HISTORIA SZTUKI ANTYCZNEJ

WYKŁAD

prof. M. Szarmach

2010/2011

5.10.2010 r.

Literatura:

•

E. Makowiecka, Sztuka grecka, wyd. Uniwersytetu Warszawskiego,

•

Ewdoksja Papuci-Władyka, Sztuka starożytnej Grecji.

Sztuka grecka, podobnie jak poezja, zawdzięczają swój rozwój religii, z którą pozostawały 

cały czas w łączności. Znamieniem sztuki greckiej jest piękno. Jest ona pełna prostoty, harmonii i 
wdzięku. Na tym polega jej główna różnica ze sztuką Wschodu. Początkowo była pod wpływem 
Wschodu, zwłaszcza Egiptu, jednak zależność ta nie była zupełna – Grecy nie naśladowali niczego 
wiernie, na wszystkim wyciskali piętno swojego ducha.

Podział sztuki antycznej:

•

sztuka egejska,

•

sztuka grecka,

•

sztuka etruska,

•

sztuka rzymska,

•

sztuka wczesnochrześcijańska – rozległa, oddzielna dziedzina sztuki.

Chronologia: od epoki brązu (ok. III tysiąclecia p.n.e.) do V w. n.e.

Sztukę   starożytną   zainicjował   niemiecki   badacz   J.   J.   Winckelmann   (   1717   –   1768). 

Pochodził on z niemieckigo Stendalu, gdzie obecnie znajduje się jego pomnik.

Sztukę antyczną należy rozpatrywać przez: 

•

literaturę,

•

religię,

•

mitologię,

•

historię,

•

życie społeczne,

•

filozofię (estetykę).

Gałęzie sztuki antycznej:

•

architektura,

•

rzeźba i malarstwo,

•

rzemiosło artystyczne (biżuteria i dzieła wykonywane z metalu, ale NIE odlewy!)

•

numizmatyka.

Wiadomości o sztuce antycznej są fragmentaryczne (zachowało się tylko 7% materiału). O 

niezachowanych dziełach wiemy z literatury: Wędrówki po Helladzie Pauzaniasza; pisma św. Jana – 
Ołtarz   Pergameński;   Wyrocznia   Glykona   –   Lukian   –   znaleziono   rzeźby   i   monety,   na   których 
przedstawiono Wyrocznię; O architekturze Witruwiusza; O historii naturalnej Piliniusza Starszego.

Dawne wykopaliska archeologiczne były rabowane. Dziś prowadzone są naukowo przez 

Instytuty   Archeologiczne.   Polską   szkołę   archeologiczną   zapoczątkował   prof.   Kazimierz 
Michałowski, działa ona w Kairze. [Palmir – Syria – Atena Fidiasza]

Typowym dla antyku zjawiskiem było tworzenie kopii dzieł.

Ważny jest bezpośredni kontakt z dziełami sztuki!

12.10.2010 r.

Sztuka egejska

Wybrzeża   i   wyspy   Morza   Egejskiego,   Kreta,   Cyklady,   tereny   Troady   (zachód   Azji 

Mniejszej). Pierwsze ślady kultury w III tysiącleciu p.n.e. (epoka brązu). Charakter tej cywilizacji 
był wybitnie morski. Różniła się całkowicie od kultur wschodnich. Kulturę odkryto w II połowie 
XIX w. Jej  odkrywcą  był   Heinrich  Schliemann  (kupiec  roztocki).  Badania  naukowe prowadził 
Anglik Arthur Evans (Troja, Peloponez).

Dwa rodzaje pisma: pismo linearne A i pismo linearne B. Pismo linearne B: pismo greckie, 

jego odczytanie uświadomiło badaczom, że tekst nie zawiera literatury, lecz rachunki pałacowe. 
Centrum   kultury   stanowiła   Kreta.   Dopiero   pod   koniec   jej   istnienia   hegemonami   stali   się 
Mykeńczycy na Peloponezie. Od mitycznego króla Minosa pochodzą:

I okres wczesnominojski: 3000 – 2000 p.n.e.
II okres średniominojski: 2000 – 1600 p.n.e.
III okres późnominojski: 1600 – 1200 p.n.e.

