HISTORIA GRECJI ANTYCZNEJ

WYKŁAD

dr M. Pawlak

2010/2011

7.10.2010 r.

Literatura: D. Musiał, Świat grecki od Homera do Kleopatry, W-wa 2008.

Periodyzacja:

•

epoka archaiczna

VIII w. p.n.e. - VI w. p.n.e.

•

epoka klasyczna

V w. p.n.e. - 323 r. p.n.e.

•

epoka hellenistyczna 323 r. p.n.e. - 30 r. p.n.e.

Źródła:

•

archeologiczne (od połowy XIX w.)

•

pisane:
- na kamieniu, ceramice – inskrypcje w miejscach najczęściej odwiedzanych; napisy na
nagrobkach, uchwały, prawa, listy dłużników, napisy honoryfikacyjne; inskrypcje tłumaczą
epigraficy; od imion urzędników eponimicznych nazywano lata (przykład: archonci w
Atenach).
- papirus – poznany przez Greków ok. VII w. p.n.e., nietrwały; napisy greckie na
papirusach rozszyfrowują papirolodzy.
- tabliczki drewniane, woskowane.
- pergamin – III/IV w. n.e., trwały.
- książka w Grecji była do słuchania [!]
- teksty literackie – eposy Homera, Herodot, Tukidydes.

14.10.2010 r.

Wyspy Lesbos, Lemnos i Chios – u wybrzeży Azji Mniejszej, któych mieszkańcy

opanowali sztukę nawigacji już w III tysiącleciu p.n.e. [do połowy III tysiąclecia p.n.e., kiedy to
mieszkańcy z nieznanej przyczyny opuścili swe siedziby].

Cyklady – specyficzna kultura – figurki z brązu (brak ust, wydłużona szyja, pociągła

sylwetka).

Kreta – najszybszy rozwój, najpełniejsza cywilizacja. laczego? Nie ma odpowiedzi na to

pytanie. Teren górzysty, z zamieszkanymi jaskiniami, które po zejściu ludzi z gór były miescami
kultu. Na terenie wyspy istniało tylko jedno miejsce, gdzie możliwa była uprawa zbóż. Źródłem
utrzymania Kreteńczyków była sprzedaż oliwy. Minos – główna postać mitów kreteńskich, syn
Zeusa i Europy, ojciec Minotaura, którego zamknął w labiryncie zbudowanym przez Dedala.
Głównym odkrywcą Krety był Anglik Arthur Evans.

III tysiąclecie p.n.e. - osady na Krecie. Wszystkie budowle miały jednolity kształt

[wniosek: społeczeństwo jednolite majątkowo]. Ślady zbiorowych mogił, co może świadczyć o
pewnym pokrewieństwie mieszkańców.

III/II tysiąclecie p.n.e. - zmiana [!]. W mieście powstaje kompleks budynków – pałac

(Knossos, Malia, Fajstos, Zakros). Na Krecie pojawiły się wtedy trzy rodzaje pisma: hieroglify,

linearne A i hieroglify na Dysku z Fajstos. Linearne A nie zostało odczytane, tak samo jak napisy z
Dysku z Fajstos [wniosek: trzy języki bądź trzy dialekty]. Rzemiosło na wysokim poziomie,
ceramika Kamares i biżuteria. Pałac → ompleks budowli wzniesinych wokół prostokąnego
dziedzińca. W części pomieszczeń znajdowały się magazyny (ogromne wazy – pitosy), warsztaty,
miejsca związane z kultem, pokoje reprezentacyjne i mieszkalne. Ne istnieją żadne źródła poza
mitologią, świadczące o tym, że na Krecie była osoba w rodzaju wodza, króla. becnie góruje teoria,
że pałae były siedzibą elity – świadczą o tym freski widniejące na ścianach budynków, n których
przedstawione są bogato ubrane postaci.

Kreta nie była jednolitym państwem, miasta nie stanowiły jedności politycznej. Dzięki

nadwyżkom żywności Kreta liczne kontakty handlowe z Mezopotamią, Syrią, Azją Mniejszą,
Grecją kontynentalną i Egiptem (Teby – scena, w której obce postaci ofiarowują dary faraonowi;
ubrani jak Kreteńczycy, którzy mieli ciemne oczy i długie, czarne włosy; napisy pod malowidłami).
Sprzedawali oliwę, wino, przywozili zaś miedź i ceramikę.

