Osoby fizyczne i osoby prawne;
pojęcie dóbr osobistych

Dr Joanna Nowińska

Podmioty stosunków
cywilnoprawnych

• Art. 1 KC:
• Kodeks niniejszy reguluje

stosunki cywilnoprawne
między osobami
fizycznymi i osobami
prawnymi.

Osoby fizyczne

• Każda osoba fizyczna

posiada zdolność prawną,

może ona być podmiotem

praw lub obowiązków

• Zdolność do czynności

prawnej uzyskują osoby

fizyczne (ludzie) dopiero po

osiągnięciu odpowiedniej

dojrzałości umysłowej,

niezbędnej do podejmowania

decyzji co do kształtowania

wiążących je stosunków

prawnych, a tracą z kolei w

razie zaniku tej cechy.

•

Każdy człowiek uznany jest za podmiot praw i

obowiązków.

•

Określenie „osoba fizyczna” odnosi się do

człowieka jako uczestnika stosunków

cywilnoprawnych, a nie innych (np. głosowanie

w wyborach jako wyborca) → z treści tytułu II

•

Zdolność prawna – możność bycia podmiotem

praw i obowiązków. Samo stwierdzenie, że może,

nie oznacza jednak, że jakieś prawa lub

obowiązki ma. Zdolność prawną ma każdy

człowiek (art. 8)

•

Zdolność do czynności prawnych – możność

nabywania własnym działaniem w drodze

czynności prawnych praw i obowiązków.

Zdolność tą nabywa się wraz z uzyskaniem

pełnoletniości, ale może być ona ograniczona,

wtedy czynności za tą osobę dokonuje

przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun).

Indywidualizacja osób
fizycznych

• poprzez takie cechy, które

mają doniosłe znaczenie na

obszarze stosunków

cywilnoprawnych, określając

tożsamość człowieka i

wyznaczając jego sytuacje

prawna w społeczeństwie.

• - imię i nazwisko
• - stan rodzinny
• - wiek
• - płeć
• - stan cywilny

Księgi stanu cywilnego

• rejestruje się w nich:

– fakty: urodzenia, małżeństwa i zgonu, z

podaniem miej sca i daty ich zajścia.

– płeć, pochodzenie od rodziców, imię i

nazwisko dziecka oraz jego

przysposobienie.

– wszystkie zmiany w/w cech

• ewidencja ta ma duże znaczenie prawne,

dlatego prawo nakłada obowiązek

rejestracji tych danych na określone

osoby podając określony termin.

• Akta stanu cywilnego stanowią

wyłączny dowód zdarzeń w nich

stwierdzonych → niezdolność

udowodniona tylko w trybie szczególnego

postępowa nia cywilnego (art. 4 PrASC).

• Można żądać wydania odpisu zupełnego

albo skróco nego aktów stanu cywilnego

(art. 79 PrASC).

Miejsce zamieszkania

• choć w pewnej mierze dana ta

indywidualizuje człowieka, jednak nie

jest to właściwość osobista czło wieka

• kwestie te regulowane są przez kc w art.

25-28 kc.

• Miejsce zamieszkania to miejscowość, a

nie adres → ukształtowane to zostało we

wcześniejszych okresach

charakteryzujących się du żym

partykularyzmem prawnym (wskazanie

prawa właściwego). Dziś praktyczne w

zakresie stosunków międzynarodowych i

dla określenia właściwości miejscowej

sądu czy innych organów.

– czasem jednak miejsce zamieszkania

oznacza adres, art. 454

• Reguły określające miejsce zamieszkania

człowieka różnią się w zależno ści od

tego, jakich osób fizycznych dotyczą.

• Art. 25. Miejscem zamieszkania osoby

fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta

przebywa z zamiarem stałego pobytu.

• Art. 26. § 1. Miejscem zamieszkania dziecka

pozostającego pod władzą rodzicielską jest

miejsce zamieszkania rodziców albo tego z

rodziców, któremu wyłącznie przysługuje

władza rodzicielska lub któremu zostało

powierzone wykonywanie władzy

rodzicielskiej.

• § 2. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na

równi obojgu rodzicom mającym osobne

miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania

dziecka jest u tego z rodziców, u którego

dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie

przebywa stale u żadnego z rodziców, jego

miejsce zamieszkania określa sąd

opiekuńczy.

• Art. 27. Miejscem zamieszkania osoby

pozostającej pod opieką jest miejsce

zamieszkania opiekuna.

Zdolność prawna osób fizycznych

• Urodzenie się dziecka

• Art. 8 kc – każdy człowiek od chwili

urodzenia ma zdolność prawną.

• Istotę ludzką od innych istot żywych odróżnia

jej swoisty (człowieczy) ge notyp (dziecko

kobiety i mężczyzny) → dla uznania

człowieczeństwa nie ważny jest stan umysłu,

zdrowia. Ważne jest by dziecko urodziło się

żywe.

• Urodzenie – oddzielenie płodu od ustroju matki.

Jeśli noworodek wykazuje jakiekolwiek

przejawy życia uznaje się, że urodziło się żywe.

– inaczej tzw. martwe urodzenie → dziecko

nie uzyskuje zdolności prawnej i nie może

nabyć żadnych praw.

