł klęskę i dostał się do niewoli (168 rok p.n.e.). Macedonia została podzielona na cztery regiony i zmuszona do płacenia Rzymowi daniny. W tym samym roku Rzymianie podyktowali warunki zakończenia szóstej wojny syryjskiej. Wkrótce polityka rzymska skłoniła się ku bezpośredniemu wcielaniu podbitych terenów do Imperium. Kiedy w 148 roku p.n.e. doszło w Macedonii do antyrzymskiego powstania pod wodzą Andriskosa, została ona przekształcona w rzymską prowincję. Po buncie Związku Achajskiego w 146 p.n.e. Rzymianie zburzyli Korynt i uczynili Grecję czymś na kształt protektoratu podporządkowanego namiestnikowi Macedonii. W 133 roku p.n.e. umarł król Pergamonu Attalos III, zapisując w testamencie swoje państwo Rzymowi. W 129 roku p.n.e. powołana została w miejsce Pergamonu prowincja Azja. Niezadowolenie z nowych porządków usiłował wykorzystać król Pontu Mitrydates VI (120 - 63 p.n.e.), który w trakcie I wojny mitrydatejskiej doprowadził do antyrzymskiego powstania części Greków z kontynentu i Azji Mniejszej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska Sulli i było to ostatnie wystąpienie Greków przeciwko Rzymianom. Formalną niezależność najdłużej utrzymały rozdzierane wewnętrznymi walkami o władzę monarchie Seleukidów i Lagidów. W końcu z tej pierwszej Gnejusz Pompejusz utworzył prowincję w 64 roku p.n.e. (Syria), a Oktawian August zrobił to samo z Egiptem w 30 roku p.n.e. po pokonaniu Kleopatry VII i Antoniusza. Grecja właściwa została zamieniona w odrębną prowincję pod nazwą Achaja przez Cezara w 46 r. p.n.e.. Ostateczny kształt nadał jej August w 27 roku p.n.e..

---