ZYGMUNT SZWEYKOWSKI TWÓRCZOŚĆ BOLESŁAWA PRUSA
ROZDZIAŁ I „Młodość”:
Prus urodził się 20.08.1847 roku. Rodzice zmarli, gdy był młody- opiekował się nim brat. Brał udział w powstaniu styczniowym, które stało się dla niego katastrofą emocjonalną. Wstrząśnięty przeżyciami chce opuścić kraj i zamieszkać w Rosji. Uczęszcza do szkoły Głównej, gdzie gloryfikuje naukę- tylko ona może coś zdziałać. Jego zasadą staje się wolność działania. Zetknięcie z nauką pozytywistyczną utrwala w nim pragnienie zostania uczonym. W swych poglądach jest często bezkompromisowy i radykalny- stąd częste konflikty z otoczeniem. Nie mógł pogodzić się z charakterem działalności kolegów, z ich entuzjazmem i radością życia. W końcu pod wpływem konfliktu i brakiem ostoi w postaci uczelni oraz z powodów materialnych, odchodzi ze Szkoły Głównej. Nieustannie toczy walkę ze sobą- ze swoją wyobraźnią, która snuje wizje wielkości. Postanawia się sam dokształcać (hasła samokształcenia były wtedy ogromnie popularne). Najbardziej lubi matematykę- chce ją zastosować do teorii poznania: wiedzę zaobserwowaną zespoli z prawami matematycznymi i dojdzie do istoty poznania. Pod wpływem filozofii pozytywistycznej zaczął się interesować socjologią (głównie pod wpływem nauk Spencera)- dochodzi do wniosku, że szczęście człowieka wiąże się z jego użytecznością. Chce pomóc zacofanemu społeczeństwu zrozumieć naukę, udostępnić ja dzięki swym pracom. Zaczyna pracować jako publicysta (np. w Niwie )- mimo, iż lekceważy taką pracę.
ROZDZIAŁ II „Prus- publicysta”:
Jako publicysta Prus pełni rolę dostawcy dobrego humoru- od początku chce go połączyć z pracą dla społeczeństwa. Widzi, że prasa to jeden z najważniejszych ośrodków życia zbiorowego. Naczelną zasadą pisania jest dla niego rozbieranie faktów. Wykazuje, iż człowiek jest złączony z naturą i uzależniony od jej praw (np. walki o byt). Przeciwstawia temu ideę solidaryzmu. Optuje za koncepcją społeczeństwa jako organizmu zbiorowego. Uważa, ze prawdziwe znaczenie ma ogół, publiczność. Prus chce być jej stróżem i sługą. Pragnął pośredniczyć między społeczeństwem a nauką.
Zostaje redaktorem Nowin i rozpoczyna walkę z postępowcami. Istota wielkości narodu polega według niego na utrzymywaniu stanu równowagi społecznej.
Program Prusa był pierwszym wszechstronnym w tej epoce programem społecznym i narodowym. W końcu pisarz traci jednak wiarę w ogół- zamiast postępować naprzód- cofa się. A Prus czuje się wobec tego bezradny. Staje przed wielka przegrana życiową i zwraca się do sztuki- decyduje się na rolę artysty.
ROZDZIAŁ III „Pierwsze utwory artystyczne”:
Prus postanawia naukowo zbadać dziedzinę sztuki- prowadzi rozległe studia estetyczne. Rozpoczyna swoja działalność pisarską jeszcze w trakcie pracy jako publicysta- od utworów, których celem było zabawianie czytelnika.
Na jego twórczość wywiera wpływ literatura francuska- Hugo, Sue oraz angielska- Dickens. Pisarz zaczyna interesować się wnętrzem- dramatyczna logiką życia, namiętnościami, wynaturzeniami społecznymi. Twierdzi (pod wpływem Spencera), iż działaniami człowieka kierują jego uczucia. Temu obrazowi przeciwstawia Prus świat dzieci, starców i dziwaków.
Od 1878 roku jego twórczość zaczyna się wyraźnie kształtować w dwóch kierunkach: dowcip i codzienność. Pracuje nad stylem- prostym, jasnym, dokładnym, ale i subiektywnym i nastrojowym. Jest stale obecny w swych dziełach- chce oddziaływać na intelekt i uczuciowość czytelnika.
