KOŚCIÓŁ MĄDROŚCI BOŻEJ W KONSTANTYNOPOLU. ARCHITEKTURA I ZESPOŁY MOZAIK.
HISTORIA
- wzmianki w literaturze o wzniesieniu bazyliki Mądrości Bożej już w czasach Konstantyna
- katedra Konstantynopola
- pierwotna Hagia Sophia była podobno bazyliką o drewnianym stropie, wybudowaną za Konstantyna w 325 r., ale bardziej prawdopodobne, że wybudował ją jego syn Konstancjusz w 360r.; kościół wkrótce spłonął podczas zamieszek w 404 r.
- w 415, podczas panowania Teodozjusza II powstała w tym miejscu nowa świątynia, która została zniszczona pożarem w czasie powstania Nika w 532 r.
- pierwsze znane z wykopalisk lub zachowanych ruin zabytki architektury sakralnej Konstantynopola pochodzą dopiero z V wieku; w latach 404-415 Teodozjusz II przebudował atrium i fasadę konstantynopolitańskiej Hagia Sophia, z której to przebudowy zachowały się fragmenty bogatej dekoracji architektonicznej zdobiącej architraw, fronton i łuk centralny portyku wejściowego, poszczególne jej elementy są klasyczne: fryzy konsol, winorośl, liście akantu i jajownik, zostały one jednak zestawione w niespotykanej w architekturze klasycznej kolejności i bogactwie, a wplecenie w nie motywu krzyża jest całkiem nowe (to jest zdanie z Jastrzębowskiej, nie wiem na ile prawdziwe)
- projekt odbudowy katedry i kierownictwo nad jego realizacją Justynian zlecił inżynierom, teoretykom w zakresie matematyki i mechaniki- ANTHEMIOSOWI Z TRALLES i IZYDOROWI Z MILETU -> śmiałość rozwiązań konstrukcyjnych, nowatorstwo kompozycji wnętrza
- 532-537 r. (27.12)
- konsekracja w 563 r.
- w 558 r. zawaliła się kopuła
- od 726 r. (ikonoklazm) niszczono w kościele wizerunki Jezusa, Maryi i świętych (do 843 r. końca ikonoklazmu)
- kościół grabiony i bezczeszczony od 1204-1261 r. przez zachodnie rycerstwo
- po zajęciu Konstantynopola przez Turków zamieniona na meczet
- nie jest dziełem w pełni nowatorskim- opiera się na architekturze Panteonu czy Basilica Nova i wczesnochrześcijańskich budowli małoazjatyckich (kopułkowe bazyliki -> kumulacja tych doświadczeń
ARCHITEKTURA
- długość 80,9 m., szerokość 69,7 m. (to tylko tak dla zobrazowania)
- plan katedry nawiązuje do trójnawowej szerokiej bazyliki z wewnętrznym i zewnętrznym narteksem i apsydą półokrągłą od wewnątrz i wieloboczną na zewnątrz
- optymalne połączenie kopuły z planem bazylikowym (znane już w Azji Mniejszej)/ zarazem bazylika kopułowa i budowla na planie centralnym (wg Sterna)
- partię centralną nawy głównej przykrywa ogromna kopuła <śr. 31 m., szczyt na wysokości 56,1 m.>, spoczywająca na pendentywach wspartych na czterech potężnych filarach
- umieszczone u jej nasady od wschodu i zachodu półkopuły o takiej samej średnicy pozwoliły na powiększenie i symetryczne zharmonizowanie centralnej części wnętrza z pozostałymi częściami nawy głównej
- półkopuły wsparte są z jednej strony na filarach podtrzymujących kopułę centralną, a z drugiej strony na parach filarów prawie przylegających do zachodniej i wschodniej ściany nawy gł. (Jastrzębowska)/ każda z półkopuł wsparta jest na szerokim sklepieniu kolebkowym, rozpiętym między dwiema eksedrami, które przenoszą ciężar sklepień na mury zewnętrzne (wg Sterna) *niepotrzebne skreślić J
- przejście od półkopuły do planu wielobocznego figury, jaką tworzy układ filarów, uzyskano za pomocą wysokich nisz o dwóch kondygnacjach arkad, przykrytych małymi półkopułkami, które pełnia tu rolę tromp <nie odnajduję się w tym zdaniu, ale tak pisze Jastrzębowska>
- od południa i północy dwie kondygnacje sklepionych krzyżowo empor otaczają do połowy wysokości partię centralną
-powyżej tego poziomu kopułę wspierają tylko dwie arkady spoczywające na czterech potężnych filarach, które sięgają aż podstawy czaszy
- elementami nośnymi całego sklepienia nawy gł. są filary; wykonane z bloków kamiennych wzmocnionych pasami ołowiu,
- ściany i sklepienia budowli wymurowano w cegle
- pierwsza kopuła centralna zawaliła się w 558/557 r. (wg Sterna) -> na jej miejscu wniesiono wyższą o 6 m., o 40 żebrach i tyluż oknach u nasady, co dodatkowo zwiększyło jej wytrzymałość
