Rozdział 1 - struktura społeczna

Struktura społeczna:

- niezbywalny atrybut i pierwotne ogniwo każdej komórki społecznej

- występuje w różnych postaciach (hierarchie, dystanse, nierówności oraz podziały, które nie są nierównościami)

- układ stosunków miedzy ludźmi, kategoriami społecznymi, organizacjami, instytucjami i wszelkimi innymi elementami, jakie występują w mikroskali (na poziomie jednostek) i na poziomie globalnym

Rozdział 1.1. - społeczeństwo a struktura społeczna

Metafora organicystyczna (społeczeństwo = struktura społeczna):

- Herbert Spencer (prekursor):

a) zjawiska społeczne zorganizowane są na zasadach zbliżonych do form organicznych, występujących w świecie przyrody,

b) rozwój ludzkości charakteryzuje się przechodzeniem od społeczeństwa pierwotnego, w którym nie rysuje się wyraźny podział ról i pozycji, do forma bardziej dojrzałych, gdzie podstawowe komórki, czyli ludzie, zaczynają pełnić określone funkcje,

c) struktura i funkcje ciał ludzkiego dostarczają tu oczywistych ilustracji wszelkim strukturom i funkcjom w życiu społecznym

- Vilfredo Pareto:

a) pojęciem bazowym jest „system”, którego elementy pozostają we „wzajemnej interpelacji”

b) stan równowagi utrzymywany poprzez to, że zmiana jednych elementów jest kompensowana przez inne zmiany, zmierzające do przywrócenia poprzedniego stanu

- Robert Maclver:

1. prawo społeczne jako stabilizujące system społeczny, który ulega zmianie

Model dynamiki społecznej (społeczeństwo ~= struktura społeczna):

- Georg Simmel & Leopold von Wiese:

a) stosunki miedzy ludźmi rozpatrywane e kategoriach dynamicznych

b) społeczeństwo jako proces, który nigdy się nie kończy,

c) rozróżnienie na dynamikę (społeczeństwo) i statykę (struktura) społeczną

d) społeczeństwo podlega stałym przekształceniom w wielu kierunkach - zanikanie, łączenie się i powstawanie asocjacji miedzy jego elementami

e) interakcja jako fundamentalne ogniwo struktury społecznej (Simmel)

- Albion Small:

a) życie społeczna jako proces asocjacji - różnicowania interesów, kontaktów miedzy jednostkami i grupami,

b) ludzie wchodzą w bardziej lub mniej trwałe stosunki strukturalne - te struktury społeczne i funkcje przechodzą później w stan trwały ze stanu płynności,

Teorie konfliktu (społeczeństwo = struktura społeczna):

- Karol Marks:

a) społeczeństwo sprowadzone do podziału na ekonomiczna bazę i nieekonomiczna nadbudowę,

b) nadbudowa obejmuje tu bardzo różne zjawiska: prawo, religia, system polityczny, świadomość społeczna,

- Ludwik Gumplowicz:

a) celem socjologii jest badanie relacji miedzy grupami społecznymi.

Teorie integracji społecznej (społeczeństwo = struktura społeczna):

- Emile Durkheim:

a) postulat studiów nad morfologia społeczną - określenie fundamentalnych form życia społecznego i analiza ich współzależności,

b) elementy modelu organicystyczno - mechanistycznego

c) celem analizy socjologicznej powinna być klasyfikacja „typów społecznych” i traktowanie ich jako elementy większych całości, z uwzględnieniem zachodzących miedzy nimi stosunków,

d) perspektywa strukturalna - społeczeństwo jako całość sui generis, a nie suma jednostek

Teoria strukturacji społecznej:

- Anthony Giddens:

a) celem wyjaśnienie zachowań zbiorowości i jednostek

b) struktura społeczna to wypadkowa praktyk rządzących zachowaniami, powtarzalność tych praktyk jest czynnikiem reprodukcji struktury społecznej

c) „praktykami” są tutaj „zasoby” jednostek (zasoby materialne i władza) oraz „zasady” (schematy percepcji i zespoły norm),

d) warunkiem zaistnienia struktury społecznej jest jej aktywizacja

Nurt podkreślający jakościową odmienność świata struktur od sfery kultury (zawężenie zakresu pojęcia „struktura społeczna”):

- Nadel, Firth

a) struktura społeczna jest utożsamiana z formą, organizacją elementów, nad którą nadbudowuje się sfera zjawisk ze sfery kultury,

- Gellner

a) przykład małżeństwa - aspektem struktury są wzory doboru małżonków o określonych cechach społecznych, podczas gdy kulturę identyfikuje to jaki struj do ceremonii ślubnej zakłada panna młoda.

Cechy perspektywy strukturalnej:

1. podkreślanie ciągłości zjawisk i stosunków społecznych - dominują raczej elementy kontynuacji i trwałości niż nagłych zwrotów i zmian

2. analiza polegająca na traktowaniu życia społecznego jako organicznego układu elementów i funkcji

3. siatka pojęciowa - pojecie roli, pozycji, hierarchii, dystansów, barier

4. struktura jest układem lokacji i „miejsc”, dla których nie ma żadnego znaczenia, jacy konkretni ludzie te pozycje zajmują

5. na poziomie analizy empirycznej podejście zorientowane na kwantyfikację rozpatrywanych zależności i zjawisk w postaci parametrów charakteryzujących na przykład wielkość zróżnicowania - nie wyklucza to jednak jakościowych analiz

6. nastawienia na poszukiwanie prawidłowości, a mniej na monograficzną analizę przypadków

Rozdział 1.2. - przykłady definicji

Struktura społeczna = społeczeństwo jest określoną konstrukcją, którą należy rozpatrywać jako sui generis, emanacje nieobserwowalnej całości.

