Kiedy w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery przepotęzne Cesarstwo Rzymskie podzieliło się na dwa państwa, stolicą tego wschodniego zostało Bizancjum. Miasto to, stanowiące przejście między Europą, a Azją dało nazwę imperium, które istniało jeszcze kolejny tysiąc lat, a samo zostało przemianowane na Konstantynopol, od imienia cesarza konstantyna I Wielkiego.

Tymczasem na obszarze całego ówczesnego świata rozwijało się chrześcijaństwo, które w 330 roku zostało religią państwową na obszarze państwa rzymskiego. Wówczas to wyznawcy Chrtystusa wyszli ze swych kryjówek na światło dzienne i rozpoczęli rewolucję architektoniczną. Rozbierano poprzednie pogaństkie świątynie, by z uzyskanego z nich materiału wznieść chrześcijańskie kościoły. Początkowo miało one głównie formę bazyliki, czyli wydłużony kształt i trzy lub pięć naw. Środkowa nawa była wyższa od pozostałych, a oświetlały ją okna umiesznone nad nawami bocznymi.

Tak to wyglądało na zachodzie. Tymczasem na wschodzie, który nie został zajęty od razu przez ludy pogańskie, architektura wczesnochrześcijańska przeobraziła się z czasem w typowy styl bizantyjski. Charakteryzowały go centralna bryła (nie wydłużona) oraz kopuły i półkopuły.

Tak więc kwitła architektura bizantyjska, podobnie jak wszystkie inne dziedziny życia, a największym jej ośrodkiem był oczywiście Konstantynopol. Główna świątynia owego miasta została zbudowana już przez Konstantyna I Wielkiego. Prezbudowana ona została w 415 roku na polecenie cesarza Teodozjusza II. Ostatecznie spłonęła w 532 roku. Wówczas władcą był Justynian I Wielki. Wezwał on wtedy Anthemiosa z Tralles i Isidorosa z Miletu, słynnych wówczas architektów i polecił im wzniesienie świątyni jeszcze wspanialszej niż poprzednia.

Budowę rozpocząto zaledwie półtora miesiąca po zniszczeniu starej bazyliki. Trwała ona - jak to skrupulatnie podają stare kroniki - 5 lat, 10 miesięcy i 10 dni. Uroczyste poświęcenie nowej świątyni nastąpiło 26 grudnia 537 roku.

Ale co naprawdę takiego niezwykłego jest w Hagii Sophii? Właściwie trudno to opisać słowami, a patrząc na zdjęcie zaraz w oczy rzuca się monumentalna kopuła o rozpiętości 33 metrów. I nie chodzi tutaj o samą jej wielkość, ponieważ kopułę jeszcze o wiele większą zbudowano na Panteonie w Rzymie, trzy stulecia wcześniej. Jej niezwykłość tkwi w reszcie budowli. Otóż Hagia Sophia jest pierwszym na świecie przykładem nakrycia kopułą budowli o kształcie innym niż okrągły. Wcześniej bowiem kopuły były budowane na kolistych ścianach bądź kolistych rzedach kolumn. W jaki sposób Anthemios (bo to on stworzył główny projekt) rozwiązał ten problem? Otóż wyobraźmy sobie kwadrat, który stanowi główny plan świątyni. W jego rogach ustawiany cztery potężne słupy, między którymi przeżucamy łuki, które wyznaczają boki kwadratu. Przestrzenie między tymi łukami zajmują wydęte żagle. Górne krawędzie tych żagli tworzą razem formę koła, na której ustawiona jest okrągła podstawa kopuły.

Hagia Sophia doskonale wypełniała zadanie głównej świątyni chrześcijaństwa, do której ją przeznaczono. Wszelkie elementy konstrukcyjne zostały ukryte w urozmaiconych powierzchniach zewnętrznych i wewnętrznych, pokrytych bogatym zdobnictwem. W środku, w ścianach zobaczymy wiele wnęk, wybrzuszeń, wklęśnięć, arkad i balustrad. Dzięki nim owe ściany nie wywołują wrażenia masywności i monumentalizmu.

Inną innowacją na skalę światową było zastosowanie nowej, lekkiej konstrukcji, odpornej na wstrząsy sejsmiczne. Jak bowiem wiadomo, Konstantynopol leży na obszarze trzęsień ziemi. Wcześniej myślano, że budowle, aby przetrwać trzęsienie, muszą mieć grube, masywne ściany. W Hagii Sophii postąpniono odwrotnie. Ściany są lekkie, można odnieść wrażenie, że kopuła wisi w powietrzu.