– domniemanie prawne zwykłe

(dopuszczające przeciwdowód) – dziecko

urodziło się żywe (art. 9 kc)

• Dowodem urodzenia jest akt urodzenia

sporządzony przez urząd stanu cy wilnego (art.

40 PrASC).

Nasciturus

• Brak wyraźnej ochrony dziecka

poczętego

• wcześniej ustawa z dn. 7.1.1993 r. o

planowaniu rodziny, ochronie płodu

ludzkiego i warunkach

dopuszczalności przerywania ciąży,

zmieniła art. 8 kc dodając § 2

„Zdolność prawną ma również

dziecko poczęte; jednakże prawa i

zobowiązania majątkowe uzyskuje

ono pod warunkiem, że urodzi się

żywe", ale nowelizacja tej ustawy w

1996 r. skreśliła ten przepis.

• istnieje szereg przepisów

szczegółowych, które chronią

interesy człowieka, ze względu

na zdarzenia, jakie mialy

miejsce w okresie jego życia

prenatalnego.

• art. 927 § 2 w zw. z art. 972 kc –

dot. spadku;

• art. 4461 kc – dot. dochodzenia

odszkodowania za szkody

doznane przed urodzeniem;

• art. 75 KRO, który wyraźnie

dopuszcza uznanie dziecka

jeszcze nie urodzonego.

Zdolność prawna

• Zdolność do bycia podmiotem praw i

obowiązków

• Zdolność prawna przysługuje wszystkim w

takim samym zakresie.

– ograniczanie zdolności prawnej tylko w

przypadkach przez prawo

przewidzianych, np. kk wśród kar

dodatkowych są m.in. pozbawienie praw

rodziciel skich i opiekuńczych.

• wątpliwość czy system prawny wyłącza tylko

możliwość nabycia tych praw, czy również

nie dopuszcza by osoby te były podmiotem

już wcześniej powstałych takich praw.

– np. kwestia małżeństwa osoby

ubezwłasnowolnionej całkowicie – nie

może zawrzeć go, ale nie ustaje ono w

razie orzeczenia ubezwłasnowolnienia.

Małżeństwo może zostać jedynie

unieważnione przez sąd z powodu

ubezwłasnowolnienia.

Ustanie zdolności prawnej -
śmierć

• Dowodem śmierci człowieka

jest akt zgonu → sporządza

go urząd stanu cywilnego po

przedstawieniu mu karty zgonu

od lekarza oraz na podstawie

pisemnego zgłoszenia

właściwego organu

prowadzącego dochodzenie, co

do okoliczności zgonu (art. 66

ust. 2 PrASC) lub na podstawie

jednego z dwóch orzeczeń

sądowych: o stwierdzeniu

zgonu i o uznaniu za

zmarłego (art. 10 ust. 3 i 69

PrASC

Postanowienie o stwierdzeniu
zgonu

• wydawane gdy akt zgonu nie

został sporządzony i gdy w wyniku

postępowania dowodowego sąd

dojdzie do przekonania, że śmierć

danej osoby jest niewątpliwa (art.

535 KPC). chwila śmierci – w razie

wątpliwości ta najbardziej

prawdopodobna.

• niekonieczne są zeznania świadków,

którzy widzieli zwłoki, np. w

przypadku zeznania zespołu

górników dotyczących zasypanych

górników, których ciał nie

odnaleziono.

Postanowienie o uznaniu za
zmarłego

•

wydaje sąd, gdy człowiek zaginął (tzn. mimo upływu

określonego w art. 29 kc terminu i przeprowadzenia

odpowiedniego postępowania wyjaśniającego nie da

się ustalić, czy dana osoba żyje, czy zmarła).

•

wiąże wszystkie osoby do chwili odrębnego

postanowienia w razie gdyby zaginiona osoba okazała

się żywa, lub w razie stwierdzenia innej chwili śmierci.

•

zmierza do zakończenia stanu niepewności

niekorzystnego dla interesów indywidualnych i

społecznych

•

System prawny łączy z zaginięciem człowieka takie

same skutki prawne, jak z jego śmiercią (art. 31

kc).

•

ma charakter konstytutywny – decyzja sądu

wywołuje skutki prawne, ale nie od chwili wydania

orzeczenia o uznaniu za zmarłego (ex nunc), lecz

od momentu ziszczenia się zdarzeń w

orzeczeniach tych ustalonych (ex tunc).

•

Termin – 10 lat – skrócony do lat 5 w przypadku

osoby, która zaginęła w wieku 65 lat lub

przedłużenia do maksymalnie lat 23 (aż osoba

zaginiona w roku wydania postanowienia

potencjalnie miałaby lat 24)

Zdolność do czynności prawnych

• Zdolność do skutecznego

dokonywania czynności
prawnych

• 3 rodzaje:
• - pełna
• - ograniczona
• - brak

Pełna zdolność do czynności
prawnych

• Art. 10. § 1. Pełnoletnim jest, kto

ukończył lat osiemnaście.

• § 2. Przez zawarcie małżeństwa

małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie

traci jej w razie unieważnienia

małżeństwa.

• Art. 11. Pełną zdolność do

czynności prawnych nabywa się z

chwilą uzyskania pełnoletności.