Alfred Radcliffe - Brown:

- nadrzędnym zadaniem nauki jest stworzenie typologii struktur społecznych,

- struktura społeczna rozumiana jako sieć złożonych stosunków, których podmiotami są ludzie

- struktura rodzajem uporządkowanego usytuowania części,

- struktura jako forma uporządkowania jednostek w ramach instytucjonalnie kontrolowanych i określonych relacji.

Firth:

- definicja struktury społecznej podkreślająca aspekty relacji i więzi,

- istotą pojęcia struktury społecznej są relacje społeczne, które mają kluczowe znaczenie dla zachowań członków społeczeństwa - ich brak powodowałby, że społeczeństwo nie mogłoby funkcjonować w obecnej postaci

Nadel:

- struktura społeczna jako forma będąca uporządkowanym układem i jako taka może być traktowana jako relatywnie niezmienna, tym co ulega zmianie są tylko jej części

Sorokin:

- struktura społeczna jako „przestrzeń społeczna”,

- podkreślenie faktu usytuowania jednostek oraz kreatywnej roli stosunków społecznych,

- struktura społeczna to uniwersum ogółu ludności

- pozycja społeczna jednostki jest sumą wszystkich stosunków, które łączą ją z wszystkimi innymi grupami i w każdej z nich, z członkami tych grup,

- usytuowanie jednostki w uniwersum społecznym można ustalić po zidentyfikowaniu wszystkich stosunków w jaki wchodzi,

- wszystkie grupy i pozycje społeczne tworzą system współrzędnych, w których możliwe jest zidentyfikowanie pozycji jednostek,

Ossowski:

- struktura społeczna jest systemem, który da się sprowadzić do trzech kategorii stosunków:

a) zależności wynikających z podziału pracy - podziału funkcji,

b) zależności jednostkowych wynikających z przywilejów posiadania mniej lub bardziej stałych środków przymusu względem innych

c) stosunków więzi, dystansów i antagonizmów społecznych

Nan Lin:

- definicja sformułowana w teorii kapitału społecznego

- struktura jako

a) złożona z zestawu elementów społecznych (pozycji), z którymi związane są zróżnicowane wielkości cenionych zasobów

b) pozycje tworzą hierarchiczny układ ze względu na przypisany im stopień kontroli i dostęp do zasobów,

c) istnieją określone reguły i procedury określające zasady korzystania z zasobów

d) reguły i procedury kształtują wzory zachowań jednostek zajmujących pozycje

- istnienie czynników sprawczych czyli norm i ich konsekwencji czyli zachowań jednostek

- struktury społeczne układają się w kontinuum określone według ich krystalizacji - od bardziej do mniej wyraziście wyodrębnionych zasobów pozycji, stopnia kontroli i reguł,

- pozycje jednostek są równe, gdy dostarczają zasobów o podobnej wielkości i zapewniają ten sam poziom kontroli.

Spór o elementy struktury społecznej:

- Edward Evans - Pritchard - podstawowymi ogniwami są grupy, których wzajemne relacje stanowią o istocie struktury społecznej

- Radcliffe - Brown - struktura społeczna jako system pozycji

- przedstawiciele interakcjonizmu - podstawowymi ogniwami struktury społecznej są ludzie - struktura to rezultat wzajemnych oczekiwań, w oparciu o które krystalizują się określone role społeczne, zachowania i wzory kultury

- Peter Blau - struktura społeczna odnosi się do dających się wyróżnić wzorów w zyciu społecznym, obserwowalnych prawidłowości i odkrytych konfiguracji.

Rozdział 1.3. - Próba systematyzacji

1. Perspektywa holistyczna contra podejście mikrostrukturalne

- czy bardziej trafnym spojrzeniem na układy dystansów, podziałów i barier jest perspektywa globalna, obejmująca szeroką panoramę procesów historycznych, systemów instytucjonalnych i form organizacji państwowej, czy też lepszym podejściem jest analiza bezpośrednich relacji, w której schodzi się na poziom jednostek

- ujecie holistyczne

a) Gerhard Lenski:

+) koncepcja ewolucjonistyczna,

+) całościowa rekonstrukcja procesów rozwoju i rozpatrywanie ich od strony dynamiki struktur społecznych,

+) ujecie transformacji struktury społecznej jako kolejnych stadiów rozwoju ludzkości,

b)Parsons:

+) podejście makrosystemowe

+) przesunięcie akcentu z dynamiki na funkcje

+) w centrum uwagi jest tutaj ład,

+) struktura społeczna to mechanizm utrzymujący się w równowadze dzięki procesom regulującym „przydział” jednostek spełniających określone wymogi do określonych pozycji i ról,

+) zinstytucjonalizowanym ogniwem sytemu są zasady dystrybucji nagród przysługujących za wykonywanie ról i zajmowanie pozycji

+) dystrybucja nagród opiera się na systemie powszechnie akceptowanych norm

c)podstawowym czynnikiem strukturyzacji są instytucje makrosystemowe, funkcjonujące na szczeblu globalnym,

- podejście mikrostrukturalne

a) perspektywa elementarnych zachowań jednostek

b) zachowania jednostek układają się w określony wzór, który stanowi behawioralne podłoże struktury społecznej,

c) przedstawiciele: George Homans oraz James Coleman,

d) podstawowym czynnikiem strukturyzacji są mechanizmy psychologiczne (jest to na przykład maksymalizacja korzyści ekonomicznych sterujących zachowaniami jednostek - Coleman).