Dzięki tym wszystkim nowym, wręcz rewolucyjnym elementom, Hagia Sophia przetrwała do naszych czasów w prawie nie zmienionym stanie. Po zdobyciu Konstantynopola przez Muzułamów została przekształcona w Meczet. Wtedy też dobudowano minarety (cztery wysokie wieże). W 1934 roku decyzją pierwszego tureckiego prezydenta Kemala Ataturka zmieniono ją w muzeum, którą to rolę pełni do dziś.

Hagia Sofia (gr. Αγία Σοφία, tur. Ayasofya) - kościół pod wezwaniem Świętej Mądrości, jednego z atrybutów Boga, w Stambule (dawny Konstantynopol). Wspaniała świątynia bizantyjska, ufundowana przez Justyniana I Wielkiego, budowana od 23 lutego 532 do 27 grudnia 537. Po zajęciu Konstantynopola przez Turków w 1453 zamieniona na meczet (wtedy m.in. dobudowano minarety). Świątynie miał przyćmić wybudowany w XVII wieku Błękitny Meczet. Obecnie muzeum.

Pierwszy kościół, w formie bazyliki o drewnianym stropie, został zbudowany już podczas panowania Konstantyna Wielkiego, w 390. Kościół spłonął w 404, lecz już w 415 podczas panowania Teodozjusza II powstała nowa świątynia, która została zniszczona podczas rewolty w początku 532. W tym samym roku Justynian I Wielki polecił inżynierowi i matematykowi Antemiuszowi z Tralles i architektowi Izydorowi z Miletu rozpocząć odbudowę. Zgodnie z opisem Prokopiusza z Cezarei cesarz brał czynny udział w planowaniu kościołą i rozwiązywaniu detali architektonicznych. Zgodnie z legendą cesarz czerpał inspiracje z rozmów, które prowadził z aniołem, zaś otwierając kościół w 537 miał powiedzieć: "Salomonie! Prześcignąłem Cię!" (Νενίκηκά σε Σολομών!).

Następne kościół wielokrotnie płonął, był uszkadzany prze trzęsienia ziemi, jednak za każdym razem szybko go remontowano. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii Hagii Sofii był okres ikonoklazmu gdy począwszy od 726 z polecenia Leona III niszczono wizerunki Jezusa i Maryi. Okres ten zakończyła na dobre, w 843, cesarzowa Teodora, wdowa po Teofilu będąca wówczas regentką w imieniu syna, Michała III.

Kościół został ograbiony i zbeszczeszczony w 1204 przez zachodnie rycerstwo podczas IV krucjaty.

W 1453 sułtan Mehmed II Zdobywca po opanowaniu miasta miał wydać rozkaz aby Hagię Sofię natychmiast przekształcono w meczet. Architekt Sinan dodał wówczas minarety, mihrab i minbar. Wszystko jednak było odchylone o 10° w kierunku południowym od porządanej osi wskazującej położenie Mekki.

Z zasem wokół światyni powstawały kolejne budynki zmieniając Ayasofię, jak ją wówczas nazwano, w meczet otoczony kompleksem grobowców, bibliotek, fontann i innych obiektów. Po upadku imeprium Osmańskiego Turcja stała sie laicką republiką. W zwiazku z tym Mustafa Kemal Atatürk w 1934 polecił aby światynia, która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom zostałą zmieniona w muzeum.

Opis

Kształt kościoła łączy w sobie cechy bazyliki i budowli na planie centralnym o wymiarach 70 m x 75 m. Centralna część nawy środkowej przykrywa olbrzymia kopuła o średnicy podstawy wynoszącej 31,2 m na krótszej osi 32,8 m na dłuższej. Wysokość od posadzki do najwyższego punktu kopuły to 55,6 m. Konstrukcja opiera się na czterech potężnych filarach umieszczonych w narożach kwadratu, oraz 107 kolumnach. W wyznaczony przez filary kwadrat zostało wpisane koło - plan podstawy kopuły. Obciążenia przenoszone są przez cztery pendentywy. Jest to rozwiązanie typowe dla architektury bizantyjskiej. Wszystkie wcześniejsze kopuły opierały się całym obwodem na masywnych murach. Wprowadzona innowacja wywołała iluzję zawieszenia kopuły w powietrzu. Od wschodu i zachodu do kopuły przylegają dwie mniejsze półkopuły przykrywające pozostałą powierzchnię nawy głównej. Jednocześnie wspierają one kopułę centralną. Filary wzmacniają dwie pary przypór zbudowane od południa i północy. Od zewnątrz kopuły zasłonięte są bębnami, w których umieszczono szeregi okien oświetlających wnętrze kościoła.

