Pojęcie osoby prawnej

Podmiotami stosunków cywilnoprawnych są - poza osobami fizycznymi - także osoby prawne. Każda więc osoba prawna - na wzór osób fizycznych - wyposażona jest w zdolność prawną; może mieć własne prawa i obowiązki. Nabywa je albo zbywa także we własnym imieniu. Ma zatem odrębny od innych osób prawnych albo fizycznych majątek. Podobnie jak osoby fizyczne, również osoby prawne odpowiadają swoim majątkiem z niewykonanie zobowiązań.

Jednakże tylko człowiek, jako istota rozumna, może działać w obrocie cywilnoprawnym. Prawo musi zatem określić jakie działania, jakich ludzi i w jakich okolicznościach liczą się w układach społecznych nie jako działania tych osób, lecz działania danej organizacji.

Art. 33. Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.

Jednostka organizacyjna jest tu pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia osoba prawna. Każda osoba prawna jest zarazem jednostką organizacyjną, jednak nie każda jednostka organizacyjna jest osoba prawną.

Polski ustawodawca przyjął metodę regulacji formalną konstruując pojęcie osób prawnych. Jej sens polega na tym, że system prawny nie określa ogólnych cech, jakim odpowiadać muszą jednostki organizacyjna, by miały przymiot osób prawnych, lecz wskazuje z nazwy typy lub indywidualne organizacje wyposażone w osobowość prawną.

Np. dla ustalenia czy Uniwersytet Jagielloński ma osobowość prawną, nie trzeba analizować struktury tej jednostki organizacyjnej. Wystarczy spojrzeć do ustawy z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym, której art. 12 stanowi jednoznacznie, że „uczelnia ma osobowość prawną”.

Z powyższą metodą regulacji łączy się rezygnacja z jakichkolwiek definicji pojęcia osoby prawnej w KC jako zbędnej.

W przepisach ogólnych KC brak jest jakiegoś standardowego schematu regulacyjnego, który odnosiłby się do wszystkich osób prawnych. Podstawowym w tym względzie jest art. 35 k.c.

Art. 35. Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut.

Odesłanie to prowadzi do różnego rodzaju pozakodeksowych ustaw, które regulują pewne rodzaje osób prawnych (np. spółki handlowe, spółdzielnie, szkoły wyższe, przedsiębiorstwa państwowe), bądź to wydawane są dla indywidualnie oznaczonych osób prawnych (np. Narodowego Banku Polskiego).

Wspomniany art. 35 k.c. stanowi dalej, że ,, w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut”. Statuty stanowią typowy i przeważnie obowiązkowy element uzupełniający ustawową regulację osób prawnych. W żadnym razie ich treść nie może być niezgodna z ustawą.

Osoby prawne nie mogą być podmiotami praw lub obowiązków, które z natury swojej odnoszą się wyłącznie do człowieka (np. prawa i obowiązki rodzinne lub spadkowe).

Poza generalnym odesłaniem do przepisów pozakodeksowych, sam Kodeks reguluje pewne fragmenty instytucji osób prawnych. Dotyczy to następujących spraw:

1. powstania i rejestrów

2. nazwy

3. siedziby

4. wykonywania zdolności do czynności prawnych.

Powstanie i rejestry.

Postanowienia KC odnoszą się w pewnej mierze do rejestrów prowadzonych dla osób prawnych. Nie obowiązuje jednak generalny nakaz prowadzenia rejestrów dla wszystkich osób prawnych, aczkolwiek tylko w odniesieniu do nielicznych nie został on ustanowiony (np. gmin, szkół wyższych). W myśl art. 37 § 2 k.c. Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne przepisy.

Otóż w przypadkach gdy prowadzenie rejestru zostało dla danego rodzaju osób prawnych przewidziane, a zarazem szczególne przepisy nie stanowią inaczej, w myśl art. 37 § 1 k.c. jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną dopiero z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru. Poza tym oczywiście spełnione muszą być wszelkie inne przesłanki powstania osoby prawnej, co właśnie kontroluje organ rejestracyjny (z reguły jest nim sąd).