2. Uniwersalizm contra historyzm

- opozycja miedzy operowaniem kategoriami o wysokim poziomie abstrakcji a osadzeniem ich w konkretnych realiach

- uniwersalizm

a) makrosystemowa koncepcja Parsons

b) teoria Lenskiego - wyrażona w języku określonych wyznaczników przestrzenno czasowych

c) zwolennicy analizy makrostrukturalnej - Mead, Coleman, Homans

d) Peter Blau:

+) formalna teoria struktury populacji

+) struktura społeczna jako zjawisko tożsame ze zróżnicowanie społecznym

+) dwa parametry struktury społecznej: nominalny (wyznacza horyzontalną płaszczyznę podziału na kategorie wyodrębnione według wszelkich możliwych kryteriów) i hierarchiczny (definiowany w postaci gradacji)

- historyzm

a)Marks, Weber

3. Obiektywne contra świadomościowe wyznaczniki struktury społecznej

- świadomościowe wyznaczniki struktury społecznej:

a) Parsons - zasadniczym spoiwem struktury społecznej jest system norm i wartości determinujących orientacje życiowe jednostek

- obiektywne wyznaczniki struktury społecznej:

a) Blau - spoiwem struktury społecznej jest podział pracy, procesy demograficzne i mechanizmy instytucjonalne, niezależne od woli jednostek

- teorie sięgające do zjawisk obiektywnych i świadomościowych, ale w różnych proporcjach

a) Lipset

+) refleksja nad przyczynami konfliktów w której na pierwszy plan wysuwana jest świadomość

+) siłą napędową konfliktu jest konfrontacja odmiennych norm i wartości między podstawowymi segmentami struktury społecznej

b) Lewis Coser

+) teoria w której czynniki świadomościowe są wtórne

+) źródłem konfliktów są sprzeczności interesów miedzy kategoriami społecznymi rzędu klas

4. Struktura społeczna jako fakt istniejący realnie contra funkcjonująca jedynie w umyśle badacza

- struktura społeczna jako fakt istniejący realnie:

a) dla większości empiryków struktura społeczna nie jest tworem jaźni, lecz bytem realnym, to że analizuje się ją przez pryzmat pojęć, nie uzasadnia zawężania jej do roli analitycznego modelu

- struktura społeczna jako funkcjonująca jedynie w umyśle badacza

a) Claude Levi - Strauss

+) struktura społeczna to model konstruowany przez badacza w celu zrozumienia logiki i zasad rządzących rzeczywistością społeczną

+) pojecie struktury społecznej odnosi się nie do rzeczywistości empirycznej, ale do zbudowanych na jej podstawie modeli

+) określenie różnicy między miedzy dwoma bliskimi pojęciami: struktura społeczna i stosunki społeczne

+) stosunki społeczne są surowcem do budowy modeli, które unaoczniają samą strukturę społeczną

+) struktura społeczna nie może być sprowadzana do całokształtu stosunków społecznych

c) strukturalizm (główny przedstawiciel Claude Levi - Strauss)

+) definiowanie zjawisk społecznych w terminach ich „właściwości ukrytych”, których nie da się zaobserwować gołym okiem

+) rozumienie struktury społecznej jako systemu logicznych relacji miedzy ogólnymi prawidłowościami stanowiącymi reguły interpretacyjne badanej rzeczywistości

+) korespondencja z klasyczną teorią pomiaru, która dokonuje podziału miedzy faktami dostępnymi obserwacji, a rzeczywistością ukrytą (do której dociera się tylko za pomocą obserwowalnych wskaźników)

+) stosunki społeczne jako „surowy” materiał podlegający obróbce na etapie tworzenia modeli struktury społecznej, przy czym polega to na „tworzeniu” zupełnie nowej jakości

b) Meyer Fortes

+) struktura nie jest bezpośrednio obserwowalna w konkretnej realności

c) Edmund Leach

+) utożsamianie struktury nie tyle z modelem, co z pewną ideą

+) struktura jako konstytuowana przez zespół idei na temat podziału władzy miedzy jednostki i grupy jednostek

5. Dynamika contra stałość:

- mimo, że ogólnie przyjmowanym założeniem jest teza, która mówi, że definicyjną cechą struktury społecznej jest brak nagłych zmian, jednak nawet Parsons (czołowy teoretyk równowagi i ładu) nie absolutyzuje roli statyki,

- dynamika

a) wysuwanie na pierwszy plan aspektu zmienności struktury społecznej nie pokrywa się ze stanowiskiem „historycznym”, które podkreśla wpływ wyznaczników przestrzenno - czasowych,

- stałość

a) analizy poświęcone problematyce konfliktów, których eksponuje się dynamike struktury społecznej.

Rozdział 1.4. - teoretyczna refleksja a wyniki badań.

Ograniczenia poznawcze ustaleń empirycznych dotyczą dwóch pól:

1) niedorozwój adekwatnych narzędzi pomiaru konstytutywnych składników struktury społecznej, jakimi są stosunki i zachowania jednostek

- brak możliwości satysfakcjonującego pomiaru,

- bogata refleksja teoretyczna pozostaje w dysproporcji do ustaleń dotyczących wpływu wywieranego przez stosunki społeczne na kształtowanie się hierarchii, dystansów i barier,

2) kwestia mechanizmów kształtowania się struktury społecznej, a w szczególności formowania się nowych i zanikania starych klas, warstw i grup społeczno - zawodowych,

- najbardziej wnikliwego materiału dostarczyły analizy historyczne (na przykład wyłaniania się inteligencji).

