HISTORIA SZTUKI ANTYCZNEJ

WYKŁAD

prof. M. Szarmach

2010/2011

5.10.2010 r.

Literatura:

•

E. Makowiecka, Sztuka grecka, wyd. Uniwersytetu Warszawskiego,

•

Ewdoksja Papuci-Władyka, Sztuka starożytnej Grecji.

Sztuka grecka, podobnie jak poezja, zawdzięczają swój rozwój religii, z którą pozostawały

cały czas w łączności. Znamieniem sztuki greckiej jest piękno. Jest ona pełna prostoty, harmonii i
wdzięku. Na tym polega jej główna różnica ze sztuką Wschodu. Początkowo była pod wpływem
Wschodu, zwłaszcza Egiptu, jednak zależność ta nie była zupełna – Grecy nie naśladowali niczego
wiernie, na wszystkim wyciskali piętno swojego ducha.

Podział sztuki antycznej:

•

sztuka egejska,

•

sztuka grecka,

•

sztuka etruska,

•

sztuka rzymska,

•

sztuka wczesnochrześcijańska – rozległa, oddzielna dziedzina sztuki.

Chronologia: od epoki brązu (ok. III tysiąclecia p.n.e.) do V w. n.e.

Sztukę starożytną zainicjował niemiecki badacz J. J. Winckelmann ( 1717 – 1768).

Pochodził on z niemieckigo Stendalu, gdzie obecnie znajduje się jego pomnik.

Sztukę antyczną należy rozpatrywać przez:

•

literaturę,

•

religię,

•

mitologię,

•

historię,

•

życie społeczne,

•

filozofię (estetykę).

Gałęzie sztuki antycznej:

•

architektura,

•

rzeźba i malarstwo,

•

rzemiosło artystyczne (biżuteria i dzieła wykonywane z metalu, ale NIE odlewy!)

•

numizmatyka.

Wiadomości o sztuce antycznej są fragmentaryczne (zachowało się tylko 7% materiału). O

niezachowanych dziełach wiemy z literatury: Wędrówki po Helladzie Pauzaniasza; pisma św. Jana –
Ołtarz Pergameński; Wyrocznia Glykona – Lukian – znaleziono rzeźby i monety, na których
przedstawiono Wyrocznię; O architekturze Witruwiusza; O historii naturalnej Piliniusza Starszego.

Dawne wykopaliska archeologiczne były rabowane. Dziś prowadzone są naukowo przez

Instytuty Archeologiczne. Polską szkołę archeologiczną zapoczątkował prof. Kazimierz
Michałowski, działa ona w Kairze. [Palmir – Syria – Atena Fidiasza]

Typowym dla antyku zjawiskiem było tworzenie kopii dzieł.

Ważny jest bezpośredni kontakt z dziełami sztuki!

12.10.2010 r.

Sztuka egejska

Wybrzeża i wyspy Morza Egejskiego, Kreta, Cyklady, tereny Troady (zachód Azji

Mniejszej). Pierwsze ślady kultury w III tysiącleciu p.n.e. (epoka brązu). Charakter tej cywilizacji
był wybitnie morski. Różniła się całkowicie od kultur wschodnich. Kulturę odkryto w II połowie
XIX w. Jej odkrywcą był Heinrich Schliemann (kupiec roztocki). Badania naukowe prowadził
Anglik Arthur Evans (Troja, Peloponez).

Dwa rodzaje pisma: pismo linearne A i pismo linearne B. Pismo linearne B: pismo greckie,

jego odczytanie uświadomiło badaczom, że tekst nie zawiera literatury, lecz rachunki pałacowe.
Centrum kultury stanowiła Kreta. Dopiero pod koniec jej istnienia hegemonami stali się
Mykeńczycy na Peloponezie. Od mitycznego króla Minosa pochodzą:

I okres wczesnominojski: 3000 – 2000 p.n.e.
II okres średniominojski: 2000 – 1600 p.n.e.
III okres późnominojski: 1600 – 1200 p.n.e.

W początkach II tysiąclecia p.n.e. miała miejsce wędrówka ludów indoeuropejskich na

południe. W jej rezultacie fala Achajów przybywa na tereny greckie i ludność rdzenna staje się
coraz mniej egejska. Wreszcie dojdzie do powstania kultury egejskiej z przymieszką achajską –
kultura mykeńska.

XII – X w. p.n.e. - najazd Dorów – zagłada kultury egejskiej i mykeńskiej. Okres zupełnego

prymitywizmu, po którym nastąpi kultura grecka.

