OSOBY FIZYCZNE
Człowiek jako podmiot prawa
Dwa rodzaje podmiotów prawa:
OSOBY FIZYCZNE - jednostki ludzkie
OSOBY PRAWNE - twory społeczne, którym prawo przyznaje osobowość prawną
Art. 8 §1 k.c. - każdy człowiek ma podmiotowość prawną
Podmiotowość prawna = ZDOLNOŚĆ PRAWNA = zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego
ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH - możność nabywania własnym działaniem w drodze czynności prawnych praw i obowiązków
Zdolność prawna jest NORMATYWNĄ cechą człowieka - człowiek jest podmiotem prawa ze swej natury; jest osoba, a nie rzeczą; właściwość „przyrodniczo-społeczna”, „przyrodzona”; jednak należy pamiętać, że jej zakres różni się w systemach prawnych.
Początek zdolności prawnej osoby fizycznej
Art. 8 §1 k.c. - człowiek nabywa zdolność prawną z chwilą urodzenia (odłączenie od organizmu matki w sposób naturalny lub sztuczny); dziecko musi być żywe w chwili urodzenia; bez znaczenia, czy jest zdolne do życia
Art. 9 k.c. - domniemanie, że dziecko rodzi się żywe
NASCITURUS: dwa poglądy na temat początku zdolności prawnej - od poczęcia lub od urodzenia(przeważa) nasciturus nie ma zdolności prawnej, gdyż uzyskuje ją dopiero z chwilą urodzenia, ale:
- dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą lub zapisobiercą, jeżeli urodzi się żywe
- możliwe ustalenie ojcostwa przez uznanie (sądownie nie można)
- można ustanowić kuratora w celu strzeżenia przyszłych praw dziecka poczętego
- dziecko już poczęte w chwili śmierci ojca może dochodzić roszczeń odszkodowawczych od osoby odpowiedzialnej; odszkodowania za szkodę na skutek czynu przeciwko matce w czasie ciąży, uszkadzającego płód lub powodującym zmiany w jego rozwoju; może dochodzić odszkodowania od PZU gdy ojciec zmarł na skutek wypadku przy pracy
- dopuszczalna darowizna na rzecz dziecka poczętego
Orzecznictwo realizuje premię nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur, traktuje go tak, jakby był podmiotem ilekroć chodzi o jego korzyść.
Fakt urodzenie jest podstawą do spisania przez urząd stanu cywilnego AKTU URODZENIA.
Zdolność prawna osoby fizycznej
Zdolność prawna osoby fizycznej może wyjątkowo podlegać ograniczeniom - musi to wynikać ze szczególnych przepisów.
Ograniczenia:
Zdolność do czynności prawnych - brak pełnej zdolności pociąga za sobą niezdolność do bycia podmiotem pewnych praw i obowiązków (np. nie można być podmiotem władzy rodzicielskiej, opiekunem, kuratorem, wykonawcą testamentu, przysposobić dziecka).
Wiek osoby fizycznej - decyduje osiągnięcie pełnoletności (18lat lub małżeństwo kobiety 16lat). Pozycja małoletniego zależy od tego, czy ukończył 13lat.
Płeć - w zasadzie nie ogranicza, ale powoduje różnice w stosunkach prawnorodzinnych.
Ubezwłasnowolnienie - nie może zawrzeć małżeństwa ani mieć władzy rodzicielskiej.
Choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy
Obywatelstwo - ograniczenia dotyczące cudzoziemców (np. do nabycia własności nieruchomości i użytkowania wieczystego potrzebna zgoda MSW).
Skazujący wyrok karny - utrata praw publicznych (nie można być opiekunem).
ZDOLNOŚĆ DZIEDZICZENIA - zdolność do nabycia spadku lub zapisu.