Nazwa.

Osobę prawną indywidualizują w obrocie cywilnoprawnym jej nazwa, która pełni analogiczną funkcję do imienia i nazwiska osoby fizycznej. Nazwę ustala akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa, rozporządzenie, umowa, statut).

Siedziba.

Odpowiednikiem miejsca zamieszkania osoby fizycznej jest siedziba osoby prawnej - ustalana w jej akcie erekcyjnym w sposób dowolny. W przeciwieństwie do miejsca zamieszkania osoby fizycznej, siedziba osoby prawnej niekoniecznie musi być związana z jej faktyczną działalnością. Dopiero gdy akt erekcyjny nie określa siedziby osoby prawnej, wtedy- w myśl art. 41 k.c. - siedzibą jej jest ta miejscowość, w której ma swą siedzibę jej organ zarządzający. Treść wspomnianego przepisu wskazuje zarazem na to, że przez „siedzibę” - podobnie jak i przez „miejsce zamieszkania” - należy rozumieć jedynie miejscowość, a nie adres lokalu.

Organy.

Działać mogą tylko ludzie. Natomiast system prawny może ustanowić konwencję, na mocy której działania określonych ludzi, podjęte w określonych sytuacjach, liczą się w stosunkach prawnych jako działania osoby prawnej.

Art. 38. Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie.

Człowiek może więc skutecznie występować roli organu jeżeli:

1. struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania uznanych za działania osoby prawnej.

2. nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to stanowisko.

3. osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym charakterze dla osoby prawnej. Przykład: rektor podejmujący decyzję dotyczącą spraw uczelni, a już nie wtedy gdy kupuje sobie buty w sklepie.

W odróżnieniu od przedstawiciela organ nie występuje jako odrębna osoba, nie jest więc tak, że skutki działania jednej osoby odnoszą się do sfery prawnej innej osoby. Gdy działa organ, uważa się, że działa podmiot, a mianowicie osoba prawna.

Art. 39. § 1. Kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania.

§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy umowa została zawarta w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje.

Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na:

1. przypisywaniu sobie tego stanowiska przez kogoś, kto w ogóle nie został na nie powołany (art. 39 § 1 i 2 k.c.);

2. przekroczenie zakresu kompetencji, jaki struktura organizacyjna osoby prawnej wyznacza danemu organowi (art. 39 § 1 k.c.).

Art. 42. § 1. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.

§ 2. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.

Ustawodawca miał tu na względzie głównie interesy wierzycieli osoby prawnej, która nie prowadzi działalności, ale ma majątek i może nim odpowiadać za swoje zobowiązania.

Dobra osobiste.

Art. 43. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych.

Dobra osobiste osób prawnych - podobnie jak dobra osobiste osób fizycznych - mają same przez się niemajątkowy i niezbywalny charakter. Ze względu na odmienną naturę osób prawnych do kręgu ich dóbr osobistych nie należą te dobra, które związane są z osobą ludzką. W szczególności odnosi się to do: zdrowia, życia, wolności osobistej, swobody sumienia, integralności płciowej, stanu cywilnego, kultu po osobie zmarłej i wizerunku.

Przy określeniu typologii dóbr osobistych osób prawnych należy uwzględnić przykładowy charakter wyliczenia zawarty w art. 23 k.c. Osoba prawna może więc mieć i takie dobra osobiste, które nie mają żadnego odpowiednika wśród dóbr osobistych osób fizycznych. Wychodząc z tych założeń można wyróżnić następujące typy dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym:

1. dobra sława (dobre imię, reputacja) osoby prawnej będąca odpowiednikiem czci osoby fizycznej. Naruszenie tego dobra polega na rozgłaszaniu nieprawdziwych informacji lub ferowaniu ocen niemieszczących się w graniach rzeczowej i konstruktywnej krytyki.