ROZDZIAŁ IV „Kompozycja”:
Prus często robił coś na miarę ćwiczeń literackich- np. ten sam temat opracowywał na kilka sposób. Jego hasłem staje się zerwanie z nadmiarem literackości. Zwraca się do najprostszych form- np. do życiorysu w Antku i Katarynce. Liczy się dla niego celowość dokumentacyjna i zmysł artystyczny. Skupia się na ludziach, czasem z pominięciem tła. Zaczyna pisać nowele, które mają wzbudzić w czytelniku sugestie o charakterze metafizycznym. Kamizelka stanowi pierwszy programowy utwór Prusa. Jeśli chodzi o tło, interesuje go przyroda, zwłaszcza łączy się z przeżyciami ludzkimi- jest akompaniamentem ducha albo wzbudza przeżycia mistyczne.
Prus tworzy świat wizji nieskończoności: łączy fantazje z wiedzą przyrodniczą.
Zaczyna się kształtować problematyka w jego utworach- zwłaszcza konflikt jednostki ze społeczeństwem. Atakuje zmaterializowanie mieszczaństwa, bezruch, letarg. Budzi się w nim sentyment do przeszłości i pogłębia wiara w lud. Natomiast jego wiara w życie zaczyna słabnąć- dążenie do szczęścia realizuje się tylko w iluzji i ułudzie. Poznanie prawdy to ruina szczęścia. Konflikt między spontanicznym, instynktownym dążeniem do szczęścia a obowiązkiem. Byt człowieka ma charakter irracjonalny- ciągle czuje niedosyt i tęsknotę.
1883/1884 Grzechy dzieciństwa, Omyłka- ma formę pamiętnika, tematyka dziecięca. Prus w literaturze polskiej jest największym mistrzem w odtwarzaniu świata dziecięcego. Jest przy tym mistrzem opracowania tematu. Na jego twórczość wywarł wpływ Kochanowski (fraszki), Kraszewski (lud), Sienkiewicz (lud), Hugo, Dickens, Sue.
ROZDZIAŁ V „Program literacki”:
Prus uważał sztukę za coś niepotrzebnego społeczeństwu, bo nie przykłada się do postępu. Prawdziwą potrzebą jest nauka- jest użyteczna, a nie tylko przyjemna. Sąd ten stał jednak w sprzeczności z duszą pisarza- postarał się więc o taką definicje, która łączy sztukę z nauką- wpływ nauk Taine'a: sztuka jest siostrą nauki. Prus odkrywa w sztuce elementy poznawcze- dzięki niej poznajemy elementy kultury ogólnoludzkiej (bo sztuka zmienia się w zależności od epoki). Prus miał krytyczne stosunek do sztuki romantycznej, bo była oderwana od rzeczywistości- wyjątek stanowił Hugo. Ale naturalizm również nie był dobry, bo był całkowicie pozbawiony pierwiastka idealistycznego. Potrzeba wiec nowej formy, która połączy obie tendencje. Potrafi to według Prusa tylko realizm- rzetelne i konsekwentne badanie rzeczywistości, które doprowadzi artystę do idei o życiu.
Artystę powinna interesować rzeczywistość współczesna, bo otwiera to oczy społeczeństwu. Celem sztuki powinno być odtworzenie rysów epoki, idei, tła. Sztuka to produkt i funkcja społeczeństwa. Prus optuje za badaniem artystycznej i ideowej wartości dzieł na podstawie kryteriów rozumowych i naukowych. Jest pionierem tzw. Krytyki obiektywnej.
Prus znalazł wkrótce sprzymierzeńców w walce o nową estetykę- A.Sygietyńskiego i ST.Witkiewicza. Program Prusa zmierza do ograniczenia subiektywizmu na korzyść przedmiotowego obrazu. Uwaga jego skupiła się przede wszystkim na powieści- epoka potrzebowała jego zdaniem rozległej syntezy.
Pierwszym utworem nowego programu była Placówka- zwrócił tu uwagę społeczeństwa na chłopa i jego rolę w życiu narodowym. Prus wiąże przyszłość narodu właśnie z chłopem. Powieść ma głosić wartość tych ludzi w obliczu walki o ziemię. Lud urzeka Prusa swoją psychiką- nastawienie na pracę zamiast egoizmu, skromność. Pokora pozwala im na poświecenie i bohaterstwo. Gdy pojawiają się oskarżenia o ciemnotę chłopa- Prus mówi, że to wina dworu, który przeciwstawia się rozwojowi ludzi.