- niezdolność bezwzględna - nie może po nikim dziedziczyć
- niezdolność względna - nie może dziedziczyć po oznaczonej osobie
ZDOLNOŚĆ SĄDOWA - właściwość jednostki ludzkiej lub określonego tworu organizacyjnego, polegająca na tym, że mogą być one stronami lub uczestnikami postępowania sądowego w sprawach cywilnych.
Art. 64 §1 k.p.c. - każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona.
Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej
Rozumiana szeroko: ZDOLNOŚĆ DO DZIAŁAŃ PRAWNYCH (np. także wyrządzenie szkody).
Rozumiana wąsko: tylko dokonywane w drodze oświadczeń woli czynności prawne.
Osoba fizyczna może:
Nie mieć zdolności do czynności prawnych
Mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych
Mieć pełną zdolność do czynności prawnych
Decydują wiek i ubezwłasnowolnienie. Nie ma naturalnej niezdolności do czynności prawnych (np. choroba psychiczna to wada oświadczenia woli).
UBEZWŁASNOWOLNIENIE:
Całkowite:
- osoba ukończyła 13lat,
- nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem (choroba psychiczna, niedorozwój, pijaństwo, narkomania).
Traci zdolność do czynności prawnych; ustanowiona całkowicie opieka; zakaz zawarcia małżeństwa.
Częściowe:
- osoba pełnoletnia
- te same powody co całkowite, jednak jej stan nie uzasadnia całkowitego
- potrzebna jej pomoc przy prowadzeniu własnych spraw
Ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych; ustanawia się dla niego kuratora.
O ubezwłasnowolnieni orzeka sąd wojewódzki.
NIE MAJĄ ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH - art. 12 k.c. :
Małoletni, którzy nie ukończyli 13lat,
Ubezwłasnowolnieni całkowicie.
Czynność prawna dokonana przez taką osobą jest nieważna.
Nieważność jest bezwzględna (art. 14 k.c. - umowa powszechnie zawierana w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego staje się ważna z chwilą wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie tej osoby).
W jej imieniu działa przedstawiciel ustawowy (nie jest to możliwe przy zawieraniu małżeństwa, uznaniu dziecka, sporządzaniu lub odwołaniu testamentu).
Nie ma zdolności procesowych.
Przedstawiciel ustawowy - jest upoważniony z mocy ustawy do dokonywania czynności prawnych za osobę pozbawioną/ograniczoną zdolności do czynności prawnych, może wyrażać zgodą na ich dokonywanie. Jego czynności wywierają skutki bezpośrednio dla reprezentowanego (np. rodzice, opiekunowie, kuratorzy).
OGRANICZONĄ ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH MAJĄ - art.15 k.c. :
Małoletni, którzy ukończyli 13lat, jeżeli nie uzyskali pełnoletniości przez zawarcie małżeństwa
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo
Osoba, dla której sąd ustanowił doradcę tymczasowego
Dokonuje czynności prawnych sama, ale do jej ważności konieczna jest zgoda przedstawiciela ustawowego:
- czynności rozporządzające
- czynności zobowiązujące
Traktowany jako osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych:
- czynności, które nie są po jego stronie ani zobowiązujące, ani rozporządzające
- umowy w sprawach codziennych
- nawiązywanie stosunku pracy i czynności jej dotyczące
- rozporządzanie swoim zarobkiem
- czynności dotyczące przedmiotów oddanych jej do swobodnego użytku
Traktowany jako osoba niezdolna do czynności prawnych:
- np. sporządzenie i odwołanie testamentu
Okoliczność, że ta osoba może dokonywać niektórych czynności prawnych nie wyłącza uprawnienia przedstawiciela ustawowego do ich podjęcia w jej imieniu, bez jej udziału.
PEŁNA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH - art. 11 k.c. :
Osoby pełnoletnie
Nie zostały ubezwłasnowolnione
Nie ustanowiono dla nich doradcy tymczasowego
Może dokonywać wszelkich czynności prawnych w granicach swojej zdolności prawnej; ma pełną zdolność procesową.
