Problematyka twórczości Bolesława Prusa

W twórczości B. Prusa nowelistyka stanowi początek oryginalnego dorobku powieściowego. W swych nowelach Prus pisze, m.in. pod wpływem powieści Karola Dickensa, o ludziach prostych, szukających pracy w miastach, często krzywdzonych i poniżanych, bywają oni też ofiarami przesądów i zabobonów. Przykładem jest bohater opowiadania "Antek", biedne utalentowane wiejskie dziecko, które nie może ujawnić swego zamiłowania do rzeźbiarstwa z powodu biedy i ciemnoty chłopskiego środowiska. Jego siostra pada ofiarą zabobonów, które miałyby ją wyleczyć z ciężkiej choroby. Albo niewidoma dziewczynka z opowiadania "Katarynka", której nieszczęście spowodowało pozytywną zmianę egoistycznego charakteru pana mecenasa Tomasza, zakazującego wpuszczać na swoje podwórko muzyków i kataryniarzy. W opowiadaniu "Kamizelka" Prus ukazuje potrzebę współczucia i ludzkiej dobroci, nawet za cenę małego kłamstwa w dobrej sprawie. Żona umierającego mężczyzny, co noc zwęża mu kamizelkę, by nie tracił ducha i nadziei na wyzdrowienie.

W jednym z opowiadań pt. "Michałko" Prus porusza problem przybyszów ze wsi do miasta. Bohaterem tego opowiadania jest chłop, sezonowy robotnik, który z narażeniem życia ratuje człowieka spod gruzów walącego się domu, nieświadomy nawet swego bohaterstwa. Prus w tym opowiadaniu wnikliwie charakteryzuje pod względem psychologicznym postać Michałka, co jest cechą charakterystyczną wszystkich jego dojrzałych nowel.

Jedną z ważniejszych nowel jest też "Powracająca fala". Autor pokazuje w niej, na tle przemian i nowych problemów społecznych w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym, dramaty ludzkie mające swe źródło w konflikcie niemieckiego kapitału z polską siłą najemną. Jednym z bohaterów pozytywnych jest tu robotnik Gosławski, który pragnie się usamodzielnić i założyć własny warsztat, ale ginie wskutek zaniedbań fabrykanta w zakresie bezpieczeństwa pracy. Jego śmierć staje się symbolem krzywd wyrządzonych polskim robotnikom, które później jak obfita fala (stąd tytuł) zwracają się przeciwko fabrykantowi. Jego młody syn, usiłując bronić ojca przed opinią publiczną, ginie w pojedynku. Zrozpaczony ojciec podpala fabrykę i popełnia samobójstwo grzebiąc się pod jej gruzami.

Do ważniejszych powieści napisanych przez Prusa należą: "Anielka", "Lalka", "Emancypantki" i "Faraon". "Anielka" to powieść o czasach po powstaniu styczniowym i uwłaszczeniu chłopów przez rząd carski. Duże majątki szlacheckie, pozbawione taniej siły roboczej zaczęły chylić się ku upadkowi, zwłaszcza te, których właściciele byli lekkomyślni i próżniaczy. Tytułowa Anielka jest właśnie córką takiego właściciela ziemskiego. 13-letnia dziewczynka przeżywa głębokie rozczarowania widząc jak daleko odbiega praktyka życiowa od zasad moralnych głoszonych w jej środowisku. Chodzi tu o wyzysk i złe traktowanie chłopów. Autor stworzył w tej opowieści znakomity obraz psychologiczny dziecka patrzącego na świat pełen konfliktów.

"Faraon" to powieść historyczna, w której znakomicie zostały oddane realia dziejów starożytnego Egiptu. Głównym tematem powieści jest próba dotarcia do mechanizmów rządzących losami wielkich organizmów państwowych i społecznych. Osią kompozycyjną utworu jest konflikt faraona Ramzesa, czyli przedstawiciela władzy państwowej, z kapłanami, czyli przedstawicielami władzy religijnej. Ukazanie takiego konfliktu nie jest przypadkowe, bo jak wiadomo był on aktualny przez bliższe nam dzieje Europy i pozostał do dziś. W "Faraonie" autor rozwinął teorię państwa-organizmu, w którym wszystkie siły miały jeden cel - dobro ogólne i spełniały funkcje analogiczne do funkcji w żywym organizmie. Akcja fabularna powieści toczy się w czasie, w którym państwo utraciło tę równowagę. Kapłani skupili w swych rękach ówczesną wiedzę, władzę i bogactwa materialne kosztem innych warstw społecznych. Przeciw nim występuje przyszły następca tronu - Ramzes XIII. Jednak popełnia on wiele błędów, nie docenia siły i bezwzględności swoich przeciwników, źle dobiera sobie sprzymierzeńców. Do końca pozostaje w wierze w swoje poglądy, ale ginie z rąk zabójcy nasłanego przez arcykapłana. Z prawdziwym mistrzostwem autor przedstawia tu też rolę pieniądza w państwie egipskim, zapewniającego władzę i wpływ (problem podejmowany jest też w "Lalce" i "Emancypantkach"). "Faraon" został postrzeżony przez czytelników, jako powieść zawierająca wiele aluzji do ówczesnego życia społecznego i jego problemów.

Kolejna ważna powieść B. Prusa to "Emancypantki". Został w niej poruszony problem emancypacji kobiet, będący zarazem pretekstem do krytycznego nakreślenia stosunków społecznych końca XIX w. w Warszawie i na prowincji. Jedną z ważniejszych bohaterek utworu jest pani Latter, prowadząca pensję dla dziewcząt. Jej szkoła nie wytrzymuje jednak presji silnej konkurencji, którą reprezentuje panna Malinowska - osoba, dla której nie ma miejsca na uczucia, liczy się tylko sukces materialny. Bohaterką dalszych tomów powieści jest wychowanka pani Latter - Madzia Brzeska. Jest to młoda altruistka, gotowa do wszelkich poświęceń, choć nieco naiwna i zagubiona w otaczającej ją rzeczywistości. Ostatecznie przegrywa i załamuje się pod naporem otaczającego ją świata obłudy i materializmu: nie przyjmuje propozycji małżeńskiej i ucieka do klasztoru. W "Emancypantkach" powtarzają się niektóre motywy z "Lalki". Można tu znaleźć nowe wcielenie Wokulskiego - jest nim Solski, bogaty arystokrata, człowiek o ogromnej energii, spragniony czynu, daremnie poszukujący pola działania. Prus powieść tę uważał za najwybitniejsze swe dzieło. Miała ona kilka przekładów na języki obce oraz była przedmiotem adaptacji teatralnych.

---