-nieznacznie obniżona kopuła w dolnej partii mieści 32 okna, które wraz z oknami empor, półkopuł i apsydy dają obfite oświetlenie
- od strony północnej i południowej do nawy gł. Przylegają nawy boczne z emporami o siedmiu arkadach kolumnowych na parterze i dziewięciu arkadach na galerii
- nad nimi, w ścianach zewnętrznych nawy gł. Znajduje się 12 okien w dwóch rzędach
- liczne inne okna u nasady półkopuł, w apsydzie oraz we wszystkich ścianach zewnętrznych w najrozmaitszych układach, zapewniają rzęsiste oświetlenie całego wnętrza (w centrum- zarówno ostre i bezpośrednie u góry, i rozproszone dzięki arkadom kolumnad naw bocznych u dołu)
- arkady- proste w części środkowej nawy gł. I półokrągłe w niszach jej części
zachodniej i wschodniej- obramowują tę nawę, łącząc filary nośne kunsztowną kompozycją kolumn i łuków i nadając konstrukcji ścian lekkości (wrażenie to wzmagają dodatkowo okna u nasady kopuły, dzięki którym zdaje się ona szybować na promieniach świetlnych, a nie opierać na murach budynku ( a pani Jastrzębowska chyba szybuje gdzieś w przestrzeni…)
- nawy boczne i galerie empor są jakby wtłoczone pomiędzy ściany zewnętrzne budynku, arkady i krzyżowe sklepienia
- centralne drzwi- wrota cesarskie, zachowane w oryginale brązowe obramienia z cytatem biblijnym
- wierni wchodzili do kościoła bocznymi drzwiami
WNĘTRZE
- bogata dekoracja architektoniczna (tylko częściowo przetrwała do naszych czasów)
- podłogę i dolne partie ścian pokrywają różnobarwne płyty marmurowe/ zielone i różowe płyty z delikatnie żyłkowanego kamienia w rzeźbionych obramieniach pokrywają mury aż do nasady sklepień (wg Sterna)
- 49 kolumn (zielonych-marmurowych i czerwonych- porfirowych) kontrastuje z bielą kapiteli marmurowych, impostów i fryzów
- łuki arkad pokryte ażurową siecią floralnych motywów z wplecionymi w nie monogramami Justyniana
- kunsztownie zdobione kapitele kompozytowe, częste także koszowe o prostych, lekko wypukłych i rozszerzających się ku górze bokach pokryte ażurową delikatną siecią roślinnego lub plecionego ornamentu
- zachowane tylko fragmenty mozaiki z czasów Justyniana- obramowanie okien w apsydzie- girlandowe, z różnobarwnymi kwiatami, ze źródeł pisanych wiadomo, że w kopule znajdował się krzyż na złotym tle
- także znana ze źródeł Bema z cancelli, z ołtarzem i cyborium, umieszczona przed apsydą, niedaleko stojąca ambona
MOZAIKI
- większość z istniejących obecnie mozaik powstała po okresie ikonoklazmu;
- górną partię ścian, pendentywy, półkopuły i kopułę oraz apsydę pokrywały mozaiki (dwukrotnie prawie całkowicie zniszczone- ikonoklazm i turecki najazd)
- szwy sklepienne naw bocznych, empor i narteksu pokrywają wstęgi o motywach geometrycznych, a w miejscach przecięcia szwów umieszczone są medaliony z krzyżem ośmioramiennym
- inne medaliony, otoczone podwójnymi skrzydłami i szyszkami występują na złotym tle w polach sklepień
- podniebienia arkad- wić winnej latorośli lub akantu, z rogami obfitości i wazami
w tympanonie bramy cesarskiej (wewnętrzny narteks nad bramą cesarską)
pochodzi z końca IX bądź początku X w.; przedstawia Chrystusa Pantokratora, siedzącego na wysadzanym klejnotami tronie; prawą ręką udziela błogosławieństwa, w lewej trzyma otwartą księgę; widnieje w niej następująca inskrypcja: “Pokój z Tobą, Ja jestem światłością świata” (Ew.Jana); u stóp Chrystusa klęczy cesarz Leon VI Filozof; w medalionach po bokach Jezusa znajdują się wizerunki NMP i Archanioła Gabriela; mozaika symbolizuje władzę nadaną przez Chrystusa cesarzom bizantyńskim
nad wejściem południowo- zachodnim (wewnętrzny narteks, naprzeciw mozaiki Pantokratora z cesarzem Leonem Filozofem)
Pochodzi z 944 r., ponownie odkryta w 1849 przez braci Fossati w trakcie wykonywanego przez nich remontu świątyni; Matka Boska siedzi na tronie bez oparcia, jej stopy opierają się o piedestał wysadzany kamieniami; Dzieciątko siedzi na jej kolanie udzielając błogosławieństwa prawą ręką, a w lewej trzymając zwój, postacie te otacza dwóch cesarzy, po lewej stoi Konstantyn I Wlk, który prezentuje Maryi model nowego miasta- Konstantynopola, po prawej Justynian I Wlk prezentujący model Hagii S.