Tożsamość osoby fizycznej
Osoba fizyczna do zidentyfikowana jednostka ludzka. Wielkie znaczenie przywiązuje się do jej cech ściśle osobistych. W prawie cywilnym podstawowe znaczenie mają:
Zdolność prawna
Zdolność do czynności prawnych
Tożsamość
Stan cywilny
Właściwości najściślej osobiste (stan osobisty)
Dobra osobiste należne człowiekowi
Miejsce zamieszkania (właściwości natury zewnętrznej).
Tożsamość osoby fizycznej - całokształt cech, które składają się na jej prawną indywidualizację.
Dane personalne służą indywidualizacji człowieka:
Imię i nazwisko - każdy człowiek musi posiadać te dwa oznaczenia, wynika to z całokształtu obowiązujących przepisów. W wypadkach typowych imię nadają rodzice. Nazwisko jest kategorią prawa administracyjnego (jego nabycie i brzmienie zależne od zdarzeń z zakresu prawa cywilnego, np. pochodzenie). Możliwa zmiana. Posługiwanie się fałszywym jest zabronione.
Data i miejsce urodzenia
Imiona rodziców oraz ich nazwiska i nazwiska rodowe - wpisywane do aktu urodzenia
Każdy człowiek ma prawo do swojej tożsamości. Kontrowersje przy przysposobieniu całkowitym - konflikt między tajemnicą przysposobienia i prawem do tożsamości; podobne przy sztucznym zapłodnieniu.
Ochronie tożsamości służy rejestr aktów stanu cywilnego oraz ewidencja ludności.
Stan cywilny
Ujęcie wąskie:
Stan cywilny jest rodzajem stanu prawnego człowieka - jego sytuacji prawnej w obowiązującym systemie prawnym. Na ten stan składają się:
Przynależność do określonego państwa - stan polityczny
Przynależność do określonej rodziny - stan cywilny (rodzinny)
Cechy ściśle osobiste - stan osobisty.
Stan cywilny oznacza sytuację prawną człowieka w rodzinie (rodzice-dzieci, mąż-żona).
Stan cywilny jest przedmiotem tzw. Praw stanu cywilnego. Cechy stanu cywilnego:
Niepodzielność- człowiek może mieć tylko jeden, jednakowy dla wszystkich stosunków stan cywilny
Prawa związane ściśle z podmiotem
Prawa niemajątkowe
Nie ulegają skutkom upływu czasu - nie można ich nabyć ani utracić przez sam upływ czasu
Nie podlegają swobodnej dyspozycji
Prawa bezwzględne i wzajemne
Przysługują tylko osobom fizycznym.
Ujęcie szerokie: Zalicza się także ściśle osobiste cechy człowieka, jak wiek, płeć, stan zdrowia psychicznego, itp.
Ujęcia formalne: Stan cywilny to wszelkie dane wpisywane do ksiąg stanu cywilnego.
O stanie prawnym osoby decydują różnego rodzaju zdarzenia prawne:
Zdarzenia - urodzenie, oświadczenie woli, zawarcie małżeństwa, uznanie dziecka
Orzeczenia sądowe - przysposobienie, rozwód
Decyzje administracyjne - zmiana nazwiska.
Stan cywilny jest dobrem osobistym w rozumieniu art. 23 k.c. Podlega ochronie przewidzianej w art. 24 k.c. Ochrona specjalna polega na ustaleniu stanu cywilnego tak, żeby nie było żadnych wątpliwości.
Dochodzenie stanu cywilnego - postępowanie zmierzające do ustalenia praw stanu cywilnego (może polegać na ustaleniu pozytywnym lub zaprzeczeniu, deklaratywnym stwierdzeniu lub konstytutywnym ukształtowaniu). Powództwo może wytoczyć tylko osoba osobiście i bezpośrednio zainteresowana. Specjalny tryb procesowy.