W  początkach   II   tysiąclecia   p.n.e.   miała   miejsce   wędrówka   ludów   indoeuropejskich   na 

południe. W jej rezultacie fala Achajów przybywa na tereny greckie i ludność rdzenna staje się 
coraz mniej egejska. Wreszcie dojdzie do powstania kultury egejskiej z przymieszką achajską – 
kultura mykeńska. 

XII – X w. p.n.e. - najazd Dorów – zagłada kultury egejskiej i mykeńskiej. Okres zupełnego 

prymitywizmu, po którym nastąpi kultura grecka.

Religia   egejska   –   dominacja   kultu   Bogini   Matki,   a   często   występujący   w   niej   męscy 

bogowie to podrzędni towarzysze. Sposób przedstawiania bóstw nie jest pewien. Często nie wiemy, 
czy   chodzi   o   przedstawienie   bogini   czy   kapłanki.   Symbolika   grała   w   tej   religii   znaczną   rolę, 
upostaciowieniem   bóstwa   męskiego   był   byk.  W   kulcie   brak   było   świątyń,   odbywał   się   on   w 
kapliczkachi   świętych   gajach.   Zwłoki   palono,   rzadziej   grzebano.   Czasami   miały   miejsce   duże 
grobowce okrągłe.

Okres wczesnominojski: domy budowano na planie prostokąta, materiałem budowlanym był 

kamień   i   cegła   surowa   (suszona   na   słońcu).   Groby   okrągłe   –   tolosowe   –   miały   ściany   z 
nieociosanych kamieni. Do każdego takiego grobu prowadził przedsionek. Kopuły, które były nad 
grobami to tzw. kopuły pozorne. Istniały też groby na planie prostokąta. W tym okresie powstają 
już   naczynia   z   barwnego   kamienia   o   dobrze   wyrobionej   formie,   gdzie   brzusiec   jest   pokryty 
ciemnymi wzorami na jasnym tle, twórca wiedział, co gdzie umieścić (podkreślał formę).

Okres średniominojski: cechuje wysoki pozim cywilizacji materialnej. Powstaje wówczas 

wiele dużych miast (100 000 mieszkańców), szczególnie na Krecie. Główne to Gurmia, Knossos, 
Fajstos.   Ludność   tych   miast   zajmowała   się   żeglugą   i   rzemiosłem   oraz   handlem,   w   okolicach 
podmiejskich uprawiano winorośl. Starano się o plany urbanistyczne tych miast (przewiew!). Ulice 
były brukowane i, co ważne, miały system wodno – kanalizacyjny. Na początku II tysiąclecia p.n.e. 
wykształciła się architektura pałacowa – Knossos, Fajstos i Hagia Triada na Krecie. Wielkie pałace 
cechuje   bezplanowa   konstrukcja   i   brak   obwarowania.   Są   to   budowle   piętrowe   o   wspaniałych 
schodach,   kolumny  były  drewniane   o   charakterystycznym   kształcie   (rozszerzały  się   ku   górze). 
Materiałem używanym do budowy pałaców był kamień, suszona cegła i drewno. Istniały w nich 
pomieszczenia   o   charakterze   oficjalnym   (sala   tronowa),   ale   też   pomieszczenia   mieszkalne 

(łazienka).   Ściany   pałacowe   ozdobione   były   bogatą   polichromią,   w   której   przeważa   bardziej 
poczucie barwy niż linii. W plastyce pojawiają się statuetki kamienne i z kości słoniowej. Męskie 
figurki są nadmiernie smukłe (przesadnie długie nogi). Charakterystyczna i zagadkowa jest postać 
kobiety z wężami (bogini czy kapłanka?). Pytosy – dzbany, w których przechowywano oliwę i 
ziarno. Kamares – naczynia; kolory są żywsze, bardziej uwypukla się kształt, dekoracje – rośliny 
lub zwierzęta morskie.

19.10.2010 r. 