Rozdział 1.5 - podsumowanie

Struktura społeczna:

- układ stosunków miedzy taki elementami jak jednostki, grupy, kategorie, organizacje i inne obiekty społeczne,

- w społeczeństwie funkcjonuje wiele struktur - od państwa po struktury rodzinne

- wypadkową wszystkich struktur jest struktura społeczna która rozpatrywana jest w określonych granicach terytorialnych

- chodzi tu o uchwycenie trwałych całości złożonych z elementów traktowanych jako części określonego układu

- struktura jest nieredukowalna do części składowych

- pojecie struktury społecznej często ulega zatarciu, zwłaszcza, gdy jest ona utożsamiana ze społeczeństwem jako z całością

Rozdział 2 - zróżnicowanie i nierówności społeczne

Pojęcia „zróżnicowane”, „nierówności”, „uwarstwienie” i „struktura klasowa” mają charakter uniwersalny, bez wyznaczników przestrzenno - czasowych, co oznacza, że nie można ich przypisać do określonych terytoriów, systemów politycznych czy epok

Rozdział 2.1. - zróżnicowanie społeczne

Zróżnicowanie społeczne:

- odpowiednik szczegółowego podziału, rozumiany jako proces wyłaniania się nowych podziałów i ról

- podstawowy aspekt każdej struktury społecznej

a)każda jednostka ludzka pełni jakąś rolę i można ją sklasyfikować w ramach określonego podziału

+)zróżnicowanie społeczne w sensie logicznym jest wyczerpującym zbiorem wszystkich możliwych podziałów

+)kreowanie strukturalnych ram dla identyfikacji, poczucia tożsamości i zakorzenienia w zbiorowościach związanych wspólnotą duchową (rodzina, naród)

b)zróżnicowanie społeczne tkwi u podłoża zjawiska role - set, czyli wielości ról (Robert Merton)

+) należąc do różnych kręgów ludzie mogą kreować różne role

+) konfiguracje ról są w większości społeczeństw podobne, chociaż niektóre z nich eksponowane są silniej lub słabiej

c) podział pracy jako konsekwencja zróżnicowania społecznego

+) na podziale pracy opiera się funkcjonowanie wszystkich instytucji społecznych

+) jedną z najważniejszych form podziału pracy jest zróżnicowanie zawodowe, którego kształt decyduje o wzorach nierówności i stratyfikacji społecznej

Rozdział 2.2. - nierówności społeczne.

Nierówności społeczne:

- nierówność zawiera się w zróżnicowaniu społecznym,

- zróżnicowanie społeczne staje się formą nierówności, gdy rozpatrywane jest w postaci hierarchii,

- występowanie nierówności oznacza, że jedni ludzie mają pewnych rzeczy więcej od innych, czego konsekwencją są nierówności pozycji

- charakterystyki nierówności od najsilniejszej do najsłabszej (klasyfikacja przedmiotowa rodzajów nierówności):

a) zróżnicowanie dochodów

b) władza, trzecim prestiż

c) styl życia,

d) sfera kultury.

- o nierównościach miedzy jednostkami można mówić gdy jednostki te różnią się stopniem zaspokojenia swych potrzeb,

- w pierwszym okresie rozwoju empirycznej socjologii badania nad nierównościami ograniczały się do sfery warunków bytowych - w miarę upływu czasu obejmowano nimi kolejne aspekty,

Klasyfikacja rodzajów nierówności - modele nierówności, które przypisywane są do odpowiadających im koncepcji nierówności społecznej

1) Model odwołujący się do pojęcia równości wobec prawa

- prawo stwierdza, że każdy człowiek podlega tym samym regułom i powinien być karany w ten sam sposób, niezależnie od pochodzenia społecznego, narodowości, płci,

- filozoficzną podstawą zasady równości wobec prawa jest koncepcja prawa naturalnego - naturalnym stanem rodzaju ludzkiego jest równość (Jan Jakub Rousseau),

- koncepcja prawa naturalnego kwestionowała nierówności uprawomocnione przez wolę Boga i trwałość istniejącego porządku - jak formułowały to elity rządzące

- Deklaracja praw człowieka i obywatela - ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi pod względem swoich praw, w związku z tym uzasadnieniem zróżnicowania społecznego może być tylko generalna użyteczność

2) Model odwołujący się do „równości szans”

- hasło wykreowane przez teoretyków liberalizmu, przejęte przez ekspansywną burżuazje poszukującą racjonalnego uzasadnienia dla likwidacji barie (głównie stanowych) ograniczających możliwości bogacenia się i awansu

- zasada równych szans głosi, ze każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji i dóbr - nierówności są dopuszczalne tylko w takim stopniu w jakim są one rezultatem niejednakowego wysiłku, zdolności i własnych zasług

- rola „zasług” podkreślana jest w teoriach merytokracji:

+) nagrody, których dystrybucja kształtuje nierówności społeczne powinny być rozdzielane w odpowiedniej proporcji do zasług

+) podstawą do konstrukcji wskaźników pozwalających ustalić w jakim stopniu zasada równych szans realizowana jest w różnych krajach, systemach i grupach społecznych

- zastosowanie pojęcia „równości szans” stosowane jest w badaniach ruchliwości,

+) głównym przedmiotem analiz ruchliwości jest siła dziedziczenia pozycji rodziców i ustalenie możliwości awansu lub degradacji w porównaniu z pozycjami rodziców

+) badanie możliwości przekraczania barier istniejących miedzy podstawowymi segmentami struktury społecznej rzędu klas, warstw, kategorii zawodowych

+)zastosowanie modeli „równości szans” na etapie analiz opiera się zawsze na tym samym schemacie, który polega na porównaniu rzeczywistej ruchliwości z hipotetycznymi wielkościami ustalonymi dla przyjmowanego modelu

- problemy związane z modelem „równości szans”

+) trudno w pewnych przypadkach oddzielić nierówności spowodowane odstępstwami od modelu równych szans od nierówności występujących z działania innych czynników,

+) problem nierówności edukacyjnych - z jednej strony są one traktowane jako realizacja zasady równych szans, prze utożsamianie ich z głównym kanałem awansu wynikającego z osobistych zasług jednostek, podczas gdy z drugiej strony ni są one w znacznym stopniu tylko zasługa jednostek ale również wynikają z nierównego kapitału kulturowego rodziców

3) Model odwołujący się do krytyki systemu opartego na prywatnej własności i ideologii sukcesu:

- głownie marksiści

- merytokracja jako niesprawiedliwy system, który nie gwarantuje klasom niższym zaspokajania potrzeb na satysfakcjonującym poziomie, ponieważ wyrównanie szans nie zapobiega nierównościom warunków życiowych,

- w merytokracji oferuje się ludziom równość szans, aby ich usytuować w hierarchii

- wysunięcie w opozycji do postulatu zapewniania równości szans postulatu zapewnienia równości warunków

- każda jednostka powinna w tym samym stopniu uczestniczyć w podziale dóbr, niezależnie od wydatkowanych przez siebie nakładów oraz posiadanego talentu, zasług

Rozdział 2.3. - nierówności w aspekcie moralnym

Podejście do problemu nierówności:

- socjaldemokraci

a) złagodzenie nierówności warunków

b) najważniejsze jest maksymalne zaspokojenie potrzeb, wyeliminowanie wyzysku i biedy - główny koszt realizacji tych celów poniosą kategorie i wyższym statusie

- liberałowie

a) realizacja postulatu równych szans

b) skrajny liberalizm - jedynym akceptowalnym rozwiązaniem jest godzenie się z nierównościami społecznymi, które są konsekwencją wolnego wyboru jednostek (każde inne ograniczenie, włączając w to równość szans jest równoznaczne z tłumieniem zdrowej inicjatywy i przedsiębiorczości

c) beneficjentami nierówności są nie tylko bogaci, ale również kategorie o niskim statusie, ponieważ zamożność ludzi przedsiębiorczych powoduje wzrost zamożności ogółu,

d) nierówności dochodów są w normalnej gospodarce są sygnałem, gdzie należy inwestować, niskie, gdzie nie, żeby nie stracić - tak więc najbiedniejsi zyskują na tym mechanizmie więcej niż w systemie dystrybucji odgórnie sterowanej przez władzę

e) szybki wzrost ekonomiczny sprzyja jednak powiększaniu się nierówności dochodów

f) kapitalizm zawdzięcza swą dynamikę nierównościom

- konserwatyści - nierówności społeczne jako samoistna wartość, nie ma w nich nic nie fair i należy ich bronić (podkreślanie potrzeby istnienia hierarchii, ponieważ jest ona koniecznym warunkiem rozwoju kultury i cywilizacji)

Możliwości zastosowania modeli form nierówności do „poprawienia” stosunków społecznych:

- krytyka: bez naruszania obowiązującego prawa niemożliwe jest na przykład zrealizowanie postulatu „równych szans”, utożsamianego równymi możliwościami awansu - podobnie jest z możliwością ograniczania nierównej dystrybucji dóbr

- sprzeciw wobec wszelkiego interwencjonizmu w struktury społeczne - Hayek

a) wzgląd na polityczną poprawność powoduje naruszenie zasady jednakowej miary dla wszystkich

b) dochodzi do zamiany ról - jedną z dyskryminowanych mniejszości stają się biali mężczyźni (na miejsce murzynów i kobiet)

- możliwości pogodzenia zasady równych szans z postulatami na rzecz równych warunków życiowych

a) sprzeciw lewicy wobec postulatu liberałów zgodnie z którym warunkiem funkcjonalnego charakteru zasady równych szans dla stosunków społecznych jest utrzymanie nierówności społecznych

b)liberałowie - swobodne przemieszczanie się jednostek miedzy pozycjami hierarchii społecznej, czyli brak barier narzuconych odgórnie przez państwo jest warunkiem efektywnego funkcjonowania tego modelu

c) żaden z modeli „równości szans” i równości warunków” nie może zaistnieć w rzeczywistości

- trudności z przeprowadzeniem linii podziału miedzy atrybutami pozycji społecznych (na przykład dochody), a szansami ruchliwości, włączając w to szanse międzypokoleniowego transferu zasobów rodzinnych

a) dochody i dobra można traktować jako elementy „szans ruchliwości” (Weber)

b) dobra skorelowane są z szansami ruchliwości

c) logika stratyfikacji eliminuje możliwość, że członkowie klasy wyższej nie są w stanie wykreować mechanizmów międzypokoleniowej transformacji zasobów i dziedziczenia pozycji

Zastosowanie modeli równości szans:

- pomiar zjawiska „otwartości struktury społecznej”

- stopień otwartości jako globalna charakterystyka systemu lub jako wskaźnik ostrości podziałów występujących miedzy podstawowymi segmentami,

- możliwość ustalenia siły barier społecznych

Rozdział 2.4. - Empiryczna ilustracja nierówności dochodów w krajach Europy

Środkowo - Wschodniej

Współczynnik Giniego:

- miernik nierówności,

- charakteryzuje nierówności w dostępie do dóbr,

- przyjmuje wartość 0 w sytuacji maksymalnej równości, gdy wszyscy członkowie rozpatrywanej zbiorowości mają jednakowy dostęp do danych dóbr, na przykład dochodów,

- przy wartości 1 ma miejsce sytuacja maksymalnej nierówności - jedna osoba ma wszystko, a pozostałe nic - koncentracja dochodów,

- miernik charakteryzujący nierówności „warunków życiowych”,

- badanie związku produktu narodowego z nierównościami dochodów

- wysoki stopień korelacji miedzy poziomem produktu narodowego w współczynnikami Giniego wskazuje na to, że wzrost nierówności jest koniecznym warunkiem rozwoju, ponieważ umożliwia akumulację kapitału potrzebnego do pobudzenia wzrostu (Artur Lewis & Simon Kuznets)

Zmiany w wielkości dochodu narodowego i nierówności dochodów dla krajów postkomunistycznych:

- brak związku miedzy dynamiką dochodu narodowego i wielkości dochodów w przypadku przechodzenia społeczeństw postkomunistycznych do gospodarki rynkowej