W sposób specjalny stan cywilny jest chroniony w aktach stanu cywilnego (prawo o aktach stanu cywilnego) - szczególny sposób dokumentacji zdarzeń wpływających na stan cywilny. Akty stanu cywilnego mają szczególną moc dowodową - wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych, ich niezgodność z prawdą może być udowodniona tylko w postępowaniu sądowym.
Stan osobisty
Stan osobisty - cechy człowieka o charakterze ściśle osobistym, np. wiek, płeć(problem transseksualizmu-po zmianie płci może być zmieniony akt stanu cywilnego), stan zdrowia. Prawa stanu osobistego nie mają charakteru wzajemnego, tylko dotyczą jednego określonego podmiotu. Są chronione na zasadach ogólnych.
Dobra osobiste
W k.c. nie ma definicji. Art. 23. k.c. przykładowe wyliczenie.
Dobra osobiste - uznane przez system prawny wartości ściśle związane z jednostką ludzką; indywidualne wartości świata uczuć, stanu psychicznego człowieka; dobra niemajątkowe, co nie wyłącza ich znaczenia w strefie majątkowej.
Nie ma jednego prawa osobistego. ISTNIEJE TYLE RÓŻNYCH PRAW OSOBISTYCH, ILE JEST DÓBR OSOBISTYCH KORZYSTAJĄCYCH Z ICH OCHRONY.
Cechy praw osobistych jako PRAW PODMIOTOWYCH:
Niemajątkowe
Ściśle związane z podmiotem (razem z nim powstają i wygasają)
Nie mogą przechodzić na inne osoby
Gasną wraz ze śmiercią osoby uprawnionej.
Art. 23 k.c. dobra osobiste pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Ochrona dóbr osobistych jest WSZECHSTRONNA. Może mieć charakter:
Niemajątkowy - na drodze roszczeń o takiej naturze
Majątkowy - roszczenia zmierzają do naprawienia szkody
Pośredni - roszczenia o zadośćuczynienie albo zapłatę na cel społeczny.
Dozwolona krytyka, tzn. podjęta w interesie społecznym i dokonana w sposób rzetelny i rzeczowy nie jest naruszeniem cudzego dobra.
W razie dokonania naruszenia uprawniony może żądać, aby ten, kto się go dopuścił, usunął jego skutki, w szczególności, żeby złożył odpowiednie oświadczenia. Bezprawność działania jest konieczna do powstania roszczenia. Nie jest konieczna wina - ochrona obiektywna.
OCHRONA CZCI (także cześć pracownicza) - dotyczy jej większość orzeczeń z zakresu praw osobistych. Naruszenie może nastąpić przez pomówienie o ujemne postępowanie w życiu rodzinnym i osobistym, a także przez zarzucenie niewłaściwego postępowania w życiu zawodowym (lub w szkole).
SZKODA MAJĄTKOWA - w wypadku, gdy powstała na skutek naruszenie dobra osobistego, uprawniony może dochodzić jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 24 §2 k.c.). Podstawą odpowiedzialności jest wina sprawcy szkody.
ZADOŚĆUCZYNIENIE - przyznanie ekwiwalentu pieniężnego w zamian za naruszenie dobra osobistego, cierpienie moralne (art. 448 k.c.). Przysługuje pokrzywdzonemu tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie:
W razie uszkodzenie ciała lub rozstroju zdrowia, pozbawieniu wolności, gdy kobietę zmuszono do poddania się czynowi nierządnemu - sam poszkodowany
W skutek śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji życiowej - najbliżsi członkowie rodziny.
Niektóre dobra osobiste chronione są także przez przepisy szczególne, odnoszące się do tzw. praw na dobrach niematerialnych. Art. 23 §3 k.c. przepisy paragrafów poprzedzających nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, np. w prawie autorskim.