2. Nazwa indywidualizująca osobę prawną odpowiada nazwisku lub pseudonimowi osoby fizycznej. W przypadkach gdy osoby prawne używają tych samych nazw, kolizję tę rozstrzyga sąd wedle zasady pierwszeństwa używania. Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy.

3. Nietykalność pomieszczeń, w których znajdują się biura osoby prawnej, stanowi dobro osobiste odpowiadające nietykalności mieszkania osoby fizycznej.

4. Tajemnica korespondencji

5. Sfera prywatności, przysługuje również osobom prawnym. TK podkreślił (w orzeczeniu z 1997r.), że każdy prowadzący działalność gospodarczą ma prawo do pewnej „prywatności”.

Podkreślić należy, że polski system ochrony danych osobowych ograniczony jest tylko do osób fizycznych.

Spośród uprawnień ochronnych służących osobom fizycznym niewątpliwie do odpowiedniego stosowania na rzecz osób prawnych nadają się:

1. żądanie ustalenia prawa osobistego oraz

2. roszczenie o zaniechanie lub

3. usunięcie skutków naruszeń.

Natomiast mogą pojawić się wątpliwości czy osobom prawnym przysługuje także roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Uzasadnia się je bowiem oddziaływaniem kompensacyjnym na sferę psychiczną człowieka.

Rodzaje osób prawnych:

1. państwowe osoby prawne:

- Skarb Państwa

- inne państwowe osoby prawne

2. jednostki samorządu terytorialnego

- gmina

- powiat

- województwo

3. korporacyjne i fundacyjne

1. państwowe osoby prawne

Państwowe osoby prawne dadzą się wyróżnić ze względu na ich majątkowe, a także strukturalne powiązania z państwem. Wskazuje na to zwłaszcza art. 44 (1) k.c.

Wspomniane przepisy do kategorii tej zaliczają przede wszystkim Skarb Państwa.

SKARB PAŃSTWA:

Skarb Państwa jest to państwo występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego. W języku prawniczym określa się go również mianem fiskus. Jest tylko jeden Skarb Państwa w Rzeczypospolitej Polskiej, który nie powstaje ani nie gaśnie wskutek jakichś szczególnych zdarzeń prawnych. W związku z tym nie prowadzi się dla niego żadnego rejestru, do którego należałoby go wpisywać ze skutkiem konstytutywnym. Nie ma on również siedziby, co wiąże się ze swoistym uregulowaniem sposobu jego działania.

Jako odrębna osoba prawna Skarb Państwa sam odpowiada za swoje zobowiązania. W szczególności więc nie ponoszą odpowiedzialności za jego zobowiązania przedsiębiorstwa państwowe i inne państwowe osoby prawne. Z kolei Skarb państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania innych państwowych osób prawnych, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 40 § 1 k.c.).

Art. 40. § 1. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. Państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa.

§ 2 k.c. W razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw, określonego składnika mienia od państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik stanowił własność danej osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika ustalonej według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty.

Chodzi tu o ochronę interesów wierzycieli państwowej osoby prawnej, które nie powinny ulec zagrożeniu w następstwie nieodpłatnego uszczuplenia mienia ich dłużnika dokonanego na rzecz Skarbu Państwa.

Skarb Państwa działa przez jednostki organizacyjne, które w stosunkach cywilnoprawnych i procesowych pojawiają się jako tzw. stationes fisci. Kierownicy tych jednostek nie tylko zarządzają powierzonym im mieniem państwowym, ale również reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych wobec innych podmiotów (osób fizycznych i prawnych) z wyłączeniem zastępstwa procesowego w sprawach, w których Skarb Państwa reprezentuje Prokuratoria Generalna.

Zagadnienie reprezentacji SP reguluje ustawa o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. Wskazuje ona urzędy państwowe, których kierownicy reprezentują Skarb Państwa.

Szczególnie szerokie kompetencje ma minister właściwy do spraw SP.