- w latach 90-tych prawie wszędzie dokonał się znaczący wzrost koncentracji dochodów, wyjątkiem Chorwacji

- koncentracja dochodów głównie w republikach radzieckich, gdzie nierówności zawsze były wysokie (współczynnik Giniego wyższy niż w krajach satelickich) - do 2000 roku dystans ten uległ zwiększeniu

- w latach 90-tychyczna sytuacja w Armenii, Kirgizji, Tadżykistanie, Ukrainie i Rosji

- w Polsce nierówności dochodów wzrosły z poziomu 0,28 (lata 80-te) do 0,33 (lata 90-te) - Polska w środkowej części spektrum krajów postkomunistycznych

- W Polsce nierówności większe Czechach i na Węgrzech, ale mniejsze niż w Bułgarii, Estonii i na Litwie

Rozdział 3 - stratyfikacja

Stratyfikacja społeczna - duże znaczenie dla rozwoju pojęcia miały community studies - monograficzne studia społeczności lokalnych ( Gerhard Lenski, Otis Duncan, Mills)

Rozdział 3.1. - stratyfikacja a nierówności społeczne

Stratyfikacja a nierówności społeczne:

- wąskie pojęcie stratyfikacji utożsamia ją z nierównościami społecznymi, jednak istnieją takie nierówności, których nie można uznać za nierówności społeczne,

- stratyfikację społeczną tworzą zachowania wynikające z relacji wyższości

- zinstytucjonalizowana forma nierówności

- stratyfikacje społeczną charakteryzuje trwałość sankcjonowana przez prawo, tradycję, wzory kultury i zwyczaj,

Definicja stratyfikacji Egona Bergela (obiektywny charakter stratyfikacji):

a) obiektywny rezultat oceny - wykluczenie zawężenia zjawiska do sfery świadomości społecznej

b) wskazuje porządek, relatywną pozycje rang i ich dystrybucje w systemie oceny

c) stratyfikacja indywidualna - ocena jednostek bez względu na ich przynależność grupową

d) stratyfikacja grupowa - gdy przynależność grupowa jest elementem oceny

e) ocena ma charakter obiektywny - dokonuje jej badacz, a nie sam oceniany

f) w wielu przypadkach indywidualna stratyfikacja nie ma wpływu na przynależność grupową - są jednak przypadki, kiedy taki wpływ istnieje,

Szkoła świadomościowa - Barnard Barber

a) stratyfikacja społeczna jako produkt interakcji zachodzącej między zróżnicowaniem a oceną społeczna,

b) stratyfikacja jako zjawisko ugruntowane na wspólnocie moralnej (wpływ teorii funkcjonalnej)

c) aby móc organizować własne działania i uniknąć chaosu, ludzie muszą się odwoływać do określonego systemu wartości - w ten sposób krystalizuje się system norm, które stanowią podstawę rankingu jednostek

Podsumowanie rozważań na temat stratyfikacji społecznej - Cuber & Kenkel:

1) stratyfikacja rozumiana statycznie - jako „wzór” kategorii zróżnicowanych pod względem przywilejów społecznych

2) stratyfikacja jako proces wyznaczający ludziom ich miejsce w hierarchii statusu

Dwa sposoby rozumienia stratyfikacji społecznej w praktyce badawczej:

1) stratyfikacja jako wszystkie możliwe rodzaje zinstytucjonalizowanych hierarchii

+) nierówności stanowe w społeczeństwach feudalnych

+) struktura klasowa definiowana ze względu na własność środków produkcji i stosunki rynkowe

+) system kastowy w Indiach

+) system niewolniczy

2) stratyfikacja jako jeden z aspektów nierówności:

+) uzasadnienie w tradycji teoretycznej wywodzącej się z dzieł Marksa i Webera

+) istotnym wymiarem są podziały klasowe - sprowadzanie do jednego mianownika tych różnych form stanowi uproszczenie złożonego charakteru stosunków wyższości i niższości społecznej,

+) Ralph Darendorf:

a) podkreślenie odrębności stratyfikacji i podziałów klasowych

b) status, ranking dokonywany przez innych, samoocena miejsca w rankingu, styl życia, podobne warunki ekonomiczne i poziom dochodów są czynnikami definiującymi warstwy, a nie klasy społeczne,

Rozdział 3.2. - trzy tradycje

Rozdział 3.2.1. - Weber

Teoria stratyfikacji Webera:

- wielowymiarowe podejście do stratyfikacji społecznej

- krytyka sprowadzania stosunków klasowych do roli jednego czynnika

- klasa - potrzeba rozpatrywania przynależności klasowej w szerokim kontekście stosunków rynkowych

a) definicja klasy społecznej - o klasie mówimy tam, gdzie wielu ludziom wspólny jest swoisty element determinujący ich szanse życiowe, o ile element ów określany jest wyłącznie przez ekonomiczne interesy wiążące się z posiadaniem dóbr oraz interesy zarobkowe, i to w warunkach rynku - dóbr lub pracy

b) podkreślenie w definicji klasy społecznej roli interesów zarobkowych i posiadania dóbr

c) założenie o występowaniu uniwersalnych mechanizmów wymiany rynkowej, gdzie w określonej proporcji do oferowanych zasobów jednostki otrzymują wynagrodzenia w postaci dochodów,

d) szeroki rozumienie własności uogólnione na specjalistyczne kwalifikacje zawodowe, doświadczenie i wszelkie umiejętności znajdujące zastosowanie na rynku

e) trzy wymiary stratyfikacji społecznej - stan, klasa władza

- położenie klasowe jest położeniem rynkowym

- monopolizacja szans rynkowych przez różne klasy społeczne

a) interpretacja wpływu interesów grupowych na formowanie się nierówności społecznych

b) „zamykanie się” grup uprzywilejowanych, podejmowane w odpowiedzi na strategie „uzurpacji” za strony klas niższych (Giddens, Parkin)

c) monopolizacja dostępu, miedzy innymi poprzez kreowanie barier edukacyjnych, do profesji jest przeciwwagą dla „uzurpacji” czyli przełamywania tych barier przez kategorie o niższym statusie