• Mają ją zatem osoby pełnoletnie i

nie ubezwłasnowolnione

• Możność dokonywania wszelkich

czynności prawnych

Ograniczona zdolność do
czynności prawnych

• Art. 15. Ograniczoną zdolność

do czynności prawnych mają
małoletni, którzy ukończyli lat
trzynaście, oraz osoby
ubezwłasnowolnione
częściowo.

• Zatem posiadają ją:
• - osoby między 13 i 18 rokiem

życia

• - osoby ubezwłasnowolnione

częściowo

Ubezwłasnowolnienie częściowe

• O ubezwłasnowolnieniu częściowym

orzeka sąd. Przesłankami do jego

orzeczenia są: choroba psychiczna,

niedorozwój umysłowy lub innego

rodzaju zaburzenia psychiczne, w

szczególności pijaństwo lub

narkomania. Dla osoby częściowo

ubezwłasnowolnionej sąd w oparciu o

przepisy KRO ustala kuratora.

• Sąd może orzec częściowe

ubezwłasnowolnienie:

• tylko co do osoby pełnoletniej, a więc

takiej, której przysługuje z.d.c.p.,

• stan tej osoby nie wymaga jej

całkowitego ubezwłasnowolnienia,

lecz potrzebna jest pomoc w

prowadzeniu jej spraw.

Zakres

• Art. 17. Z zastrzeżeniem

wyjątków w ustawie

przewidzianych, do ważności

czynności prawnej, przez którą

osoba ograniczona w zdolności

do czynności prawnych

zaciąga zobowiązanie lub

rozporządza swoim prawem,

potrzebna jest zgoda jej

przedstawiciela ustawowego.

• Co do zasady większość

czynności jest nieważna i nie

mogą dokonywać sami

Potwierdzenie czynności

• Art. 18. § 1. Ważność umowy, która

została zawarta przez osobę ograniczoną

w zdolności do czynności prawnych bez

wymaganej zgody przedstawiciela

ustawowego, zależy od potwierdzenia

umowy przez tego przedstawiciela.

• § 2. Osoba ograniczona w zdolności do

czynności prawnych może sama

potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej

zdolności do czynności prawnych.

• § 3. Strona, która zawarła umowę z osobą

ograniczoną w zdolności do czynności

prawnych, nie może powoływać się na

brak zgody jej przedstawiciela

ustawowego. Może jednak wyznaczyć

temu przedstawicielowi odpowiedni

termin do potwierdzenia umowy; staje się

wolna po bezskutecznym upływie

wyznaczonego terminu.

• Art. 19. Jeżeli osoba

ograniczona w zdolności do
czynności prawnych dokonała
sama jednostronnej czynności
prawnej, do której ustawa
wymaga zgody
przedstawiciela ustawowego,
czynność jest nieważna.

• Zatem dokonanie czynności

spoza zakresu dopuszczalnego
– nieważność czynności

Dopuszczalne czynności

• Art. 20. Osoba ograniczona w zdolności do

czynności prawnych może bez zgody

przedstawiciela ustawowego zawierać umowy

należące do umów powszechnie zawieranych

w drobnych bieżących sprawach życia

codziennego.

• Art. 21. Osoba ograniczona w zdolności do

czynności prawnych może bez zgody

przedstawiciela ustawowego rozporządzać

swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z

ważnych powodów inaczej postanowi.

• Art. 22. Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby

ograniczonej w zdolności do czynności

prawnych oddał jej określone przedmioty

majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta

uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności

prawnych, które tych przedmiotów dotyczą.

Wyjątek stanowią czynności prawne, do

których dokonania nie wystarcza według

ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.

Brak zdolności do czynności
prawnych

• Art. 12. Nie mają

zdolności do czynności

prawnych osoby, które nie

ukończyły lat trzynastu,

oraz osoby

ubezwłasnowolnione

całkowicie.

• Przesłanki:
• - brak uzyskania 13 lat
• - ubezwłasnowolnienie

całkowite

Ubezwłasnowolnienie całkowite

• Art. 13. § 1. Osoba, która ukończyła

lat trzynaście, może być

ubezwłasnowolniona całkowicie,

jeżeli wskutek choroby psychicznej,

niedorozwoju umysłowego albo

innego rodzaju zaburzeń

psychicznych, w szczególności

pijaństwa lub narkomanii, nie jest w

stanie kierować swym

postępowaniem.

• § 2. Dla ubezwłasnowolnionego

całkowicie ustanawia się opiekę,

chyba że pozostaje on jeszcze pod

władzą rodzicielską.

Zakres

• Art. 14. § 1. Czynność prawna

dokonana przez osobę, która nie ma

zdolności do czynności prawnych,

jest nieważna.

• § 2. Jednakże gdy osoba niezdolna

do czynności prawnych zawarła

umowę należącą do umów

powszechnie zawieranych w

drobnych bieżących sprawach życia

codziennego, umowa taka staje się

ważna z chwilą jej wykonania, chyba

że pociąga za sobą rażące

pokrzywdzenie osoby niezdolnej do

czynności prawnych

Pojęcie osoby prawnej

• Art. 33. Osobami prawnymi są Skarb

Państwa i jednostki organizacyjne, którym

przepisy szczególne przyznają osobowość

prawną.