Nad nawami bocznymi zbudowano empory otwarte do nawy głównej. Pod półkopułami nawy boczne od nawy głównej oddzielają półkoliste eksedry. Nawy przykryto sklepieniami krzyżowymi a kolumny połączono arkadami. Kościół poprzedzają dwa narteksy - wewnętrzny i zewnętrzny otwarty na atrium.

Do budowy kościoła użyto wiele drogich materiałów. Posadzki i bazy kolumn wykonano z ciemnoszarego marmuru. Do wykonania kolumn nastosowano w większości zielony marmur. Od nawy głównej eskedry oddzielone są kolumnami z czerwonego porfiru. Wnętrze kopuły pokrywała złota mozaika a na pendentywach umieszczono wielkie postacie cherubinów. Bogate było także wyposażenie kościoła.

W dniu 7 maja 558 kopuła zawaliła się podczas trzęsienia ziemi. Budowla zostałą wzniesiona w szybkim tempie i na granicy wytrzymałości materiałów. Możliwe, że pośpiech spowodował zbyt szybkie obciążenie niewyschniętej zaprawy łączącej warstwy cegieł. Kopułę odbudował, jednocześnie ją podwyższając, Izydor Młodszy, bratanek Izydora z Miletu (prace zakończono w 563 r.). Wewnątrz kopuły umieszczono krzyż, który później zastąpił wizerunek Chrystusa.

Więcej zmian wprowadziły przebudowy dokonane po przekształceniu kościoła w meczet. Dodano wtedy wysokie minarety i liczne mauzolea otaczające budowlę. Usunięto część mozaik i fresków a pozostałe zamalowano. Z okresu osmańskiego poczodzi również osiem drwenianych medalionów zawieszonych u podstawy kolumny. Są to doskonałe przykłady islamskiej kaligrafii. umieszczono na nich osiem imon: Allaha, Mahometa, czterech pierwszych kalifów: Abu Bakra, Umara, Usmana i Alego oraz dwóch wnuków Mahometa: Hasana i Husajna. W XVI wieku przywieziono z Miletu i ustawiono w świątyni dwa olbrzymie marmurowe naczynia, w których prawdopodobnie przechowywano oliwę do lamp.

W 1934, gdy meczet przekształcono w muzeum, rozpoczęto prace związane z odsłonięciem pierwotnego wystroju budynku które trwają do dziś.

Mozaiki

Większość z istniejących obecnie mozaik powstała po okresie ikonoklazmu. Najpiękniejsze z nich to:

Pantokrator w wewnętrznym narteksie	Znajdująca sie w wewnętrznym narteksie pochodząca z X wieku mozaika przedstawiająca Jezusa Pantokratora, u stóp którego klęczy cesarz Leon VI Filozof. Chrystus trzyma w rękach księgę, w której widnieje inskrypcja "Pokój z Tobą, Ja jestem światłością świata". W medalionach po bokach Jezusa znajdują się wizerunki Najświętszej Marii Panny i anioła.
Matka Boska z Dzieciątkiem w głównej absydzie	W sklepieniu głównej absydy wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Maria siedzi na ławie, nogi trzyma na stołki, jaj prawa dłoń spoczywa na prawym kolanie, zaś lewą przytrzymuje Jezusa, który gestem ręki błogosławi.
Seraf	W pendentywach znajdują się, pozbawione obecnie twarzy, wizerunki serafów.
Deesis	Deesis znajdujące sie na galerii pochodzące z XIII wieku przedstawia Chrystusa Pantokratora z Najświętszą Marią Panną po lewej i Janem Chrzcicielem po prawej.
	"Mozaika cesarzowej Zoe" z XI wieku, znajduje się w południowej galerii. Przedstawia Pantokratora z cesarzem Konstantyna IX Monomacha ofiarującego Jeusowi worek kosztownosci po lewej, oraz cesarzową Zoe trzymającą zwój. Ciekawostką jest, że twarz cesarza była dwukrotnie zmieniana, za każdym razem, gdy Zoe wychodziła ponownie za mąż
	Na lewo od Mozaiki Zoe znajduje się pochodzące z XIII wieku przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu cesarza Jana II Komnena (po lewej) trzymającego worek kosztownosci oraz jego żonę Eirine ze zwojem. Na prawo od nich, za załomem znajduje sie ich syn Aleksy.
	W wewnętrznym narteksie, na przeciw Pantokratora z cesarzem Leonem VI znajduje siępochodząca z X wieku mozaika przedstawiajaca Matkę boska z Dzieciątkiem w otoczeniu Konstantyna Wielkiego który prezentuje Maryi model nowego miasta - Konstantynopolu, oraz Justyniana Wielkiego prezentujacego model Hagii Sofii.