ROZDZIAŁ VI „Placówka”:
W wyborze tematu pomogły Prusowi teorie naturalistów- artystyczne opracowanie dziejów życia społeczeństwa. Człowiek związany został z otoczeniem. Placówka miała być powieścią społeczną o zindywidualizowanym obliczu artystycznym. Jej tematem są dzieje zagrody Ślimaka- złączenie ziemi i człowieka (chłop nieufny i podejrzliwy wobec wszelkich zmian). Chłopu powinien pomagać dwór i plebania, ale nie robią tego, bo zawiódł system, który ukształtował ich psychikę. Przeciwstawia chłopa polskiego- chłopu niemieckiemu (znakomicie zorganizowany). Prus kładzie ogromny akcent na stronę fizjologiczną życia- wpływ naturalistów, pierwotność natury chłopskiej (wybuchy żywiołowej namiętności). , opis patologicznych objawów psychiki ludzkiej.
Placówka jest połączeniem stylów- techniki naturalistycznej z techniką Dickensa- oblicza duchowe, dobroć serca, współczucie, intryganctwo. Prus chce przekonać i wzruszyć czytelnika. Prus dążył do tego, by utwór był prosty i jasny- służy temu zdecydowany triumf idei, wyrazistość charakteru i aktualność tematu. To utwór najbardziej programowy po 1863 roku. Stał się wzorem literackim, fundamentem tematyki ludowo- narodowej.
ROZDZIAŁ VII „Ideologia Lalki”:
Miasto to miejsce, które decyduje o życiu narodu, to centrum postępu. Według Prusa społeczeństwo nie jest harmonijną jednością, jest rozbite na części z powodów historycznych (czasy rzymskie, gdy powstał system arystokratyczny, system wyższości jednych nad drugimi, uzurpatorstwo na podstawie majątku) i psychologicznych (tzw. Idealizm psychiczny, czyli skłonność do marzycielstwa, niechęć do kompromisu i codzienności. Chęć zdobywania tylko tego, co wielkie i niezwykłe).
Do 1883 roku Prus apoteozuje ogół, masę, ludzi przeciętnych. Szydził z idealistów. Po 1883 roku po konflikcie: pisarz- społeczeństwo następuje zmiana. Dostrzega pozytywy marzycielstwa- twierdzi teraz, że to zdolność twórcza. Ale nadal pozostaje ostrożny wobec idealizmu. Twierdzi, że podstawę nowej cywilizacji da praca nad ludem. Dopiero wówczas przyjdzie czas na wielkie zmiany.
Lalka- Prus zawarł tu ówczesny splot ideowy i dramat życia: idealistów na tle społecznego rozkładu. Są tu trzy pokolenia idealistów i rozkład wszystkich warstw społeczeństwa: arystokracji, mieszczaństwa, szlachty i ludu. Podobieństwo między idealistami a ogółem to nie liczenie się z rzeczywistością, przenoszenie fikcji nad prawdę realną.
Idealizm polski XIX wieku rozpętały hasła romantyczne. Ale zakończyły się katastrofą, choć były nam bliskie. Tłem do rozkładu społecznego jest kryzys cywilizacji europejskiej. Geneza kryzysu państwowego tkwi w systemie arystokratyczno- kapitalistycznym. Lalka powstaje w okresie najsilniejszego kryzysu wiary w życie u Prusa. W powieści tworzy pojęcie siły, która ogarnia wszechświat- to fatalizm. Cierpienie odgrywa tu istotną rolę- według Prusa cierpienie może być czynnikiem w rozwoju duchowym jednostek. Chwilami wydaje mu się, że człowieka na ziemi czeka tylko ból- wówczas życie traci dla niego sens.
Założeniem twórców realizmu krytycznego było przedstawienie takich postaci i sytuacji, które znalazłyby swe odzwierciedlenie w rzeczywistości. Trzymając się tych zasad Prus umieszcza swoich bohaterów w realiach dziewiętnastowiecznej Warszawy. Dla uwiarygodnienia opisywanej właśnie sytuacji wprowadzone są dokładne opisy ulic, parku, budynków i kościołów. Bohaterowie powieści noszą odpowiednie dla ducha epoki stroje i wygłaszają popularne poglądy. Prus tak dalece posunął się w wysiłkach urealnienia sytuacji, że opisy i relacje takich zdarzeń, jak wyścigi na Służewcu wyszukiwał z autentycznych kronik drukowanych w gazetach. Powieść nie traktuje o niesamowitych i rzadko spotykanych sytuacjach, a bohaterowie pomimo swoich charakterystycznych i czasem przejaskrawionych cech są jednak zwykłymi ludźmi. Z pewnością więc historia opisana w „Lalce” mogła przydarzyć się naprawdę.