Okres późnominojski

Do   szczytu   dochodzi   malarstwo   ścienne   alfresco   (na   mokrym   tynku).   Tematyka   tego 

malarstwa   jest   bardzo   różnorodna:   sceny  figuralne,   kultowe   i   dworskie,   zwłaszcza   z   udziałem 
kobiet   (damy   przyglądające   się   walkom   byków).   W   malarstwie   tym   nie   ma   wyłącznego 
antropomorfizmu, spotykamy sięz obserwacją fauny i flory, pejzaż staje się motywem malarskim. 
Anatomiczna   deformacja:   głowa   i   nogi  z   profilu,   tors   en   face   z   charakterystyczną   osią   talią   i 
zgeometryzowanymi   ramionami.   Do   przedstawiania   kobiet   używano   koloru   białego,   mężczyzn 
malowano farbą brunatną. Inne kolory: żółty, szary, czerwony i niebieski. Malarz nie jest realistą. 
Cechą tego malarstwa jest wyraźna stylizacja na wysmukłość i niezwykła subtelność i elegancja, 
wykwint i żywość fizjonomii. To malarstwo świadczy o zamiłowaniu do kwiatów i o znacznej roli 
kobiet   w   życiu   codziennym.   Sceny   walk   są   rzadkie,   znacznie   częstsze   są   kwiaty.   Ważne   jest 
malarstwo miniaturwe, głównie na sarkofagach.

W   ceramice   po   okresie   Kamares   następuje   okres   naturalizmu   –   zdobienie   jasnego   tła 

naczynia motywami roślinnymi i marynistycznymi w kolorze brunatnym i czarnym. Najczęstsze 
motywy to flora i ośmiornica.

Na Krecie rozwijał się sport – Dysk z Fajstos.

Kultura mykeńska

Kulturę   Hellady   odtwarza   się   na   podstawie   badań   archeologicznych   Peloponezu. 

Zamieszkiwały   tu   plemiona   Achajów   zorganizowane   w   państwa.   Ich   władcy   rezydowali   w 
warownych   zamkach.   Takimi   zamkami   były   Mykeny,   Tyrins,   Pylos   i   Teby.   Między   Kretą   a 
Mykenami   następowała   wymiana   kultur.   Kultura   na   Peloponezie   rozwijała   się   głównie   w 
Mykenach. W wyniku najazdu Dorów uległa zniszczeniu. 

W centrum osady była ufortyfikowana siedziba władcy na lokalnym akropolu. To świadczy 

o odcięciu się władcy od poddanych, a więc jest to inaczej niż na Krecie. Budownictwo mieszkalne 
charakteryzuje   zbudowany   na   planie   prostokąta  megaron.   Nazwą   tą   określa   się   prostokątne 
pomieszczenie   reprezentacyjne.   Cechy:   przedłużenie   ścian   bocznych   (przedsionek),   wejście   na 
krótszym boku, w przedsionku cztery kolumny podtrzymujące dach. W środku było palenisko. W 
dachu – otwór na dym. Budulec: do fundamentów – kamień,   ścian – suszona cegła. Dach bł 
drewniany, podobnie jak strop kryty dachówką z terakoty. Do przykładów architektury warownej 
należą zamki w Mykenach i Tyrynsie. Obwarowania sięgały kilku metrów. Były to tzw.  mury 
cyklopie. Były one wpierw z nieopracowanych boków kamiennych, później je dopasowywano (mur 
polygonalny). Wejście na akropol w Mykenach prowadziło przez Bramę Lwic. Płyta z Lwicami nad 
wejściem to tympanon (trójkąt odciążający).

Groby   odkopane   dzielimy   na   skrzynkowe,   jamowe,   tolosowe   i   szybowe,   do   których 

prowadził   ganek.   Charakterystyczna   jest   tutaj   monumentalna   forma   grobu   kopułowego.   Do 
najbardziej znanych należą tzw. "Grób Agamemnona" i"Grób Klitajmestry".

Ceramika: kształtem ulubionym były amfory i dzbanki dekorowane motywami roślinnymi 

albo łezkami. Wymienić tu trzeba wazę, która przedstawia wojowników.