• Art. 331. § 1. Do jednostek organizacyjnych

niebędących osobami prawnymi, którym

ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje

się odpowiednio przepisy o osobach

prawnych.

• § 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi

inaczej, za zobowiązania jednostki, o której

mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną

ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność

ta powstaje z chwilą, gdy jednostka

organizacyjna stała się niewypłacalna.

• Art. 34. Skarb Państwa jest w stosunkach

cywilnoprawnych podmiotem praw i

obowiązków, które dotyczą mienia

państwowego nie należącego do innych

państwowych osób prawnych.

Cechy osoby prawnej

• art. 33 – 43 kc; ma zdolność prawną i

zdolność do czynności prawnych; ma

odrębny od innych osób majątek i

odpowiada nim.

• w przypadku osób prawnych system prawny

konstruuje jej organizację, zespalającą

aktywność grupy ludzi → tzw. substrat osoby

prawnej to organizacja ludzka, bez której

żadna osoba prawna nie mogłaby

funkcjonować.

• Dwie cechy stanowiące o atrakcyjności tej

instytucji:

– jest ona dogodną dla obrotu gospodarczego

formą koncentracji kapitału,

– prowadzi do ograniczenia odpowiedzialności

(a zatem i ryzyka) uczest ników (udziałowców)

organizacji obdarzonej osobowością prawną w

za sadzie do wysokości wniesionego kapitału.

• Dziś powszechnie dominują, choć w PRL

pełniła ograniczoną rolę – jako kontrola i

ewidencja mienia tzw. własności społecznej, a

nie do racjonalnego gospodarowania.

Metoda regulacji prawnej

• Metoda ogólnego formułowania cech

osób prawnych – prawodawca określa

jedynie cechy jakie musi mieć organizacja by

uznać ją za osobę prawną.

• Zaleta – elastyczność; Wada – pewien margines

niepewności kwalifika cyjnej rozstrzygany dopiero

postanowieniem sądu

• Normatywna (formalna) metoda

regulacji – wskazuje z nazwy ty py lub

indywidualne organizacje wyposażone w

osobowość prawną.

• reali zuje przede wszystkim postulat

jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej.

• przyjęta w polskim kc (art. 33 kc)

• przeciwko takiej interpretacji występują niektórzy,

mówiąc iż czasem niekonieczne jest nazwanie

jakiegoś podmiotu osobą prawną, a wystarczy

uregulowanie odpowiedniego podmiotowego

stosunku prawnego, ale z tym nie zgadza się

świadomie odrzucona koncepcja, mająca swój

wyraz min. w odrzuceniu jakiejkolwiek definicji

osoby prawnej oraz w argumencie zapewniania

pewności obrotu.

• Nazwa

• odpowiednik imienia i nazwiska osoby

fizycznej – ustala akt erekcyjny osoby

prawnej (ustawa, rozporządzenie,

umowa, statut).

• Siedziba

• odpowiednik miejsca zamieszkania

osoby fizycznej – ustala akt erekcyjny w

sposób dowolny.

• różnica z miejscem zamieszkania → nie

musi to być miejsce faktycznego

prowadzenia działalności, dopiero jeśli

nie jest określona w akcie erekcyjnym,

wg. art. 41 siedzibą jest miejscowość,

gdzie jest jej organ zarządzający.

– siedziba to tylko miejscowość, a nie adres.

Organy

• art. 38 kc teoria organów osób prawnych

(wywodząca się z teorii realistycznych) →

działać mogą tylko ludzie, a osoby prawne

przez swoje organy → organ stanowi integralny

składnik osobowości prawnej, wyznaczony jej

strukturą organizacyjną → człowiek może

skutecznie występować w roli organu, gdy:

– struktura organizacyjna danej osoby prawnej

przewiduje określony rodzaj organu z

wyznaczeniem związanych z nim kompetencji

lub sfery działania uznanych za działania osoby

prawnej (np. rektor uniwersytetu);

– nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną

osoby prawnej powołanie na to stanowisko (np.

wybór rektora przez ciało elekcyjne uczelni);

• osoba powołana do sprawowania funkcji

rzeczywiście działa w tym cha rakterze dla

osoby prawnej (np. rektor podejmujący

decyzję dotyczącą spraw uczelni, a już nie

wtedy, gdy kupuje sobie buty w sklepie

•

Człowiek nie traci osobowości fizycznej, a jedynie pełni

drugą rolę

•

Działania organu obciążają osobę prawną i odpowiada

ona także za delikty jej organu (art. 416 kc)

•

Działania organu są działaniami podmiotu-osoby

prawnej, a nie jako działania odrębnej osoby jak w

przypadku przedstawiciela.

•

Bezpodstawne występowanie w roli organu →

zawarcie umowy nie wywołuje skutków prawnych, a

ustwa chroni dobra wiarę drugiej strony zobowiązując

podającego się za organ do zwrotu tego co otrzymał i

naprawienia szkód powstałych z jego działania (art. 39)

–

Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby

prawnej może polegać na:

• przypisywaniu sobie tego stanowiska przez

kogoś, kto w ogóle nie został na nie powo łany;

• przekroczeniu zakresu kompetencji, jaki

struktura organizacyjna osoby prawnej wy

znacza danemu organowi.