Wyznacznikiem powieści realizmu dojrzałego było również odpowiednie przedstawienie przekroju społeczeństwa. Prus z zadziwiającą znajomością tematu, poprzez wprowadzanie kolejnych postaci, opisuje różne środowiska społeczne. Szczególnie wyraźnie naznaczona zostaje arystokracja. Przedstawiona ona zostaje w krytycznym świetle. To ona wciąż „pociąga za sznurki”, ale nie ma najmniejszego względu na interesy narodu. Interesuje się jedynie własnym światem wyższych sfer, bo po prostu tylko ten świat poznała. Przedstawiciele wyżyn społecznych są przekonani, że zostali powołani do życia, aby dobrze się bawić, pokazywać znajomym w pięknych strojach i karocach i gorliwie służyć Bogu (oczywiście w ich tego słowa znaczeniu, a więc z rozsądkiem). Choć Wokulski krytykuje ten stan rzeczy, jego wybranką serca staje się przykładna przedstawicielka arystokracji - Izabela Łęcka. Kolejnym stanem, opisanym przez Prusa jest mieszczaństwo. Środowisko niesamowicie zróżnicowane pod względem narodowościowym i majątkowym. Zaliczają się do niego na równi ci, którzy żyją sobie własnym, niezbyt zamożnym życiem, jak i dorobkiewicze, którzy mimo swoich majątków nie mogą utorować sobie prostej drogi do wyższych sfer. Mieszczaństwo zróżnicowane zostaje również na niemieckie, żydowskie i polskie. Każdej z tych grup przypisane zostają charakterystyczne cechy i przywary. Szczególna uwaga nakierowana jest na Żydów - ludzi obrotnych i sprytnych, a więc i obrazem zazdrości innych ludzi. Generalnie jednak sąd nad mieszczaństwem nie jest aż tak surowy, ale też nie jest całkowicie bez skazy. Najciekawszym jednak, bo niesamowicie naturalistycznym jest obraz życia ludzi z nizin społecznych. Żyją oni najczęściej na skraju nędzy, a nawet upadku moralnego. Nie posiadają żadnych komicznych cech, ani przywar, a ich życie nie jest tak barwne, jak przedstawicieli innych klas. Są po prostu szarymi, nic nie znaczącymi, ale bardzo poczciwymi ludźmi. Ciężko pracują na każdy kawałek chleba i ciepła. Potrzebują więc opiekuna z wyższych klas, człowieka o dobrym sercu, który pomoże im stanąć na nogi. Okazuje się, że w całej panoramie społeczeństwa jedynie biedota pozbawiona jest jakichkolwiek cech negatywnych. Generalnie jednak ogólna wymowa oceny społeczeństwa polskiego jest gorzka i pesymistyczna i ukazuje je w stanie bolesnego upadku.
Z ogólnego wizerunku powieści wyróżnia się również sposób przedstawienia wyglądu postaci i ich przeżyć wewnętrznych. Łatwo zauważyć, że znalezienie w treści książki opisu wyglądu zewnętrznego Wokulskiego wymaga nielada wysiłku. A jeśli już natrafimy na taki fragment ogranicza się on jedynie do jednego, dwóch zdań („czerwone ręce”). Bez trudu, natomiast, wyszukać można cytaty, mówiące o jego aktualnym stanie psychicznym, nastroju, czy przemyśleniach. Pisarz skupia się więc wyraźnie na bogatym i różnorodnym wnętrzu głównego bohatera. Co chwila targany jest on silnymi uczuciami, co chwila też wylewa przed nami swoje żale i głębokie przemyślenia. Zupełnie inaczej przedstawiają się natomiast prezentacje panny Izabeli. Dominują w nich zachwyty nad urodą pięknej panny. Gdy tylko się pojawia natychmiast uwaga narratora zwrócona zostaje ku jej anielskim rysom i boskiej figurze. Izabela olśniewa swą fizycznością, więc nikt nie zajmuje się jej wnętrzem (musi być przecież tak samo piękne). Wybranka Wokulskiego niewiele mówi, prowadzi jedynie zwykłe konwencjonalne rozmowy, lub posługuje się grzecznościowymi formułkami. Tylko od czasu do czasu autor zdradza nam wizerunek prawdziwej panny Łęckiej, ukazując jej niepospolity narcyzm i pustkę duchową.