Malarstwo ścienne powstało i rozwijało się pod silnym wpływem kreteńskim. Wojownicy, 

myśliwi i sceny dworskie.

Plastyki monumentalnej (rzeźby dużej) brak, poza nielicznymi wyjątkami. Drobna plastyka 

wykazuje   cechy  wyrafinowania.   Charakterystyczne   są   też   wazy  ze   steatytu   (nazwa   od   stear   – 
tłuszcz,   kamień   o   miękkiej   konsystencji,   szary/ciemnozielony,   tłusty   połysk)   –   waza 
przedstawiająca żeńców.

Skarb Priama – olbrzymia złota kolekcja; złota kolekcja egejsko – mykeńska.
Troja  –   wzgórze   Hissarlik,   północno   -   zachodnie   wybrzeże  Azji   Mniejszej;   zachowuje 

ciągłość   od   III   tysiąclecia   p.n.e.   do   czasów   rzymskich.   Badania   archeologiczne   wyodrębniają 
dziewięć warstw kulturowych. Została założona w połowie III tysiąclecia p.n.e. W najwyższym jej 
punkcie wznosił się zamek ze skarbem Priama.

26.10.2010 r.

Terenem objętym sztuką będą teraz Grecja Lądowa i Jonia Małoazjatycka, na zachodzie 

będzie Sycylia i Italia Południowa. Będą to też wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. 
Bogactwa zabytków w Egipcie, Francji Południowej i Rosji. Wpływy sięgają daleko, bo do Italii, a 
przez kulturę rzymską na zachód i południe do Brytanii. 

Po   najeździe   Dorów   na   gruzach   kultury   mykeńskiej   na   terenie   Jonii   powstaje   nowa, 

początkowo prymitywna kultura, która szybko się rozwija. Teren usiany miastami – państwami i 
zróżnicowany   plemiennie.   Sprzyjało   temu   systemowi   ukształtowanie   terenu   oraz   trudności   w 
komunikacji  lądowej. Trzeba  powiedzieć  o ubóstwie  gleby greckiej. W  poszukiwaniu  lepszego 
życia powstał w VIII w. p.n.e. ruch kolonizacyjny. Ustroje pierwotnie były monarchiczne, później 
oligarchiczne,   tyrańskie,   a   dopiero   po   obaleniu   tyranii   następuje   demokracja.  Torarzyszy   temu 
wielki rozwój umysłowy, który łączy całą Grecję. Drugim elementem łączącym wszystkie poleis 
jest wyrocznia delficka.

W połowie V w. p.n.e. na czoło poleis jako potęga polityczna wysunęły się Ateny. Nie tylko 

one, ale i wiele innych poleis przeżywa niebywały rozkwit. We wszystkich poza Spartą nastąpił 
rozwój demokracji aż do skrajnych form (olchokracja) → proces Sokratesa w Atenach. Ten rozwój 
greckiej swobody doprowadził do konfliktów z Persją. Po zwycięstwie nad Persami następuje w 
świecie greckim euforia – wspaniały rozwój sztuki i literatury (historiografia, wymowa, rozwój 
filozofii, teatr). Rodzi się nowy konflikt – Aten ze Spartą – wojna peloponeska, która osłabia Ateny 
i doprowadza do hegemonii Sparty, potem przez krótki czas Teb. Efekt – wzrost potęgi Macedonii, 
któa zawładnęła Grecją. Podboje Aleksandra Wielkiego otworzyły nową epokę – hellenistyczną. Po 
nagłej śmierci Aleksandra Wielkiego rozpoczęły się nieustanne walki diadochów. Państwo jego 
podzieliło   się   na   Egipt   Ptolemeuszy,   Syrię   Seleucydów,   Macedonię  Antygonidów   i   Pergamon 
Atallidów (Helleda królów). 146 r. p.n.e. - zniszczenie Koryntu za wyjątkiem świątyni Apollona, 
Rzym podbija Grecję (imperializm rzymski), powstaje nowa kultura grecko – rzymska.