Wierzenia Kreteńczyków: wiele przedmiotów, mających znaczenie kultowe (labrys –

podwójna siekiera, labiryntos – miejsce labrysu; głowa byka; figurki kobiety, trzymającej w
dłoniach dwa węże – bogini lub kapłanka, częsta postać; kamienny sarkofag, na którym
przedstawiono scenę składania ofiary z wina przy dźwiękach instrumentów; basen lustralny –
rytualne kąpiele, obmycia).

Herodot i Tukidydes pisali o talasokracji [thalasa – morze i kratein – rządzić]

Kreteńczyków. Tukidydes informuje o istnieniu wielkiego imperium morskiego, o flocie, którą
dowodził Minos [miejsca nazwane Minoa, ale brak informacji potwierdzających stworzenie przez
Kreteńczyków floty innej niż handlowa]. Informacje takie mieli z interpretacji mitów, w które
wplatano informacje autentyczne.

Miasto na wyspie Tera (Santorini): Akrotiri. Nie powstała w nim architektura pałacowa,

jednak podejrzewa się, że rządziła w nim elita. Miasto było bogate (położenie: morze!). Zostało
zniszczone przez wybuch wulkanu. Sądzi się, że ten wulkan przyniósł też zagładę dla Krety.
Badania archeologów, geologów i dendrologów wykazały jednak, że wybuch wulkanu nastąpił zbyt
wcześnie (ok. 1620/1550 p.n.e.), aby można go było powiązać z zagładą cywilizacji minojskiej.
Zagłada ta była związana z działalnością człowieka (ślady pożarów). Nie wiadomo jednak, czy
nastąpiła inwazja z zewnątrz, czy wojnę toczono między miastami kreteńskimi. W pałacu w
Knossos odnaleziono tabliczki gliniane zapisane odczytanym pismem linearnym B, nastąpiła
zmiana elity rządzącej, prawdopodobnie pochodzącej z Grecji kontynentalnej. Odkryto groby
wojowników i freski ze scenami bitewnymi. Po 1380 r. p.n.e. nastąpił totalny koniec pałacu w
Knossos.

21.10.2010 r.

II tysiąclecie p.n.e. - stagnacja na Peloponezie.
1600 p.n.e. - groby szybowe na Peloponezie – Mykeny (zbiorowe groby) – znaleziono w

nich bogate "wyposażenie" – maski pośmiertne, wazy, miecze, wieńce, itp. - materiał spoza Grecji
(wniosek: ludność zatrudniała się jako najemnicy na Wschodzie, trudniła się rabunkiem bądź
handlem).

Heinrich Schliemann – archeolog – amator, XIX w., w 1870r. na wybrzeżu Azji Mniejszej

onalazł Troję, odkopał pierwszy grób szybowy w Mykenach.

Kres stagnacji na Peloponezie:

–

nowi przybysze lub powolny rozwój miejscowej ludności, który ok. 1600 r. p.n.e. nabrał
tempa.

Kultura mykeńska: Mykeny, Tyryns, Pylos, Sparta, Ateny, Teby.

•

Mykeny – pałac, budynki, solidne mury; pałac na podwyższeniu; "mury cyklopie" (900 m,
szerokość 8 – 10 m); Brama Lwic; osady bez charakteru miejskiego (kontrowersyjny

pogląd)

•

Tyryns – potężne mury (możliwa funkcja – wyznacznik statusu danego miejsca)

•

Pylos – pałac bez murów

•

Sparta – pałac Menelaosa, "Menelajon"

Brak dziedzińca w pałacach – megaron – odbywały się tam dworskie uroczystości.
Pismo linearne B – odczytane w 1953 r. przez Ventrisa i Chadwicka; nie wiadomo gdzie i

kiedy powstało (przed 1400 r. p.n.e.); pismo sylabiczne + ideogramy; tabliczki zapisane przez
"księgowość", notatki.

Społeczeństwo: wanaks – król, pan (ludzie i bogowie); lawagetas – ten, kto prowadzi laoi

(uzbrojony lud, wódz); quasireu – basileus (król; stojący na czele grupy rzemieślników); damo –
obszar i ludzie zamieszkujący ten obszar ("gmina wiejska").
Tabliczki mówią, do kogo należała ziemia. Jej właścicielem mógł być król lub dana gmina oraz
bogaci ludzie, dostojnicy królewscy. Tabliczki nie mówią nic o rolnikach, domyślamy się tylko ich
roli. Niewolnicy, kobiety i mężczyźni, kobiet było więcej (królewscy, prywatni, świątynni).