- prestiż (honor, estyma społeczna) jako wyznacznik pozycji społecznej

a) ocena dokonywana w kategoriach estymy, utożsamianej z respektem jest elementem, który sytuuje jednostki w hierarchii społecznej niezależnie od ich pozycji klasowej

b) w opozycji do „położenia klasowego” określanego wyłącznie ekonomicznie, „położeniem stanowym” nazywany jest typowy element losu życiowego ludzi, który jest warunkowany przez pozytywną, lub negatywną społeczną ocenę honoru, wiążącego się z pewną wspólną cechą wielu osób

c) określony honor implikuje określony styl życia - syndromy tych zjawisk kreuje sferę cenionych i pożądanych przez ludzi dóbr wyznaczających kryteria hierarchizacji społecznej, które podlegają monopolizacji podobnie jak szanse rynkowe

d) odrębność honoru w stosunku do położenia klasowego - honor może się wiązać z przywilejami posiadania, ale nie musi

e) poszukiwanie oznak szacunku jest uniwersalną potrzebą jednostek - pragnienie to przybiera zinstytucjonalizowaną postać norm, oczekiwań i nakazów wymaganych od członków różnych klas, stając się źródłem dystansów

f) stratyfikacja prestiżu jest połączeniem dwóch sfer: ocen i obiektywnych cech podlegających wartościowaniu jednostek

- konieczny warunek wyłonienia się hierarchii prestiżu stanowi wspólnota wartości norm

a) nawet kategorie o niskim statusie społecznym przyczyniają się do umacniania dominującego systemu wartości, mimo że faworyzuje on kategorie zajmujące wysokie pozycje - klasy niższe akceptują ten stan

b) integrująca rola nierówności opartych na ocenach prestiżu stanowi przeciwwagę dla konfliktów i napięć

- stany są zwykle wspólnotami - w przeciwieństwie do klas

a) wspólnotowy charakter stanów (orientacja na status społeczny) zespala członków i mobilizuje do działań

b) orientacje statusowe występują także w klasach niższych i kategoriach będących przedmiotem dyskryminacji

- władza - szansa przeprowadzenia swojej woli, także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego bez względu na to, na czym ta szansa polega

a) podział na władzę ekonomiczna i władzę uwarunkowaną honorem

b) niezależny charakter nierówności opartych na władzy

c) nierówności władzy jako odzwierciedlenie systemu organizacji społecznej - społeczeństwa podlegają procesowi wzrastającej racjonalności, co wynika z uniwersalnych prawidłowości rozwoju

d) nierówności związane z władzą a czasem stawać się będą coraz ważniejsze - w rozwiniętych społeczeństwach rynkowych nierówności społeczne w coraz większym stopniu będą się koncentrowały wokół systemu politycznego i władzy, inaczej niż w społeczeństwach stanowych i kastowych, w których główną osią stratyfikacji jest dystrybucja szacunku, a także we wczesnym etapie rozwoju kapitalizmu, gdzie najważniejsza była struktura klasowa

- Weber jako pionier wielowymiarowego spojrzenia na nierówności społeczne

- David Lockwood - trzy podstawowe wymiary, wokół których ogniskuje się pozycja middle class:

a) status społeczny

b) zawód

c) pozycja rynkowa

- Weber jako prekursor analiz nad rozbieżnością czynników statusu:

a) na przykład w społeczeństwach stanowych dystrybucja szacunku dokonywała się według reguł innych niż sukcesy ekonomiczne

b) analiza rozbieżności czynników statusu pod kątem ich wpływu na konflikty społeczne

Rozdział 3.2.2. - warsztat badań terenowych

Empiryczne studia na przejawami ubóstwa:

- Charles Both

- Seebhom Rowntree - badania mieszkańców angielskiego miasta York

Badania w Middletown:

- jedne z pierwszych badań nad społecznością lokalną

- Robert i Helen Lynd

- Middletown jest fikcyjną nazwą kilkutysięcznego miasteczka na Środkowym Wschodzie USA

- posługując się różnymi metodami, takimi jak obserwacja, wywiady informatorami i analiza materiałów źródłowych dokonano monograficznego opisu Middletown

- stwierdzenie obecności dwóch podstawowych klas - robotniczej i klasy ludzi biznesu, usytuowanych względem siebie hierarchicznie i oddzielonych ze względu za różne kryteria, znaczącym dystansem

- najważniejsze czynniki stratyfikacji: zasoby materialne i władza

Badania w Yankee City i Jonesville:

- Yankee City - miasto w Nowej Anglii,

- Jonesville - miasto na Środkowym Zachodzie USA,

- założenie wyjściowe badań - system statusowy, jakkolwiek jest przedmiotem dezaprobaty, istnieje i jest koniecznym składnikiem założonej rzeczywistości społecznej

- Warner

- wprowadzenie spojenia statusu - najogólniejsze pojecie, odnoszące się do usytuowania zachowań lub pozycji jednostek w każdej grupie społecznej

- współczesna definicja statusu - status jest pozycja w układzie statusów, do której przypisane są normy zachowań, zadania i zasoby, wyznacznikami statusu są zarówno wymagania formalne, jak i mniej wyraźnie określone wymagania nieformalne

- wielowymiarowe podejście

a) społeczeństwa są wypadkową wielu rankingów i analiza każdego z nich wymaga odniesienia do innych wymiarów

b) odniesienie idei Webera na grunt praktyki badawczej

- w badaniach hierarchia ukazała się w postaci konfiguracji kilku klas zogniskowanych wokół kategorii zawodowych, zamieszkiwania w odrębnych dzielnicach, spędzania wolnego czasu, stosunków towarzyskich i różnych systemów wartości