pendentywy
pozbawione twarzy wizerunki serafinów, odnowione przez braci Fossati, oni zamalowali twarze aniołów (nie wiem na ile inf. prawdziwa); dwa z nich to namalowane przez nich rekonstrukcje, gdyż oryginalne mozaiki nie zachowały się prawie wcale
mozaika cesarza Aleksandra
na drugim piętrze w zacienionym narożniku sklepienia; cesarz Aleksander w pełnym majestacie, władca trzyma zwój w swojej prawej ręce, w lewej trzyma jabłko; za Turków całkowicie zamalowana
apsyda główna
Wizerunek MB z Dzieciątkiem, pierwsza mozaika powstała po ikonoklazmie, odsłonięta w 867 r. przez patriarche Focjusza I Wlk oraz cesarzy: Michała III i Bazylego I; uważa się iż jest to rekonstrukcja wcześniejszej, pochodzącej z VI w. mozaiki, która została zniszczona w okresie ikonoklazmu; MB siedzi na tronie bez oparcia, nogi trzyma na piedestale (na nich drogie kamienie), prawa dłoń M. spoczywa na prawym kolanie, lewą przytrzymuje Jezusa, który udziela błogosławieństwa; trwanie nurtu klasycznego w sztuce konstantynopolitańskiej
galeria katedry (nie wiem dokładnie gdzie)
Deesis, pochodzi z XIII w.; stworzona aby upamiętnić koniec użytkowania świątyni przez katolików od 1204-1261 r.; Chrystus Pantokrator z NMP po lewej i Janem Chrzcicielem po prawej stronie; jeden z pierwszych przykładów renesansu bizantyńskiego (?)
południowa galeria (czyli też nie wiem gdzie :/)
Mozaika cesarzowej Zoe z XI w.; w centralnej części mozaiki znajduje się Chrystus Pantokrator, po lewej wizerunek Konstantyna IX Monomacha ofiarowującego Jezusowi worek kosztowności, po prawej cesarzowa Zoe trzymająca zwój; ponad głową cesarza inskrypcja: “Konstantyn Monomach, pobożny władca Rzymian oraz sługa Jedynego Boga Jezusa”, nad głową cesarzowej: “wielce pobożna cesarzowa Zoe” (śmieszy mnie to J)
na lewo od mozaiki Zoe, mozaika Komnenów
1122 r.- przedstawienie MB z Dzieciątkiem w otoczeniu cesarza Jana II Comnena ( po lewej) oraz jego zony Ireny; cesarz trzyma w dłoniach worek kosztowności natomiast cesarzowa zwój; na prawo od nich, za załomem- ich syn Aleksy
północny tympanon
przedstawienia różnych świętych; dwaj: Jan Chryzostom i patriarcha Ignacy I stoja odziani w białe szaty pokryte złotymi krzyżami, trzymając w rękach wysadzane kamieniami Pismo Św.; dookoła postaci widnieją ich imiona zapisane po grecku; mozaiki w innych tympanonach nie dotrwały do naszych czasów;
* korzystałam z Jastrzębowskiej, Sterna, Sztuki Świata, Kłosińskiej i z… Wikipedii :/ ale tylko tam znalazłam te informacje dot. Konkretnych mozaik, a bibliografia tam załączona wydawała się wiarygodna, także mam nadzieję, że jest to opracowane w miarę ok. J pozdrawia Was Żona jeszcze niezaspokojona J