Armia! Sceny bitewne na malowidłach [zrekonstruowane]. Wojownicy piesi, uzbrojeni w

długie włócznie, miecze, tarcze i hełmy. Rydwany, umożliwiający szybkie przerzucanie armii;
solidne, aczkolwiek lekkie; woźnica + walczący; osoby najzamożniejsze (drogie konie, w
rydwanach były dwa).

Mykeńczycy utrzymywali kontakty handlowe z Minojczykami, Italią i południową

Hiszpanią, Egiptem, Syrią, Palestyną, Mezopotamią i Azją Mniejszą. Zaopatrywali się w metale,
cynę (Syria), złoto, kość słoniową, bursztyn, niewolników. Eksportowali oliwę (na Cypr –
inskrypcje na wazach w języku cypryjskim), zboże i wino. W czasie, w którym istnieje cywilizacja
mykeńska, w Azji Mniejszej żyją Hetyci. W źródłach hetyckich jest mowa o kraju Ahhijawa, o
którym piszą, że mieszkają nad morzem i mają rydwany. Z ludem tym skojarzono homeryckich
Achajów (ale czy to prawda?).

Kultura mykeńska była prawdopodobnie rozbita na wiele ośrodków.
XIII/XII w. p.n.e. - upadek państwa Hetytów; inwazja "Ludów Morza" na Egipt (migrujące

plemiona ze wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego); upadek pałaców minojskich.

Prawdopodobnie Dorowie przyczynili się do upadku kultury mykeńskiej, zapewne słabiej

rozwinięci sąsiedzi ALE nie ma jednolitej daty zniszczeń, jest okres destabilizacji, w którym pałace
były niszczone, odbudowywane, i ponownie niszczone. Mogło dojść do buntu ludności, walk
wewnętrznych (osłabienie, kąsek dla mniej rozwiniętego sąsiada). Upadek pałaców nie oznacza
upadku całej kultury, osady stają się bardziej wiejskie.

Wojna trojańska:

Troja istnieje od ok. 3000 do 1800 r. p.n.e. W 1800 r. p.n.e. została przebudowana,

aby zostać zniszczoną ok. 1300 r. p.n.e. Troja VI – prawdopodobnie zniszczona przez trzęsienie
ziemi (1800 – 1300 p.n.e.), została szybko odbudowana Troja VIIa, zniszczona na 100% przez
ludzi (ślady gromadzenia zapasów przez mieszkańców) ok. 1180 r. p.n.e.

28.10.2010 r.

Wieki ciemne – 1050 – 900 p.n.e. - niewiele źródeł archeologicznych, brak źródeł pisanych.
Na terenie państw Wschodu - kryzys polityczny, gospodarczy, migracje ludnościowe

(Egipt, Asyria...). Również niewielka baza źródłowa.

Basen Morza Egejskiego:

–

spadek liczby ludności (XIII w. p.n.e. - ok. 300 osiedli, XI w. - ok. 30 osiedli)

–

obniżenie się poziomu kultury materialnej

–

zmiana obyczajów dotyczących grzebania zmarłych

–

nowy styl życia

–

nowy styl budowania domów.

Na wyspie Eubea – osada Lefkandi, osady również w Atenach, Argos, Koryncie i Knossos.
Nowy styl zdobienia ceramiki – styl protogeometryczny (koła i półkola).
Pochówki – kremacja. Prochy w ceramicznych naczyniach, zagrzebywane w ziemi. Także

skromne groby skrzynkowe.

W wiekach ciemnych zaczęto wytapiać i obrabiać żelazo, które dotarło do Grecji ze

Wschodu. Wyroby – miecze, groty włóczni, ozdobne zapinki. Przez ograniczenie kontaktów
handlowych – mała ilość miedzi i cyny.

Nowy styl budowy domów (w rozproszonych osadach) – domy absydalne, w niektórych

wydzielona część dla ludzi i część magazynowa. Budowane z kamieni, cegieł mułowych i trzciny.
Wolne przestrzenie między domostwami. Tylko osiedla na Krecie zachowały charakter miejski.
Osady refugialne – np. Korfi na Krecie (1100 m. n.p.m.) - w miejscach trudnodostępnych.

Lefkandi na Eubei (heroon):

–

dość duża budowla na wzniesieniu (45 m długości), wybudowana po 1100 r. p.n.e.

–

grób wewnątrz domu: mężczyzna – skremowany, prochy w wazie cypryjskiej z ok. 1200
r. p.n.e.; kobieta – pochowana tradycyjnie, dość młoda, bogato wyposażony grób
(naszyjnik ze złota z czasów Hammurabiego); szkielety 4 – 5 koni, łbem w dół (jak na
Cyprze)

–

mężczyzna prawdopodobnie był kimś ważnym w społeczności, prawdopodobnie
bogatym handlarzem.