Tak głęboka analiza dziewiętnastowiecznych poglądów na świat, ówczesnego społeczeństwa, różnorakich zależności, a w końcu i poszczególnych bohaterów jednoznacznie prowadzą ku stwierdzeniu, iż „Lalka” Bolesława Prusa jest najwybitniejszą powieścią realizmu krytycznego. Pisarz podejmuje problemy z bardzo szerokiego zakresu tematów. Wnikliwie opisuje poszczególne sytuacje, skupia się nad wizerunkami swoich bohaterów, wprowadza zarówno elementy komiczne, jak i tragiczne. Wprowadzona jest również zróżnicowana narracja i spojrzenie na dany problem z różnych punktów widzenia. O czym traktuje powieść? O miłości, przyjaźni, polityce, polskim społeczeństwie, interesach, pracy i o złożoności człowieka. Prus przedstawia nam cały wachlarz różnorodnych charakterów i osobowości, ich marzenia i niespełnione nadzieje, a także codzienne rozterki i szczęście. Posługuje się różnorodnymi formami wypowiedzi, urozmaica tekst, wprowadzając pamiętnik Rzeckiego i rozbudowane monologi wewnętrzne. Historia i wszelkie sytuacje opisane w „Lalce” swobodnie mogłyby okazać fragmentami, wyrwanymi z życia autentycznych, żyjących w XIX wieku ludzi. I choć nie sposób ogarnąć na kilku stronach różnorodności i bogactwa dzieła Prusa nie można nie uznać go za czołową powieść realizmu krytycznego w Polsce.
ROZDZIAŁ VIII „Kompozycja Lalki”:
Prus sięga po nową formę- po tzw. Romans epok: syntetyczny obraz kilku okresów życia społeczno- narodowego. W Polsce gatunek ten reprezentowany był miedzy innymi przez Kaczkowskiego.
Akcja właściwa to lata 1878/79, utwór wzbogacony jest o akcję poprzedzającą- pamiętnik Rzeckiego. Obecne w powieści wątki to: walka o wolność, historia sklepu, dziedzina naukowa, kwestie narodowo- społeczne, wątek miłosny. Jeden wątek często pokazywany jest tu z kilku punktów widzenia- Prus zachowuje jednak zawsze postulat obiektywizmu. Wypowiedzi postaci są komentarzami- Lalka przesycona jest elementem dyskusyjnym. Lalka ma budowę koncentryczną, a nie chronologiczną. Dzieło charakteryzuje się niezwykłą precyzją, dokładnością opisów. Celem Prusa było wzbudzenie przeświadczenia u czytelnika, że obserwuje prawdziwą rzeczywistość. Lalka to pierwsza w wielkim stylu powieść o Warszawie. Prus umie obserwować to miasto, czego wyraz dał już np. w Kronikach.
Prus realizuje zasady poetyki naturalistycznej- wiąże ludzi z tłem, uzależnia jednostki od środowiska, w którym żyją. To opowieść o zbiorowej patologii społecznej- choroba pojawia się tu jako rezultat poglądów i przesądów tkwiących w społeczeństwie. Kierunek w powieści obowiązuje od psychiki do ciała Najczęstszymi zboczeniami tu są wynaturzeni seksualne i miłosne- uczucie Wokulskiego do Izabeli według Prusa jest patologią spowodowaną ideologią romantyczną.
Dwa krańce powieści: studium świata psychopatów i zwyrodnialców- wzniosłość idealistycznych postaci. Nad oboma góruje Prus- naukowiec i Prus- moralista. Moralna postawa Prusa dała swój wyraz w satyrycznym charakterze Lalki, gdzie daje o sobie znać Prus- humorysta.
Oryginalność Lalki polega na połączeniu różnorodnych stylów literackich. Tu wszystkie zagadnienia nurtujące powieść społeczną znalazły swą rozległą syntezę. To najpełniejszy obraz społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku i największe dzieło sztuki w polskiej powieści społecznej.