INNE PAŃSTWOWE OSOBY PRAWNE

Podstawę ich wyróżnienia wskazuje art. 1a ustawy o uprawnieniach SP, stanowiąc, iż do klasy tej należą inne niż Skarb Państwa jednostki organizacyjne, posiadające osobowość prawną, których mienie jest w całości mieniem państwowym.

Jako osoby prawne mają one wprawdzie swój własny majątek, jednakże z punktu widzenia gospodarczego należy on w całości do SP.

Przykład. Przedsiębiorstwo państwowe, spółki akcyjne w przypadku gdy wszystkie akcje należą do SP.

Z tego względu SP nabywa majątek po zlikwidowanej państwowej osobie prawnej oraz, jeżeli działalność jej przynosi zyski - przypadają one państwu.

Państwowe osoby prawne tworzy się przede wszystkim dlatego, aby przesunąć kompetencje w zakresie cywilnoprawnych stosunków gospodarczych z urzędników państwowych (pełniących funkcje organów SP) na rzecz specjalistów pełniących funkcje organów państwowych osób prawnych.

Zadania gospodarcze w sferze prawa cywilnego realizują różnego rodzaju państwowe osoby prawnej. W szczególności należą do nich:

1. przedsiębiorstwa państwowe (ustawa z 25.09.1981r.)

2. banki państwowe np. PKO BP

3. państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw np. NBP.

Ponadto niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do pełnienia funkcji publicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mogły wspierać realizację swoich zadań własną działalnością gospodarczą. Przykład Państwowe szkoły wyższe, Polska Akademia Nauk.

JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

W myśl art. 165 konstytucji „jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe”. Przepis ten na zasadzie bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust 2) stanowi dostateczną podstawę do uznania każdej jednostki samorządu terytorialnego za osobę prawną.

1. GMINY

Gmina już w Konstytucji uznana została za podstawową jednostkę samorządu terytorialnego (art. 164 ust 1) i tym samym z mocy Konstytucji przysługuje jej osobowość prawna, co ponadto przewidziane zostało w art. 2 ust 2 ustawy z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym. Z tego względu dla uzyskania przez nią osobowości prawnej nie jest konieczna jej rejestracja.

Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego.

Jako osoba prawna ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a te nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania gminy.

Podobnie jak SP, gmina nie ma wyodrębnionego systemu organów, które miałyby wyłączne kompetencje w sferze stosunków cywilnoprawnych.

W myśl art. 46 ust 1 ustawy o samorządzie gminnym oświadczenia woli składa jednoosobowo wójt albo działający na podstawie jego upoważnienia zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta) - samodzielnie bądź łącznie z inną upoważnioną osobą.

Gmina może także tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne, które wyposażone są w odrębną osobowość prawną.

2. ZWIĄZKI MIĘDZYGMINNE

W celu wspólnego wykonywania zadań publicznych gminy mogą tworzyć związki międzygminne (związki gmin), które wyposażone są w osobowość prawną (art. 65 ust 2). Nabywają ją po zarejestrowaniu w specjalnym rejestrze.

Podobnie jak gminy, także ich związki nie mają wyodrębnionego systemu organów, przez które działałyby w sferze stosunków cywilnoprawnych.

Organem wykonawczym związku jest zarząd, a jego kompetencje określa statut związku.

3. POWIAT

Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy określonego terytorium (art. 1 ustawy z 5.6.1998r. o samorządzie powiatowym).

Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną (art. 2). Ta ostatnia właściwość pozwala mu występować bezpośrednio w stosunkach cywilnoprawnych, a także dysponować należącym do niego mieniem. Oświadczenia woli składają w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba upoważniona przez zarząd (art. 48).

Ponadto mogą być powoływane na podstawie szczególnych przepisów także powiatowe osoby prawne, które mają własne mienie i odpowiadają nim za swoje zobowiązania.

4. WOJEWÓDZTWO

Województwo jest regionalną wspólnotą samorządową, którą tworzą z mocy ustawy mieszkańcy największej jednostki zasadniczego podziału terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej (art. 1 ustawy 5.6.1998r o samorządzie wojewódzkim).