Po 900 r. p.n.e. w Atenach pojawia się nowy styl ozdabiania ceramiki – geometryczny.
Znak wychodzenia z kryzysu: odnowienie kontaktów handlowych ze Wschodem, od IX w.

p.n.e. - kres izolacji – Grecy kontaktują się między sobą. Kontakty ze Wschodem (Krety i Eubei) –
z Egiptem i Syrią. Osada Al Mina – na wybrzeżu syryjskim, gdzie na stałe mieszkała grecka
społeczność.

VIII w. p.n.e. - wiek przełomowy:

–

ogromna ruchliwość Greków, osady poza Grecją Właściwą, współpraca Greków,
przyspieszenie obiegu informacji

–

początek posługiwania się pismem

–

budowa świątyń, składanie darów wotywnych, sanktuaria panhelleńskie

–

zmiana sposobu ozdabiania ceramiki (wazy dipylońskie stawiane na grobach) – sceny
umieszczane: pogrzeby – początek interesowania się przodkami.

Eubejczycy podjęli w VIII w. p.n.e. wyprawy na Zachód – wyspa Iskia (775 r. p.n.e.) -

pierwsza grecka kolonia Pitekusaj (!). Wyspa skalista, brak możliwości uprawy ziemi, dwie zatoki,
bliskość Italii (lądu). Pod koniec VIII w. p.n.e. zamieszkiwało ją 8 – 10 tysięcy Greków. Miasta,
które skolonizowały Iskię to Chalkis i Eretria. Z Pitekusaj pochodzi tzw. "puchar Nestora",
jedno z najstarszych świadectw piśmiennictwa greckiego. Grecy przyjęli alfabet od Fenicjan i
dostosowali go do swoich potrzeb. Prawdopodobnie został przyswojony na Eubei. Najstarsze
zapisy – zaklęcia, poetyckie wyznania. Było dość łatwe, szybko je opanowywano.

Praktyki kultowe – z "wieków ciemnych" wiemy niewiele. Od VIII w. p.n.e. ołtarze, ofiary,

dary wotywne (aby wyprosić coś od bóstwa). W darach składano przedmioty codziennego użytku.
Początkowo nie świątynie, tylko święte miejsca (temenos) – strumyki, sadzawki. Prawo azylu – w
świętych miejscach osoby szukające schronienia otrzymywały je. W temenosie były dwa ołtarze –
służący do zabijania zwierząt i palenisko (eschara). Spalano tylko skórę i tłuszcz zwierząt, resztę
spożywano. Świątynie – domy bóstw z posągami, darami, nie odbywały się w nich ceremonie
kultowe (były przed świątynią). Budowane na planie prostokąta. Sanktuaria panhelleńskie:
świątynia Zeusa w Olimpii, Apollona w Delfach, Zeusa w Dodonie.

W dziełach Homera i Hezjoda jest dość szczegółowy obraz społeczeństwa. Homer –

"zakładnik", miał skomponować "Iliadę" i "Odyseję". "Świat Homera" – świat pod koniec
"wieków ciemnych" bądź początku epoki archaicznej. Basileus – przywódca, nie brak mu
konkurentów; musi być bogatszy od pozostałych, mieć przyjaciół i stronników, zawrzeć ksenię
(ksenia) – zrytualizowaną przyjaźń (pomoc wojenna, schronienie, opieka); powinien wykazywać
się męstwem na polu walki, przewyższać innych swoimi czynami. Oikos – dom, domownicy,

rodzina, gospodarstwo – podstawowa jednostka społeczna: mąż, żona, dzieci, dziadkowie,
przybysze, służba. Kobieta ma sporą swobodę. Służba – teci – bezrolni wyrobnicy, najmujący się
do pracy w cudzym oikos. Oikos basileusa powinno być największe i mieć najwięcej zwierząt
jucznych. Dem – obszar i zamieszkująca go ludność. Hezjod (ok. 700 r. p.n.e.) - "Prace i dnie",
"Teogonia". Jest właścicielem oikos. Miał żonę, dzieci i czworo niewolników, czasem zatrudniał
tetów. Zazwyczaj pracowało u niego około dwunastu osób. Wspomina o handlu dalekomorskim. Z
jego oikos sąsiadowało miasto Tespie (Beocja). Pisze o nim, że na agorze dominuje grupa
basileusów ("darożerców"), wydających niesprawiedliwe wyroki. Zeus, wszechwiedzący
prawodawca ukarze niesprawiedliwych i łamiących jego prawa.