ROZDZIAŁ IX „Przemiany ideowe Prusa”:
Lalka pisana jest w okresie największego kryzysu życiowego pisarza. Jest wyrazem pesymizmu duszy. Uczuciowość Prusa ma dynamiczny charakter- w trakcie pisania powieści zmiany wywołuje u niego sfera religijna. Od początku dziedzina ta była w nim silna i aktywna- wątpił w nią, gdy zetknął się z pozytywizmem i uległ materializmowi filozoficznemu. Za Spencerem powrócił do metafizyki. Prus staje się deistą, ale nie związanym z żadnym wyznaniem. Pod wpływem obserwacji przyrody (np. zaćmienie słońca) zaczyna zrywać z filozofią pozytywistyczną- czego szczyt mamy w Lalce- jest tu pierwszy akt wiary. Idea filozoficzna przekształciła się w ideę religijną- gdy Wokulski rzuca się pod pociąg po zdradzie Izabeli. Prus postanawia połączyć teorie pozytywistyczne z prawdami religijnymi. Bunt ustępuje miejsca w duszy pisarza pokorze i pogodzeniu się z rzeczywistością.
Zarysy nowego poglądu pojawiają się w noweli Sen: życie ziemskie przygotowuje nas do życia wiecznego. To jest odpowiedź na pytania dotyczące celu ostatecznego życia, to też usprawiedliwienie cierpienia. Prus podkreśla też niedostateczność nauk przyrodniczych do poznania. Ale nie usuwa nauki w cień- obdarza ją rolą odkrywcy świata metafizycznego i głosiciela harmonii rzeczywistości.
Zastrzeżenia wzbudził w Prusie modernizm, bo lekceważył naukę i religię, głosił kult jednostki i egoizm rozbudzonej moralności. Sprzeciwia się poglądom Sudermanna i jego dramatowi Honor oraz Rzewuskiemu i jego dramatowi Ostatni dzień Don Juana.
Prusa zajmowała bardzo sprawa kobieca, ale nie optował za emancypacją. Przypisuje kobiecie ogromną rolę, ze względu na jej predyspozycje charakterologiczne. Ale uważa, że nie powinna zajmować się gospodarka i ekonomią.
Tworzy się nowy wizerunek pisarza- bezpośredni, silny i zdrowy związek z życiem. Tylko to gwarantuje według niego prawdę w dziele i oryginalność.
ROZDZIAŁ X „Emancypantki”:
To powieść obyczajowo- społeczna. Typowość jest tu ukazana przez wielorakość. Pierwotny tytuł to Emancypantka, bo jej tematem jest działalność idealistki polskiej na tle społecznej niedojrzałości i przeciętności. Zawiera elementy powieści tendencyjnej.
KWESTIA KOBIECA- akcja utworu to lata siedemdziesiąte, ale to zapowiedź realnych wydarzeń z lat dziewięćdziesiątych. Najciekawszą postacią jest tu pani Latter- kobieta, która chce mieć władzę absolutną i jednocześnie pogardza tymi, którzy tej władzy podlegają! Jest zamknięta w sferze egotyzmu. Po odejściu dwóch mężów całą siłę skupiła na dzieciach- egoizm macierzyński. Zakłada w końcu pensję żeńską. Ale robi to tylko z egoistycznych pobudek- aby zapewnić świetlaną przyszłość Kaziowi i Helence. Ponosi jednak klęskę, bo dzieci okazują się egoistycznymi nieudacznikami. Czeka ją już tylko śmierć. To typowa kobieta pozytywistyczna- alogiczna i irracjonalna.
EMANCYPACJA- najbardziej pani Howard- to wyznawczyni pełnego równouprawnienia. Prus nakreślił ją jako karykaturę kobiecości i emancypacji. Podobnie: Ada, Solska, Stella. Żadne odcienie ruchu emancypacyjnego nie przynoszą pozytywnych rezultatów. Moc kobiet ujawnia się dopiero w rodzinie. Ale tu niestety często króluje despotyzm i brak postaw moralnych. W powieści brak postaci wartościowej matki!
Centralną postacią jest tu Madzia- jednostka piękna i wartościowa, która niesie pomoc nieszczęśliwym. O sobie nigdy nie myśli- to wcielenie dobra. Ale jest niezrozumiana przez otoczenie, które ciągle ją krzywdzi. Jedynym wyjściem dla niej staje się więc klasztor. Madzia jest emancypantką, ale jej emancypacja ma jedno hasło- miłość bliźniego!