Województwo ma osobowość prawną i ma własne mienie (art. 6), którym dysponuje samodzielnie. Oświadczenia woli w imieniu województwa składa marszałek województwa wraz z członkami zarządu, chyba że statut województwa stanowi inaczej (art. 57 ust 1).

Ponadto wojewódzkimi osobami prawnymi są także samorządowe jednostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną oraz osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez województwo.

KORPORACYJNE I FUNDACYJNE OSOBY PRAWNE

Kryterium rozróżnienia jest uczestnictwa osób w ich strukturach organizacyjnych.

Osoby prawne typu korporacyjnego znamionuje ta cecha, że w ich strukturze organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udziały lub płacone składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnienia organizacyjne decydują o jej działalności. Może tu chodzić o realizację zarówno celów gospodarczych, jak i niegospodarczych. Do tego typu osób prawnych należą więc np. nie tylko stowarzyszenia i partie polityczne ale również spółki handlowe i spółdzielnie.

Natomiast w strukturach organizacyjnych typu fundacyjnego (zakładowego) nie ma instytucji członków. Pojawia się tutaj instytucja założyciela (fundatora), który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej strukturę organizacyjną i cele działania.

JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIEBĘDĄCE OSOBAMI PRAWNYMI KTÓRYM USTAWA PRZYZNAJE ZDOLNOŚĆ PRAWNĄ.

W stosunkach prawnych pojawiły się poza osobami fizycznymi i prawnymi jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne nie przyznają osobowości prawnej, aczkolwiek wskazują na ich pewne wyodrębnienie. Klasycznym, aczkolwiek nie jedynym przykładem są osobowe spółki handlowe.

Art. 33¹. ⁽¹⁰⁾ § 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

Przepis ten odnosi się do „jednostek organizacyjnych” i to określonych w szczególnych przepisach prawnych, a nie dowolnie tworzonych przez osoby fizyczne lub prawne poza tymi ramami prawnymi. Przepisy te wprawdzie nie przyznają tym jednostkom organizacyjnym osobowości prawnej (wówczas bowiem byłyby one osobami prawnymi), ale przyznają im zdolność prawną, a więc kwalifikację do bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązków - odrębnym od osób (fizycznych i prawnych) będących uczestnikami (członkami) takiej jednostki organizacyjnej.

Przykład: art. 8 ksh

Art. 8. § 1. Spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana.

§ 2. Spółka osobowa prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą.

Reżim prawny:

Konsekwencje prawne są zbliżone do osób prawnych. W myśl art. 33(1) k.c. stosuje się do nich odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Użycie słowa „odpowiednio” podkreśla konstrukcyjną odrębność tych jednostek organizacyjnych od osób prawnych.

W nauce trafnie podkreśla się że „podmioty praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego” a więc te podmioty, które mają zdolność prawną, muszą mieć możliwość obrony swych praw i realizacji obowiązków, a droga do tego służącą jest w szczególności droga sądowa. Podmioty wyposażone w zdolność prawną mają zatem także zdolność sądową. Dlatego zdolność sądową rozumie się jako atrybut zdolności prawnej.

Natomiast jednostki organizacyjne wyposażone tylko w zdolność prawna różni od osób prawnych odpowiedzialność za zobowiązania. W myśl bowiem art. 33 (1) § 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna. W przeciwieństwie do tego odpowiedzialność osób prawnych w zasadzie jest ograniczona do majątku osoby prawnej, a jej członkowie nie ponoszą odpowiedzialności swoim majątkiem za jej zobowiązania.

Odpowiedzialność subsydiarna - w pierwszej kolejności odpowiada dłużnik, a dopiero w dalszej kolejności podmiot ponoszący odpowiedzialność subsydiarną. W przypadku więc, gdy dłużnikiem jest jednostka organizacyjna wyposażona tylko w zdolność prawną, najpierw odpowiada za swe zobowiązania swoim majątkiem, a dopiero w dalszej kolejności jej członkowie całymi swoimi majątkami.

8

---