Religia egejska – dominacja kultu Bogini Matki, a często występujący w niej męscy

bogowie to podrzędni towarzysze. Sposób przedstawiania bóstw nie jest pewien. Często nie wiemy,
czy chodzi o przedstawienie bogini czy kapłanki. Symbolika grała w tej religii znaczną rolę,
upostaciowieniem bóstwa męskiego był byk. W kulcie brak było świątyń, odbywał się on w
kapliczkachi świętych gajach. Zwłoki palono, rzadziej grzebano. Czasami miały miejsce duże
grobowce okrągłe.

Okres wczesnominojski: domy budowano na planie prostokąta, materiałem budowlanym był

kamień i cegła surowa (suszona na słońcu). Groby okrągłe – tolosowe – miały ściany z
nieociosanych kamieni. Do każdego takiego grobu prowadził przedsionek. Kopuły, które były nad
grobami to tzw. kopuły pozorne. Istniały też groby na planie prostokąta. W tym okresie powstają
już naczynia z barwnego kamienia o dobrze wyrobionej formie, gdzie brzusiec jest pokryty
ciemnymi wzorami na jasnym tle, twórca wiedział, co gdzie umieścić (podkreślał formę).

Okres średniominojski: cechuje wysoki pozim cywilizacji materialnej. Powstaje wówczas

wiele dużych miast (100 000 mieszkańców), szczególnie na Krecie. Główne to Gurmia, Knossos,
Fajstos. Ludność tych miast zajmowała się żeglugą i rzemiosłem oraz handlem, w okolicach
podmiejskich uprawiano winorośl. Starano się o plany urbanistyczne tych miast (przewiew!). Ulice
były brukowane i, co ważne, miały system wodno – kanalizacyjny. Na początku II tysiąclecia p.n.e.
wykształciła się architektura pałacowa – Knossos, Fajstos i Hagia Triada na Krecie. Wielkie pałace
cechuje bezplanowa konstrukcja i brak obwarowania. Są to budowle piętrowe o wspaniałych
schodach, kolumny były drewniane o charakterystycznym kształcie (rozszerzały się ku górze).
Materiałem używanym do budowy pałaców był kamień, suszona cegła i drewno. Istniały w nich
pomieszczenia o charakterze oficjalnym (sala tronowa), ale też pomieszczenia mieszkalne

(łazienka). Ściany pałacowe ozdobione były bogatą polichromią, w której przeważa bardziej
poczucie barwy niż linii. W plastyce pojawiają się statuetki kamienne i z kości słoniowej. Męskie
figurki są nadmiernie smukłe (przesadnie długie nogi). Charakterystyczna i zagadkowa jest postać
kobiety z wężami (bogini czy kapłanka?). Pytosy – dzbany, w których przechowywano oliwę i
ziarno. Kamares – naczynia; kolory są żywsze, bardziej uwypukla się kształt, dekoracje – rośliny
lub zwierzęta morskie.

19.10.2010 r.

Okres późnominojski

Do szczytu dochodzi malarstwo ścienne alfresco (na mokrym tynku). Tematyka tego

malarstwa jest bardzo różnorodna: sceny figuralne, kultowe i dworskie, zwłaszcza z udziałem
kobiet (damy przyglądające się walkom byków). W malarstwie tym nie ma wyłącznego
antropomorfizmu, spotykamy sięz obserwacją fauny i flory, pejzaż staje się motywem malarskim.
Anatomiczna deformacja: głowa i nogi z profilu, tors en face z charakterystyczną osią talią i
zgeometryzowanymi ramionami. Do przedstawiania kobiet używano koloru białego, mężczyzn
malowano farbą brunatną. Inne kolory: żółty, szary, czerwony i niebieski. Malarz nie jest realistą.
Cechą tego malarstwa jest wyraźna stylizacja na wysmukłość i niezwykła subtelność i elegancja,
wykwint i żywość fizjonomii. To malarstwo świadczy o zamiłowaniu do kwiatów i o znacznej roli
kobiet w życiu codziennym. Sceny walk są rzadkie, znacznie częstsze są kwiaty. Ważne jest
malarstwo miniaturwe, głównie na sarkofagach.

W ceramice po okresie Kamares następuje okres naturalizmu – zdobienie jasnego tła

naczynia motywami roślinnymi i marynistycznymi w kolorze brunatnym i czarnym. Najczęstsze
motywy to flora i ośmiornica.

Na Krecie rozwijał się sport – Dysk z Fajstos.

Kultura mykeńska

Kulturę Hellady odtwarza się na podstawie badań archeologicznych Peloponezu.

Zamieszkiwały tu plemiona Achajów zorganizowane w państwa. Ich władcy rezydowali w
warownych zamkach. Takimi zamkami były Mykeny, Tyrins, Pylos i Teby. Między Kretą a
Mykenami następowała wymiana kultur. Kultura na Peloponezie rozwijała się głównie w
Mykenach. W wyniku najazdu Dorów uległa zniszczeniu.