Zamieszkanie
Miejsce zamieszkania ma wiele istotnych następstw w prawie cywilnym (np. miejsce zawarcia umowy wg. miejsca zamieszkania oferenta). Jest to miejscowość, a nie konkretny adres. Decydują przesłanki faktyczne (nie mylić z zemeldowaniem -prawo adm.).
Art. 25 - 28 k.c. zasady ustalania miejsca zamieszkania osoby fizycznej.
Art. 25 k.c. miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu:
Moment zewnętrzny - faktyczne przebywanie (corpus)
Moment wewnętrzny - zamiar stałego pobytu (animus)
Osoba fizyczna może mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.
POCHODNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA - ustawa określa miejsce zamieszkania niektórych osób poprzez miejsce zamieszkania innej osoby:
Miejsce zamieszkania dziecka jest takie same jak jego rodziców, lub tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska
Miejsce zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest takie jak opiekuna.
Koniec bytu osoby fizycznej
Zdolność prawna osoby fizycznej ustaje wraz z jej śmiercią i z tą chwilą wygasają jej prawa i obowiązki niemajątkowe, a majątkowe przechodzą na spadkobierców.
Dokumentem stwierdzającym fakt śmierci jest akt zgonu wpisany do ksiąg stanu cywilnego.
Możliwe jest sądowe stwierdzenie zgonu gdy:
Śmierć jest niewątpliwa i
Zgon nie został stwierdzony w zwykłym trybie.
Postanowienie wydaje sąd rejonowy. Orzeczenie ma charakter deklaratoryjny - jedynie stwierdza stan faktyczny.
ZAGINIONY - ten, o którym nie wiadomo czy żyje, czy zmarł.
UZNANIE ZA ZMARŁEGO - wymagane:
Fakt zaginięcia danej osoby
Upływ określonego czasu
wypadki normalne - bez szczególnych okoliczności zwiększających prawdopodobieństwo śmierci:
- od końca roku, w którym wg. istniejących wiadomości jeszcze żył, upłynęło 10 lat
- 5lat, jeżeli w chwili uznania za zmarłego skończyłby 70lat
- nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby 23 lata
b) wypadki kwalifikowane - wyższe prawdopodobieństwo śmierci:
- podróż morska lub powietrzna, katastrofa okrętu lub samolotu - 6m-cy od dnia katastrofy; lub gdy statek zaginął - od dnia, w którym miał przypłynąć do portu; albo - 2lata od ostatniej informacji o nim
- inne bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia (np. pożar, powódź) - po upływie 1 roku od dnia ustania niebezpieczeństwa
- wojna lub działania wojenne
Orzeka sąd rejonowy po przeprowadzeniu postępowania. Charakter konstytutywny - tworzy nowy stan prawny. Chwila najbardziej prawdopodobna; jeżeli nie da się ustalić - pierwszy możliwy dzień uznania za zmarłego. Na podstawie orzeczenia sporządza się akt zgonu.
DOMNIEMANIE ŚMIERCI - zaginiony żył do chwili ustalonej jako data śmierci. Skutki są takie same jak w przypadku rzeczywistej śmierci, np. otwarcie spadku, ustanie małżeństwa, wygaśnięcie praw i obowiązków niemajątkowych.
Domniemanie równoczesnej śmierci - komorienci.
Może się zdarzyć, że osoba uznana za zmarłą w rzeczywistości żyje albo zmarła w innej chwili niż ustalona. Domniemanie śmierci jest nieusuwalne, ale może być usunięta jego podstawa (orzeczenie sądu).
Gdy żyje - sąd uchyla postanowienie o uznaniu za zmarłego skutki domniemania śmierci ustają (np. może żądać wydania spadku od spadkodawcy ale nie może rozwiązać nowego małżeństwa byłego małżonka).
Gdy zmarła w innej chwili - sąd uchyla tylko wtedy, gdy jednocześnie stwierdza zgon danej osoby (wskutek takiego dowodu śmierć stała się niewątpliwa).