•

Kurator (art. 24 kc) – ustanawiany przez sąd jeśli osoba

prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku

powoła nych do tego organów. Kurator powinien postarać

się o powołanie organów osoby prawnej lub o jej

likwidację. → nie ma potrzeby ustanawiania kuratora jeśli

jest syndyk, który reprezentuje upadłego (orz. SN z

6.9.1996 r., OSN 1996, poz. 160

).

Rodzaje osób prawnych

•

Państwowe osoby prawne

•

kryterium wyróżnienia – majątek i struktura powiązana

z państwem (por. art. 441, 34 i 40 kc)

•

Skarb Państwa

•

to samo państwo występujące w charakterze

podmiotu cywilnoprawnego (określanego też jako

fiskus)

•

domniemanie podmiotowości Skarbu Państwa

wśród państwowych osób prawnych.

•

istnieje tylko jeden Skarb Państwa → nie powstaje

ani nie gaśnie, nie ma rejestru, ani siedziby (ze

względu na swoiste uregulowanie sposobu jego

działania).

•

sam odpowiada za swoje zobowiązania (inne

państwowe osoby prawne nie ponoszą za niego

odpowiedzialności, ani na odwrót, chyba że przepisy

szczególne stanowią inaczej (np. art. 40 § 2 kc)

•

SP działa przez jednostki organizacyjne (stationes

fisci) → kierownicy tych jednostek zarządzają

powierzonym im mieniem oraz reprezentują SP wobec

innych podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych.

–

stanowią oni składnik ogólnej struktury organizacyjnej

państwa → te same organy państwa raz wykonują funkcje

władcze, raz jako podmiot cywilny.

• Inne państwowe osoby prawne

• zdefiniowane w ustawie o uprawnieniach

SP → są to inne niż Skarb Państwa

jednostki organizacyjne, posiadające

osobowość praw ną, której mienie jest w

całości mieniem państwowym.

• SP nabywa majątek po zlikwidowanej

państwo wej osobie prawnej, a także

zyski z jej działalności.

• Organy SP (tzw. założycielskie) mają

wpływ na działalność tych osób

prawnych → głównie poprzez udział w

powoływaniu ich organów, oraz z reguły

decydują lub współdecydują o ich

utworzeniu, przekształceniu i likwidacji.

– z reguły minister właściwy do spraw SP,

jeśli przepisy nie stanowią inaczej (art. 44'

§ 2 kc)

• Państwowe osoby prawne tworzy się w

celu przesunięcia kompetencji z

urzędników na specjalistów.

• Rodzaje państwowych osób prawnych

(min.):

– przedsiębiorstwa państwowe (ustawa z

25.9.1981 r., tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr

112, poz. 981 ze zm.);

– banki państwowe (np. PKO BP);

– państwowe osoby prawne powoływane na

podstawie indywidualnych ustaw np.: „Na

rodowy Bank Polski". Wśród nich na

ciekawy typ powierniczych osób prawnych

w postaci agencji.

– niektóre instytucje państwowe powołane

przede wszystkim do pełnienia funkcji

publicznych wyposażone są w osobowość

prawną, aby mo gły wspierać realizację

swoich zadań własną działalnością

gospodarczą np. PAN, szkoły wyższe).

• II. Jednostki samorządu

terytorialnego

• art. 165 ust. 1 Konstytucji, „Jednostki

samorządu terytorialnego mają

osobowość prawną. Przysługuje im

prawo własności i inne prawa mająt

kowe" → w związku z zasadą

bezpośredniego stosowania K (art. 8 ust.

2), ale zakres tego pojęcia nie jest w Kon

stytucji w pełni oznaczony.

• Gminy

• nie jest konieczna rejestracja, gdyż z

mocy konstytucji i ustawy o samorządzie

gminnym uzyskuje osobowość prawną.

• Podobnie jak państwo występuje ona w

dwóch rolach: władzy publicznej na

swoim terytorium oraz podmiotu

prawa cywilnego.

• Związki międzygminne
• powstają poprzez rejestrację

w specjalnym rejestrze

• w celu wykonania wspólnych

zadań publicznych kilku gmin

• nie mają wyodrębnionego

systemu organów →
organem wykonawczym jest
zarząd, a jego kompetencje
określa statut związku.

• Powiat
• Powiat jest lokalną wspólnotą

samorządową, którą z mocy prawa

tworzą mieszkańcy określonego

terytorium (ustawa o samorzą dzie

powiatowym).

• wykonuje określone ustawami

zadania publiczne w imieniu

własnym i na własną

odpowiedzialność oraz ma

osobowość prawną.

• oświadczenia woli składają w

imieniu powiatu dwaj członkowie

zarządu albo jeden członek zarządu i

osoba upoważniona przez zarząd.

• Województwo

• to regionalna wspólnota samorządowa,

która tworzona jest z mocy ustawy przez

mieszkańców największej jednostki

zasadniczego po działu terytorialnego kraju

w celu wykonywania administracji

publicznej (ustawa o samorządzie

wojewódzkim).

• ma osobowość prawną i ma własne

mienie, a oświadczenia woli w składa

marszałek województwa wraz z

członkiem zarządu, chyba że statut

wojewódz twa stanowi inaczej.