W centrum osady była ufortyfikowana siedziba władcy na lokalnym akropolu. To świadczy

o odcięciu się władcy od poddanych, a więc jest to inaczej niż na Krecie. Budownictwo mieszkalne
charakteryzuje zbudowany na planie prostokąta megaron. Nazwą tą określa się prostokątne
pomieszczenie reprezentacyjne. Cechy: przedłużenie ścian bocznych (przedsionek), wejście na
krótszym boku, w przedsionku cztery kolumny podtrzymujące dach. W środku było palenisko. W
dachu – otwór na dym. Budulec: do fundamentów – kamień, ścian – suszona cegła. Dach bł
drewniany, podobnie jak strop kryty dachówką z terakoty. Do przykładów architektury warownej
należą zamki w Mykenach i Tyrynsie. Obwarowania sięgały kilku metrów. Były to tzw. mury
cyklopie. Były one wpierw z nieopracowanych boków kamiennych, później je dopasowywano (mur
polygonalny). Wejście na akropol w Mykenach prowadziło przez Bramę Lwic. Płyta z Lwicami nad
wejściem to tympanon (trójkąt odciążający).

Groby odkopane dzielimy na skrzynkowe, jamowe, tolosowe i szybowe, do których

prowadził ganek. Charakterystyczna jest tutaj monumentalna forma grobu kopułowego. Do
najbardziej znanych należą tzw. "Grób Agamemnona" i"Grób Klitajmestry".

Ceramika: kształtem ulubionym były amfory i dzbanki dekorowane motywami roślinnymi

albo łezkami. Wymienić tu trzeba wazę, która przedstawia wojowników.

Malarstwo ścienne powstało i rozwijało się pod silnym wpływem kreteńskim. Wojownicy,

myśliwi i sceny dworskie.

Plastyki monumentalnej (rzeźby dużej) brak, poza nielicznymi wyjątkami. Drobna plastyka

wykazuje cechy wyrafinowania. Charakterystyczne są też wazy ze steatytu (nazwa od stear –
tłuszcz, kamień o miękkiej konsystencji, szary/ciemnozielony, tłusty połysk) – waza
przedstawiająca żeńców.

Skarb Priama – olbrzymia złota kolekcja; złota kolekcja egejsko – mykeńska.
Troja – wzgórze Hissarlik, północno - zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej; zachowuje

ciągłość od III tysiąclecia p.n.e. do czasów rzymskich. Badania archeologiczne wyodrębniają
dziewięć warstw kulturowych. Została założona w połowie III tysiąclecia p.n.e. W najwyższym jej
punkcie wznosił się zamek ze skarbem Priama.

26.10.2010 r.

Terenem objętym sztuką będą teraz Grecja Lądowa i Jonia Małoazjatycka, na zachodzie

będzie Sycylia i Italia Południowa. Będą to też wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.
Bogactwa zabytków w Egipcie, Francji Południowej i Rosji. Wpływy sięgają daleko, bo do Italii, a
przez kulturę rzymską na zachód i południe do Brytanii.

Po najeździe Dorów na gruzach kultury mykeńskiej na terenie Jonii powstaje nowa,

początkowo prymitywna kultura, która szybko się rozwija. Teren usiany miastami – państwami i
zróżnicowany plemiennie. Sprzyjało temu systemowi ukształtowanie terenu oraz trudności w
komunikacji lądowej. Trzeba powiedzieć o ubóstwie gleby greckiej. W poszukiwaniu lepszego
życia powstał w VIII w. p.n.e. ruch kolonizacyjny. Ustroje pierwotnie były monarchiczne, później
oligarchiczne, tyrańskie, a dopiero po obaleniu tyranii następuje demokracja. Torarzyszy temu
wielki rozwój umysłowy, który łączy całą Grecję. Drugim elementem łączącym wszystkie poleis
jest wyrocznia delficka.