Prus podważa pozytywistyczne sądy- stwierdza, iż istnienie otaczającego świata wcale nie jest pewnikiem. Pewne jest tylko istnienie duszy, bo jej nieśmiertelności dowiodła nauka. Emancypantki uderzają konkretnością i wyrazistością. Wprowadza atmosferę komediową- obcą perspektywom idealistycznym. Prus- myśliciel przeszkadza Prusowi-artyście. Utwór odsuwa się od sztuki naturalistycznej- widać w nim tęsknotę za idealizmem. Realizm powieści jest daleki od realizmu naturalistycznego- brak tu chorobowych objawów życia. Prus lubuje się w uszczęśliwianiu ludzi. Brak tu zagadnień dziedziczności- o losie człowieka decyduje wychowanie i indywidualność człowieka. Tworzą się tu nie grupy społeczne o charakterze rodowym, ale grupy o wspólnocie towarzysko- kulturalnej.
W kompozycji brak sprecyzowanego tła, atmosfera jest kameralna. Nie jest organicznie związana z epoką. Prus posługuje się tu techniką szkicu- stąd wiele niedomówień. Emancypantki najlepiej pokazują dramat Prusa- budowanie teorii, które co chwila się walą!!!
ROZDZIAŁ XI „Geneza i ideologia Faraona”:
Faraon powstał bardzo szybko- jego idea zrodziła się w trakcie pisania Emancypantek. Dziwi temat- Prus zwalczał utwory o tematyce historycznej. Sięga po niego, by przypomnieć wagę pewnych autorytetów w obliczu kryzysu wartości:
nauka- Prus za swój obowiązek uznaje pokazanie pozytywnej roli wiedzy, poznanie bytu jest potrzebą człowieka. Przez badanie świata do rozwoju życia. Łączy się to z potrzebą wiary- Prus zespala naukę z religią.
Sprawy społeczno- polityczne- Polsce brak odpowiednich organów kierujących, którymi są według Prusa literatura, prasa, Kościół, rząd.
Moralność naturalna- Prus szuka niezmiennych praw rządzących człowiekiem. W Polsce brak zbiorowej świadomości- lud jest nierozwinięty. Światu potrzeba woli, użyteczności i pracy- to trzy ideały ludzkości.
Prus zwraca się do historii- zwłaszcza do starożytnego Egiptu- by pokazać kontrast pomiędzy nadzieją i pragnieniami człowieka a irracjonalną logiką życia. Jego celem staje się pokazanie ogólnoludzkiej kultury w dziele sztuki i trwałe źródła kultury europejskiej. Najbardziej interesował go Egipt, bo ta cywilizacja wypłynęła z łączności z naturą. Ich geniusz polegał na obserwacji i wnioskowaniu- to kolebka nauki i znakomitej organizacji społecznej. Wyrazem ich doskonałości było stworzenie religii i filozofii, a wyrazem szczęścia- stworzenie sztuki. Okryli pojęcie duszy- mieli doskonałe warunki do rozwoju.
W Faraonie zaznacza siłę, jaka tkwi w sferze kapłańskiej i jej roli w państwie. Powieść przedstawia chylenie się ku upadkowi cywilizacji Egiptu, okres walk miedzy kapłanami a faraonem- zaczynają dominować chytrzy kapłani. A według Prusa powinna zwyciężać wiedza, którą Ci teraz źle wykorzystują. Prus staje po stronie faraona- czyli po stronie wojny. Uważa, że wszystko ma swoje granice i kiedy zostają one przekroczone- należy walczyć.
Prus nie chce tu głosić prawd absolutnych- twierdzi, że w miarę poznawania bytu wchodzi się coraz głębiej w jego istotę. Mędrzec to dla niego ktoś, kto ma religijną pokorę wobec rzeczywistości. Wierzy, że nad nią jest byt doskonały. Droga prowadząca do wyzwolenia i wieczności to dążenie do czystości i prostoty.