• wojewódzkimi osobami prawnymi są:

– samorządowe jed nostki organizacyjne,

którym ustawy przyznają osobowość

prawną

– osoby prawne, które mogą być

tworzone na podstawie odrębnych

ustaw wyłącznie przez województwo.

• III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne

• kryterium – uczestni ctwo osób w ich

strukturach organizacyjnych → rozróżnienie osób

prawnych na korporacyjne i fundacyj ne

(zakładowe).

• Korporacyjne – w ich struk turze organizacyjnej

funkcjonują członkowie, którzy poprzez

wniesione udzia ły lub płacone składki tworzą

majątek osoby prawnej, a poprzez swoje upraw

nienia organizacyjne decydują o jej działalności.

• cele gospodarcze i niegospodarcze (np. stowa

rzyszenia, partie polityczne, spółki handlowe i

spółdzielnie).

• Fundacyjne – w ich strukturach organizacyjnych

nie ma instytucji członków, ale jest instytucja

założyciela (fundatora), który wyposaża osobę

prawną w jej pierwotny majątek, określa jej

strukturę organizacyjną i cele działania.

• reprezentatywny rodzaj tych osób prawnych to

fundacje i państwowe osoby prawne.

• także fundacje (jak wszystkie osoby prawne) są

jednostkami organizacyjnymi

Sposób powstania osoby prawnej

• w art. 35 kc – generalne

odesłanie do przepisów

pozakodeksowych

dotyczących powstania, ustroju i

ustania osób prawnych, z

zaznaczeniem, iż statut

reguluje organizację i sposób

działania → analiza

pozakodeksowych przepisów

wskazuje, że statut jest typową,

a często konieczną regulacją

uzupełniająca w stosunku do

ustaw.

– nie może być niezgodny z ustawą

• Nowela z 1990 r. zniosła

ograniczenie zdolności prawnej

osób prawnych (tzw. specjalnej

zdolności osób prawnych), ale

rzeczą oczywistą jest, że osoba

prawna nie może być

podmiotem pewnych praw (np.

rodzicielskich)

• Kodeks reguluje pewne

aspekty instytucji osób

prawnych: powstania i

rejestrów; nazwy; siedziby;

wykonywania zdolności do

czynności prawnych.

•

Powstanie osoby prawnej regulują ustawy

pozakodeksowe konstruujące rozmaite

zdarzenia prawne wywołujące ten skutek

prawny. Typologia (z XIX w.) uznaje 3 rodzaje:

– tzw. system aktów organów państwa – akt

władzy państwowej (ustawa, rozpo

rządzenie, decyzja administracyjna) kreuje

osobę prawną;

– tzw. system koncesyjny - powstanie z

inicjatywy założycieli, ale za zgodą organu

państwowego;

– tzw. system normatywny – określenie

wymogów dla powstania osoby prawnej, bez

konieczności uzyskania indywidualnego

zezwolenia władzy publicznej.

• w Polsce dominuje system normatywny, wyjątkowo

koncesyjny (np. banki i zakłady ubezpieczeniowe)

•

Rejestry – nie ma nakazu prowadzenia ich, ale

tylko nieliczne go nie mają. Ustanawiane są w

drodze ustawy. W razie ich ustanowienie

osobowość prawną uzyskuje jednostka

organizacyjna w momencie uzyskania wpisu i

spełnienia innych warunków, co z reguły

sprawdza organ rejestrujący (przeważnie sąd)

Jednostki organizacyjne

• Nowela do kc z 14.02.2003 r. – art.

33' § 1 kc „Do jednostek

organizacyjnych nie będących osobami

prawnymi, którym ustawa przyznaje

zdolność prawną, stosuje się

odpowiednio przepisy o oso bach

prawnych".

• Przepisy przyznają tym jednostkom

zdolność prawną – czyli możliwość

bycia samodzielnym podmiotem praw i

obowiązków

– są nimi np. osobowa spółka handlowa

(art. 8 ksh), wspólnota mieszkaniowa,

stowarzyszenia zwykłe

– nie są nimi np. stationes fisci i spółka

cywilna → jednostki organizacyjne które

choć są regulowane przez prawo, to

prawo nie przyznaje im zdolności

prawnej.

Konsument

• Początkowo kc (art. 384 § 3)

uznawał za konsumenta

również osobę prawną, jeśli

zawierana umowa nie

dotyczyła działalności

gospodarczej, tej osoby. Jednak

przeważnie dyrektywy UE

odnoszą pojęcie „konsumenta:

tylko do osób fizycznych.

Nowelizacją z 14.02.2003 r.

postanowiono dokonać w tym

kierunku zmian:

– uchylono § 3 art. 384;

– wprowadzono do części ogólnej definicje

konsumenta, zawężającą zakres pojęcia do

osób fizycznych (art. 221)

• cele: choć UE nie zakazuje poszerzania tego

zakresu, to w porównaniu z unijnymi

przedsiębiorstwami, polskie

przedsiębiorstwa miałyby gorszą pozycję,

gdyż ich koszty byłyby wyższe.

• Pojęcie konsumenta zostało

zawężone poprzez wprowadzenie

pewnych przesłanek:

– dokonywanie czynności prawnej, a

więc nie w przypadku dokonywania

czynności psychofizycznych.