W połowie V w. p.n.e. na czoło poleis jako potęga polityczna wysunęły się Ateny. Nie tylko

one, ale i wiele innych poleis przeżywa niebywały rozkwit. We wszystkich poza Spartą nastąpił
rozwój demokracji aż do skrajnych form (olchokracja) → proces Sokratesa w Atenach. Ten rozwój
greckiej swobody doprowadził do konfliktów z Persją. Po zwycięstwie nad Persami następuje w
świecie greckim euforia – wspaniały rozwój sztuki i literatury (historiografia, wymowa, rozwój
filozofii, teatr). Rodzi się nowy konflikt – Aten ze Spartą – wojna peloponeska, która osłabia Ateny
i doprowadza do hegemonii Sparty, potem przez krótki czas Teb. Efekt – wzrost potęgi Macedonii,
któa zawładnęła Grecją. Podboje Aleksandra Wielkiego otworzyły nową epokę – hellenistyczną. Po
nagłej śmierci Aleksandra Wielkiego rozpoczęły się nieustanne walki diadochów. Państwo jego
podzieliło się na Egipt Ptolemeuszy, Syrię Seleucydów, Macedonię Antygonidów i Pergamon
Atallidów (Helleda królów). 146 r. p.n.e. - zniszczenie Koryntu za wyjątkiem świątyni Apollona,
Rzym podbija Grecję (imperializm rzymski), powstaje nowa kultura grecko – rzymska.

Periodyzacja sztuki greckiej:
I

epoka archaiczna

–

IX – VIII w. p.n.e. - okres geometryczny, po którym pozostały drobne wyroby i
bogata ceramika

–

VII w. p.n.e. - okres archaizujący; Wielka Kolonizacjaspowodowała ożywienie
kontaktów ze Wschodem, szereg zabytków o cechach wschodnich; rodzi się
architektura, prymitywna plastyka i bogata ceramika z centrum w Koryncie

–

VI w. p.n.e. - dojrzała archaika; ogromny rozwój plastyki w Jonii i na Peloponezie
(jońska i dorycka); powstają wybitne pomniki architektury i rzeźby, zwłaszcza w
wielkich centrach religijnych (Delfy, Olimpia, Delos, Paestum, Agrigentum); w
ceramice w tym czasie powstaje malarstwo czarnofigurowe (centrum – Attyka)

II

V i IV w. p.n.e. - epoka klasyczna
W tym okresie dochodzi do szczytowego rozwoju sztuki doryckiej i jońskiej w
architekturze i plastyce; w ceramice – malarstwo czerwonofigurowe; w IV w. p.n.e.
mamy też szczyt malarstwa sztalugowego

III

III – I w. p.n.e. - epoka hellenistyczna
Ma miejsce ogromna produkcja artystyczna o charakterze coraz bardziej świeckim;
stopniowo więdnie aby zaniknąć malarstwo wazowe; pewne wpływy wywiera
Wschód, nie jest to wpływ niewolniczy; wielkie centra kulturalne powstają poza
Europą: Aleksandria, Pergamon i Rodos.

Ogólna charakterystyka sztuki greckiej:
Wyjątkowe uzdolnienia artystyczne i intelektualne narodu greckiego. Mają też zdolność

przekształcania elementów zapożyczonych i asymilowania ich do własnych koncepcji. W sztuce
greckiej, jak i w całej kulturze przeważa charakter własny, niezależny i poczucie piękna.
Umysłowość grecka jest wybitnie racjonalistyczna. W religii i sztuce mamy prawie wyłącznie
antropomorfizm. Po okresie orientalizującym zainteresowania skupią się głównie na postaci
ludzkiej. Wschodnia religijność nastawiona była na kult, a więc na aktualność przeżycia religijnego.
W Grecji obok tego ważna jest narracja o przeszłości, z czym łączy się ogromna waga mitologii dla
sztuki, przy czym śmieszność i frywolność wcale nie wykluczają pobożności. Brak jest u Greków
(do okresu hellenistycznego) kultu władcy. Kult ten rozpoczął się od Aleksandra Wielkiego pod
wpływem Wschodu i objawiać się będzie pokłonem przed władcą (proskyenesis). Polis
interesowała wszystkich obywateli. Sztuka miała charakter demokratyczny – służyła kultowi bóstw
i kultowi obywatelskiemu ku chwale państwa, a nie jednostek. Eksponowana była publicznie i stąd
była dostępna całemu społeczeństwu. Każdy obywatel mógł z niej korzystać, ale też jeśli chciał –
mógł być jej fundatorem. Nie było własności prywatnej sztuki. Z tym wiąże się ogromna produkcja
artystyczna, którą umożliwiał dobry materiał – marmur – i zwyczaj wznoszenia wotów. To
wytwarzało nawyk konsumpcji artystycznej. Duże znaczenie dla sztuki jako zjawiska społecznego
miał sport jako podstawowy składnik wychowania i instytucja religijna, który był obowiązkiem
obywatelskim i punktem honoru człowieka. Igrzyska panhelleńskie: pierwsze w Olimpii, drugie w
Istmie (korynckie), trzecie w Nemei, czwarte w Delfach (pytyjskie). Sport ściśle łączy się ze sztuką
– nagość. Rola tańca, który był początkowo wyłącznie obrzędowy, związany z teatrem i występami
chórów, a potem rozrywkowy.