Periodyzacja sztuki greckiej:
I

epoka archaiczna

–

IX – VIII w. p.n.e. - okres geometryczny, po którym pozostały drobne wyroby i 
bogata ceramika

–

VII   w.   p.n.e.   -   okres   archaizujący;   Wielka   Kolonizacjaspowodowała   ożywienie 
kontaktów   ze   Wschodem,   szereg   zabytków   o   cechach   wschodnich;   rodzi   się 
architektura, prymitywna plastyka i bogata ceramika z centrum w Koryncie

–

VI w. p.n.e. - dojrzała archaika; ogromny rozwój plastyki w Jonii i na Peloponezie 
(jońska i dorycka); powstają wybitne pomniki architektury i rzeźby, zwłaszcza w 
wielkich   centrach   religijnych   (Delfy,   Olimpia,   Delos,   Paestum,  Agrigentum);   w 
ceramice w tym czasie powstaje malarstwo czarnofigurowe (centrum – Attyka)

II

V i IV w. p.n.e. - epoka klasyczna
W tym okresie dochodzi do szczytowego rozwoju sztuki doryckiej i jońskiej w 
architekturze i plastyce; w ceramice – malarstwo czerwonofigurowe; w IV w. p.n.e. 
mamy też szczyt malarstwa sztalugowego

III

III – I w. p.n.e. - epoka hellenistyczna
Ma miejsce ogromna produkcja artystyczna o charakterze coraz bardziej świeckim; 
stopniowo więdnie aby zaniknąć malarstwo wazowe; pewne wpływy wywiera 
Wschód, nie jest to wpływ niewolniczy; wielkie centra kulturalne powstają poza  
Europą: Aleksandria, Pergamon i Rodos.

 

Ogólna charakterystyka sztuki greckiej:
Wyjątkowe  uzdolnienia  artystyczne  i  intelektualne  narodu  greckiego.  Mają też  zdolność 

przekształcania elementów zapożyczonych i asymilowania ich do własnych koncepcji. W sztuce 
greckiej,   jak   i   w   całej   kulturze   przeważa   charakter   własny,   niezależny   i   poczucie   piękna. 
Umysłowość  grecka   jest   wybitnie   racjonalistyczna.  W  religii   i  sztuce   mamy  prawie   wyłącznie 
antropomorfizm.   Po   okresie   orientalizującym   zainteresowania   skupią   się   głównie   na   postaci 
ludzkiej. Wschodnia religijność nastawiona była na kult, a więc na aktualność przeżycia religijnego. 
W Grecji obok tego ważna jest narracja o przeszłości, z czym łączy się ogromna waga mitologii dla 
sztuki, przy czym śmieszność i frywolność wcale nie wykluczają pobożności. Brak jest u Greków 
(do okresu hellenistycznego) kultu władcy. Kult ten rozpoczął się od Aleksandra Wielkiego pod 
wpływem   Wschodu   i   objawiać   się   będzie   pokłonem   przed   władcą   (proskyenesis).   Polis 
interesowała wszystkich obywateli. Sztuka miała charakter demokratyczny – służyła kultowi bóstw 
i kultowi obywatelskiemu ku chwale państwa, a nie jednostek. Eksponowana była publicznie i stąd 
była dostępna całemu społeczeństwu. Każdy obywatel mógł z niej korzystać, ale też jeśli chciał – 
mógł być jej fundatorem. Nie było własności prywatnej sztuki. Z tym wiąże się ogromna produkcja 
artystyczna,   którą   umożliwiał   dobry   materiał   –   marmur   –   i   zwyczaj   wznoszenia   wotów.   To 
wytwarzało nawyk konsumpcji artystycznej. Duże znaczenie dla sztuki jako zjawiska społecznego 
miał sport jako podstawowy składnik wychowania i instytucja religijna, który był obowiązkiem 
obywatelskim i punktem honoru człowieka. Igrzyska panhelleńskie: pierwsze w Olimpii, drugie w 
Istmie (korynckie), trzecie w Nemei, czwarte w Delfach (pytyjskie). Sport ściśle łączy się ze sztuką 
– nagość. Rola tańca, który był początkowo wyłącznie obrzędowy, związany z teatrem i występami 
chórów, a potem rozrywkowy.