– związanie z działalnością gospodarczą

lub zawodową w sposób bezpośredni –

chodzi tu o to, by chroniona osoba,

rzeczywiście była stroną słabszą, gdyż stan

deficytu informacyjnego nie występuje,

jeśli dokonywana czynność jest związana z

działalnością gospodarczą lub zawodową.

Przedsiębiorca

• Nowela z 14.02.2003 r.

włączyła do księgi I, tytułu II

kc dział III „Przedsiębiorcy i ich

oznaczenia". → art. 43.1 kc

• „Przedsiębiorcą jest osoba

fizyczna, osoba prawna i

jednostka organizacyjna, o

której mowa w art. 331 § 1,

prowadząca we własnym

imieniu działalność

gospodarczą lub zawodową" →

definicja przedsiębiorcy była

też w Prawie działalności

gospodarczej (art. 2)

Pojęcie dóbr osobistych

• Dobra osobiste →

doktrynalna definicja
obiektywna – uznane przez
system prawny wartości (tj.
wysoko cenione stany rzeczy),
obejmujące fizyczną i
psychiczną inte gralność
człowieka, jego indywidualność
oraz godność i pozycję w
społeczeństwie, stanowiące
przesłankę samorealizacji osoby
ludzkiej → pogląd dominujący

•

Brak definicji ustawowej

•

Art. 23 KC - Dobra osobiste człowieka, jak w

szczególności zdrowie, wolność, cześć,

swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim,

wizerunek, tajemnica korespondencji,

nietykalność mieszkania, twórczość naukowa,

artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska,

pozostają pod ochroną prawa cywilnego

niezależnie od ochrony przewidzianej w innych

przepisach.

•

Tylko przykładowe wyliczenie

•

Typy dóbr osobistych wskazuje art. 23 kc

(niewyczerpujący wykaz). Do ustalenia ich dokładnego

znaczenia wychodzi się poza powszechne reguły

znaczeniowe języka, uwzględniając ich znaczenie w

zespołach szczególnych reguł prawnych, a także

oceniając je na bazie funkcjonujących ocen

społecznych → art. 23 nie może być jednak traktowany

jako klauzula generalna.

– wyinterpretowanie kolejnych typów dóbr

osobistych umożliwiają przepisy konstytucyjne (w

szczególności art. 30 K.) oraz międzyna rodowe

konwencje, a także ustawodawstwo szczególne.

Rodzaje dóbr osobistych

• Życie, zdrowie i

nietykalność cielesna - w
art. 23 wymienione jest tylko
zdrowie

• Wolność - wymieniona została

w art. 23 kc jako dobro
osobiste,

• Cześć człowieka -

wymieniona nie tylko w art. 23
kc, ale też w Konstytucji (art.
47 ); aspekt zewnętrzny i
wewnętrzny;

• Swoboda sumienia → uznana za dobro

osobiste w art. 23 kc; bliższe określenie

w art. 53 Konstytucji;

• Nazwisko i pseudonim → (art. 23 kc) –

każdy może żądać, aby inna osoba

bezprawnie nie używała jego nazwiska

lub pseudonimu ;

• Stan cywilny - nie został wymieniony w

art. 23 kc, ale za dobro osobiste uznała

go doktryna i judykatura

• Wizerunek - jako dobro osobiste wg art.

23 kc, bliżej określony w art. 81 PrAut –

zakaz rozpowszechniania wizerunku bez

zgody,

• Tajemnica korespondencji -

wymienione w art. 23 kc, w Konstytucji,

chronione też w prawie karnym.

• Nietykalność mieszkania - w art.

23 kc i w art. 50 Konstytucji;

• Twórczość naukowa, artystyczna,

wynalazcza i racjonalizatorska - w

art. 23 kc, a ochrona niezależnie od

prawa autorskiego i wynalazczego,

• Kult po zmarłej osobie bliskiej -

nie jest wymieniony w art. 23 kc, ale

ukształtowany przez judykaturę w

oparciu o ustawę z 31.1.1959 r. o

cmen tarzach i chowaniu zmarłych.

• Integralność seksualna - nie jest

wymieniona w art. 23 kc, ale

wymieniona została w art. 445 § 2 kc

• Sfera prywatności - późno uznana

za cenioną wartość; nie wymieniona w

art. 23 kc

Dobra osobiste osoby
prawnej

•

art. 43 kc → przepisy o ochronie dóbr osobistych

osób fizycznych (art. 23 i 24 kc) stosuje się

odpowiednio do osób prawnych.

•

też niezbywalny i niemajątkowy charakter, choć są

blisko ze sferą ekonomiczną związane.

•

katalog dóbr osobistych osób prawnych nie jest ten

san co osób fizycznych

–

Dobra sława (dobre imię, reputacja) odpowiednik czci

osoby fizycznej. Naruszenie – rozgłaszanie

nieprawdziwych informacji lub oceny nie mieszczące się

w granicach konstruktywnej krytyki.

–

Nazwa – odpowiednik imienia i nazwiska. W razie kolizji

– zasada pierwszeństwa używania.

•

Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy.