Legendy

Płacząca kolumna

Z odchyleniem osi światyni o 10° od tradycyjnego w islamie kierunku wiąże się legenda. Otóż w jednej z kolumn, nazywanej "płaczącą" lub "pocącą się" znajduje się otwór w który można włożyć kciuk. Jeśli pozostałymi palcami jesteśmy wstanie wykonać pełen obrót o 360° a kciuk będzie lekko wilgotny, spełni się nasze życzenie. Co więcej, każdy taki udany obrót przesuwa nieco całą świątynię w pożądanym przez muzułmanów kierunku.

Rawenna

Bazylika San Vitale

Bazylika jest najcenniejszym zabytkiem Rawenny. Jej budowę rozpoczął w roku 525 rzymski cesarz Teodoryk, a ukończył w 548 roku cesarz bizantyjski Justynian. Była to typowa budowla obrządku wschodniego. Budowę oparto na dwóch koncentrycznych ośmiokątach z centralną kopułą wspartą na ośmiu kolumnach i ośmioma niszami na obwodzie, z których jedna jest półokrągłą apsydą. Mozaiki w San Vitale rozpoczynają sceny Starego Testamentu na półkolistych ścianach tarczowych chóru, na łuku triumfalnym widnieją Chrystus, Apostołowie i synowie świętego Witalisa. Dzieło ożywione jest obrazami pól i rzek, żabami, czaplami i delfinami. Na bocznych ścianach apsydy znajduję się dwa przedstawienia procesji - zawierają one najlepiej zachowane portrety cesarza Justyniana i jego żony Teodory.

Tło historyczne

Wędrówki ludów IV-V w. przyspieszyły podział Cesarstwa Rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie (395 r.) a później upadek zachodniej części cesarstwa (476 r.) Od VI w. datuje się początek ustroju feudalnego, zarówno na terenie Bizancjum jak i Europy Zachodniej. Cesarz był władcą absolutnym, reprezentował państwo i wiarę.

Sztuka bizantyńska gloryfikowała władcę, pełniła też funkcje religijną i dekoracyjną. Była to sztuka wyrafinowana, przepojona atmosferą dworu rozmiłowanego w zbytku lecz o obyczajach ujętych w ścisłe rygory. Rozkwit tej kultury przypada na panowanie cesarza Justyniana (527-565). Ośrodkami kultury są: Konstantynopol i Rawenna.

Upadek Bizancjum przypada na rok 1453 - podbicie Konstantynopola przez Turków.

[Edytuj]

Architektura

Do najwybitniejszych zabytków architektury sakralnej należą kościoły Rawenny (płn. Italia): San Apollinare Nuovo, San Apollinare in Classe, San Vitale oraz kościół Świętej Mądrości Bożej (Hagia Sophia) w Konstantynopolu. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany w latach 532-537 stanowi połączenie dwóch koncepcji architektonicznego rozplanowania: podłużnej i centralnej. Nowatorsko rozwiązana jest konstrukcja kopuły. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia - bębna na wypukłych trójkątach - tzw. żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, i w związku z tym wymaga podpory tylko w tych punktach. Pozwoliło to stworzyć wielkie wnętrze z dominantą kopuły.

Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny: okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar.

Kościoły bizantyjskie na zewnątrz surowe i proste, oszałamiają bogactwem dekoracji wnętrza. W architekturze bizantyjskiej rozwija się typ kościoła centralnego na planie krzyża greckiego (np. bazylika św. Marka w Wenecji, świątynie na terenie Rusi i w krajach bałkańskich). Kościół San Vitale w Rawennie założony jest na planie ośmioboku krytego kopułą. Wnętrze bardzo bogato zdobione mozaikami. Podobnie bogata dekorację ma mauzoleum Galli Placydii w Rawennie.

[Edytuj]

Malarstwo

W Bizancjum rozwija się bujnie malarstwo mozaikowe. Najpiękniejsze mozaiki powstały w kościołach Rawenny. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San Vitale. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są portretami wiernie odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.

W Bizancjum rozwija się też malarstwo ikon. Słowo eikon oznacza w języku greckim obraz, wyobrażenie. Ikony służyły do modlitwy. Istniały ścisłe przepisy określające sposób ich malowania. Malowidła te przedstawiały świętych. Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponadczasową, niezmienne układy podporządkowane były myśli o wieczności, zawierały treści teologiczne. Kompozycja ikon jest zawsze centralna i statyczna, postacie malowane płaską plamą, obwiedzioną ciemnym konturem, gesty i ruch dostojny.

W Bizancjum nie rozwija się rzeźba figuralna. Bujnie natomiast rozwija się rzemiosło artystyczne. Najwybitniejsze dzieła to przedmioty związane z kultem religijnym. Są to relikwiarze, krzyże, oprawy ksiąg, kielichy i naczynia liturgiczne.

---