ROZDZIAŁ XII „Kompozycja Faraona”:
Na powstanie powieści miał wpływ Ignacy Żagiel- podróżnik i znawca Egiptu. Większość wydarzeń ma swoje pokrycie w historii, ale postać Ramzesa XIII jest prawie w pełni tworem wyobraźni Prusa, który chciał stworzyć bohaterskiego faraona. Swoją formą utwór przypomina romans wychowawczy (ze względu na obszerne opisy przygotowań Ramzesa do pełnienia funkcji). Siłę artystyczną zawdzięcza romantyzmowi, z którym ma wiele wspólnego. Różni go gloryfikacja nauki, której wielkość stawia na równi z przeżyciami mistycznymi. Naukę ubiera w szatę romantycznego misterium. Wiedza zostanie złączona z kultem religijnym- jak to było rzeczywiście w Egipcie. Romantyczna jest też atmosfera- pełna spisków i sensacji. To ilustracja triumfu ludzkiego sprytu i wyrachowania, cynizmu. To też obraz ludzkiej psychiki. Nie jest to powieść charakteru stricte realistycznego. Postacie tworzy na podstawie logiki i wyobraźni, podkreślając ich egzotyczność. Ich konstrukcja psychologiczna opiera się na kontrastach psychicznych, krańcowości i intensywności. Nie jest mu obca tragiczna wielkość kreacji Szekspira. Faraon przenosi czytelnika w świat legendy, stawia wobec tragicznej logiki rzeczywistości, wskazuje drogi wyzwolenia- przez naukę i religię.
ROZDZIAŁ XIII „Konflikt Prusa z pokoleniem młodych”:
Prus cierpi na lęk przestrzeni- pokonywanie go przynosi mu rezultaty duchowe. Wyjeżdżał z Warszawy bardzo rzadko- wyruszył jednak w podróż na Zachód w 1895 roku, która unaoczniła mu ubóstwo i zacofanie naszego kraju. Przystępuje więc do krytyki. Twierdzi, że wszystko trzeba urządzić na nowo- spotęgowanie pracy narodu jest teraz główną potrzebą: praca organiczna, praca u podstaw. Ale w Polsce brak ludzi rozumnych i silnych charakterów. Pisarz apeluje do społeczeństwa o wolę! Było już uczucie (romantyzm) i myśl (pozytywizm)- pora na wolę, która musi mieć podłoże etyczne. Jako wzór pokazuje zasady Chrystusa- drukuje Najogólniejsze ideały życiowe. Społeczeństwo pozostaje jednak niewzruszone na postulaty pisarza. Prus nie rozumie młodych, ich silenia się na wielkość, wytwarzania sztucznych konfliktów, donkiszoterii. Ich konflikt zaznaczył się też w sferze politycznej- Prus dąży do ugody, a młodzi do walki o niepodległość. Konflikt ów tylko się pogłębiał, ciągnął aż do końca życia pisarza.
ROZDZIAŁ XIV „Ostatnie lata twórczości”:
Powieść Tam- fragmenty, całość nie ukazała się nigdy w całości. To historia zmarnowanego nauczyciela, który poświęca się osieroconemu rodzeństwu. Prus przerywa powieść. 1899 rok- opowiadanie Widzenie, 1902- Opowiadanie lekarza. 1903- Wojna i praca, Ze wspomnień cyklisty- wyraz rozbratu z młodymi. Pokazuje, jak błędne tendencje wychowania nowej epoki działają na młodego człowieka. 1908- powieść Dzieci o rewolucji z 1905 roku. Prus zawsze wierzył w możliwość współżycia Polski i Rosji. Potępiał rewolucję- kiedy reakcja zwyciężyła, wiara w przyjaźń runęła. Konstytucja, która miała gwarantować autonomię Polski okazała się tylko papierkiem. Dzieci to najbardziej smutny utwór, to powieść o tragicznej niedorzeczności życia polskiego.
Prus widzi niepokojące zmiany w społeczeństwie- braki i niedorzeczności. Rozwija się obficie tylko literatura- to według Prusa dowód anormalnych przejawów naszego życia. Ta literatura nie ma siły ożywić społeczeństwa- lubuje się tylko w negacjach. Ale sam Prus poprzestaje tylko na krytyce- przestaje uczestniczyć w tej walce. Atakuje, ale nie przedstawia własnego planu, własnego systemu artystycznego- jego twórczość ma teraz cele praktyczne, rozrywkowe, dokumentacyjne.
19.05.1912 rok- Prus umiera. To pisarz, który ogarnął pozytywizm w sposób najbardziej zdecydowany. To pionier i rewelator.
5