–

Nietykalność pomieszczeń – odpowiednik

nietykalności mieszkania osoby fizycznej.

–

Tajemnica korespondencji.

–

Sfera prywatności – Trybunał podkreślił, że każdy

prowadzący działalność gospodarczą ma prawo do

pewnej „prywatności". Na tej podstawie osoba prawna

może przeciwstawiać się bezprawnemu śledzeniu,

przesłuchiwaniu lub innym działaniom zmierzającym do

uzyskania tajemnic przedsiębiorstwa (chronionych też

ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji), ale same

tajemnice przedsiębiorstwa nie wydaje się, aby miały

charakter dobra osobi stego, immanentnie związanego z

daną osobą prawną (kwestia sporna w nauce)

Przesłanki ochrony

• Bezprawność - ochrona przed

naruszeniem bezprawnym, ale

niekoniecznie zawinionym → typowe

dla wszystkich konstrukcji ochronnych

opartych na prawach podmiotowych

bezwzględnych – w przeciwień stwie do

ochrony deliktowej lub karnej.

• uchylenie jej to zgoda uprawnionego,

działanie na podstawie przepisu lub w

ochronie prawa (przymusowe leczenie,

listy gończe) oraz działanie w ochronie

uzasadnionego interesu społecznego;

• Zagrożenie lub negatywny skutek dla

dobra osobistego

Ochrona

• Art. 24 KC –

• § 1. Ten, czyje dobro osobiste zostaje

zagrożone cudzym działaniem, może żądać

zaniechania tego działania, chyba że nie

jest ono bezprawne. W razie dokonanego

naruszenia może on także żądać, ażeby

osoba, która dopuściła się naruszenia,

dopełniła czynności potrzebnych do

usunięcia jego skutków, w szczególności

ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej

treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach

przewidzianych w kodeksie może on

również żądać zadośćuczynienia

pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy

pieniężnej na wskazany cel społeczny.

• § 2. Jeżeli wskutek naruszenia dobra

osobistego została wyrządzona szkoda

majątkowa, poszkodowany może żądać jej

naprawienia na zasadach ogólnych.

• § 3. Przepisy powyższe nie uchybiają

uprawnieniom przewidzianym w innych

przepisach, w szczególności w prawie

autorskim oraz w prawie wynalazczym.

• Ustalenie

• powództwo o ustalenie opera się na

ogólnym przepisie art. 189 kpc („Powód

może żądać ustalenia przez sąd istnienia

lub nieistnienia stosunku prawnego lub

prawa, gdy ma w tym interes prawny")

→ początkowo opór judykatury, ale z

czasem uznane jako środek ochrony

dóbr osobistych.

• Zaniechanie

• powództwo na podstawie art. 24 § 1 kc

• wg doktryny i judykatury dopuszczalne,

gdy istnieje uzasadniona obawa

dalszych naruszeń oraz w przypadku

braku naruszenia, ale podejmowanych

działań grożących naruszeniem

• Usunięcie skutków

naruszenia

• wg art. 24 kc możliwe w razie

wystąpienia naruszenia dobra

• art. 24 kc wskazuje, że może

ono polegać na złożeniu

oświadczenia od powiedniej

treści i w odpowiedniej formie

(np. w prasie,

sprostowanie/przeprosiny), ale

też inne działania → treść

oświadczenia zaproponowanego

przez powoda może być

modyfikowana przez sąd

•

Zadośćuczynienie pieniężne lub

zapłata na cel społeczny

•

art. 24 § 1 zd. 3 kc (wprowadzonego

nowelą z 23.8.1996 r.) – możliwość

żądania zadośćuczynienia pieniężnego lub

zapłacenia sumy na wskazany cel

społeczny.

•

Zadośćuczynienie pieniężne – suma

pieniędzy przyznana przez sąd temu czyje

dobro zostało naruszone.

–

ponieważ szkoda na dobrze niemajątkowym

nie da się w sposób adekwatny naprawić

pieniędzmi, instytucja ta spotykała się z

oporami. Jednak stopniowo torowała sobie

drogę – najpierw w enumeratywnie

wyliczonych przypadkach (art. 445), aż od

1996 r. objął wszystkie dobra.

–

Uzasadnienie – najpierw w koncepcji kary

prywatnej, aż w końcu w kompensacyjnym

charakterze kary, tzn. że choć pieniądze nie

mogą naprawić krzywdy, to mogą ją

łagodzić → niewielka rola funkcji represyjnej.

• Zapłata na cel społeczny –

stosowana często gdy pokrzywdzony

uzna, że zadośćuczynienie pieniężne

nie byłoby odpowiednie (np. w

przypadku obrazy, osób publicznych).

Powód musi zapłacić na wskazany cel

społeczny, a w konsekwencji na rzecz

instytucji.

– funkcja kompensacyjna – satysfakcja

pokrzywdzonego płynąca z moc nego

(sądowego) uznania krzywdy, której

doznał oraz z faktu, że naruszanie

jego prawa osobistego spotkało się z

należytą reakcją i ochroną prawa →

funkcję tą podkreśla też art. 448 kc

zaliczając tą karę do „środków

potrzebnych do usunięcia skutków

naruszenia" → tak samo SN w orz. z

16.4.2002 r. (OSN 2003, poz. 56).