- badania prowadzone poprzez obserwacje, analizę danych źródłowych, wywiady

- metoda oceniającego uczestnictwa:

a) sześć technik uzyskiwania informacji od wybranych respondentów metoda pogłębionego wywiadu

b) informatorami były osoby mające szeroki przegląd sytuacji i opinię wiarygodnych znawców mieszkańców Jonesville

c) głównym elementem technika „matched agreement” - odtworzenie z relacji informatorów ich subiektywnych map hierarchii społecznej - relacje te trzeba by.ło ze sobą uzgodnić, aby uzyskać obraz hierarchii najbardziej zbliżony do obiektywnej prawdy

d) pięć pozostałych technik:

1) ocena symbolicznego usytuowania respondentów (dokonywana na podstawie „lepszych” lub „gorszych” symboli)

2) ocena społecznej reputacji

3) ocena statusu przez porównanie jednych respondentów z drugimi

4) proste zaklasyfikowanie do klasy społecznej

5) ocena ze względu na aktywne uczestniczenie w różnych instytucjach

e) osobom udzielającym wywiadu narzucono określony scenariusz

f) po scharakteryzowaniu przez wszystkich informatorów podstawowych kategorii społecznych badacz zestawiał je w postaci tabeli, uwzględniając wszystkie elementy opisu

1) rodzaj wyznania religijnego

2) aktywność w organizacjach lokalnych

3) członkostwo w klubach

4) zamieszkiwanie w określonej części miasta

5) charakterystyka stanu zamożności

6) nazwiska konkretnych osób i rodzin

g) porównanie ze sobą opisów informatorów pod kątem ich spójności, przy czym podstawowym kryterium było zaliczenie do wzmiankowanych kategorii tych samych mieszkańców

- spójność świadomościowych wizji struktury społecznej - stratyfikacja społeczna w Jonesville jest skrystalizowanym układem klasowym

- pięć głównych kategorii, które tworzyły hierarchię:

a) klasa wyższa,

b) klasa wyższa średnia

c) klasa niższa średnia

d) klasa wyższa niższa

g) klasa niższa niższa

- najczęściej stosowana jest wersja podziału klas według Warnera, rozszerzona do sześciu klas, gdzie klasa wyższa dzieli się na klasy wyższą wyższą i wyższą niższą.

Rozdział 3.2.3. - funkcjonalna teoria uwarstwienia

Funkcjonalna teoria stratyfikacji społecznej (Davis & Moore):

- zasady funkcjonowania mechanizmów stratyfikacji o wymiarze uniwersalnym , obowiązującym niezależnie od uwarunkowań przestrzenno - czasowych,

- uwarstwienie traktowane jako element globalnego systemu (Talcott Parsons)

- nierówności społeczne są koniecznym warunkiem normalnego funkcjonowania organizmów społecznych - muszą istnieć ponieważ zaspokajają żywotne potrzeby i są warunkiem zdrowia każdego systemu

Szczegółowe uzasadnienie funkcjonalnego charakteru nierówności:

1) funkcjonowanie społeczeństwa opiera się na podziale pracy, którego podstawą jest hierarchia stanowisk i pozycji zawodowych o niejednakowej ważności

- wyznacznikiem wagi jest możliwość zastąpienia wykonawców konkretnych ról

2) większa ważność przynosi rangę pozycji, ale z kolei wyższe pozycje pociągają za sobą konieczność ponoszenia odpowiednio wyższych nakładów

- dotyczy to nie tylko większych wymagań zakresie kwalifikacji i długości treningu, ale i odpowiedzialności związanej z wykonywaniem ról przypisanych do określonych stanowisk

- rozpatrywanie nakładów w kategoriach inwestycji, które z punktu widzenia kandydatów powinny się zwrócić w postaci odpowiednio wyższych zarobków

3) kluczowym momentem jest zetknięcie się racjonalności jednostek z efektywnością systemu

- warunkiem efektywności systemu jest obsadzanie wyższych i niższych pozycji przez odpowiednie jednostki

- musi istnieć mechanizm wynagradzania, który:

+) zapewnia optymalną selekcję kandydatów

+) motywuje ludzi zdolnych i mających ambicje do wykonywania ról zawodowych o wysokiej ważności, właśnie dlatego, ze są one trudne i wymagają nakładów

4) mechanizmem wynagradzania istnieje w postaci dystrybucji rzadkich dóbr i uprawnień

- poszczególne pozycje wynagradzane są proporcjonalnie do ich ważności

- najistotniejsze nagrody związane są z potrzebą komfortu, zaspokajaniem spraw materialno - bytowych, uzyskiwaniem wysokiej samooceny i korzystnego wizerunku w oczach innych jednostek

5) efektem dziania mechanizmów wynagradzania są:

- stratyfikacja społeczna, która przybiera postać bardziej lub mniej skrystalizowanej hierarchii, czego najbardziej zinstytucjonalizowaną postacią są nierówności dochodów i dystrybucja prestiżu

- skuteczna metoda wyłaniania utalentowanych jednostek

Zarzuty wobec funkcjonalnej teorii uwarstwienia:

- zarzut ignorowania oczywistych dowodów na istnienie różnych barier ograniczających merytokratyczne zasady rekrutacji i wynagradzania jednostek

- zwrócenie uwagi na fakt, iż procesy dziedziczenia pozycji powodują utratę talentów

- zarzut konserwatyzmu ideologicznego teorii

Funkcjonalna teoria uwarstwienia a ekonomia - stratyfikacja jako rezultat relacji zachodzących między podażą a popytem na zasoby ważne dla funkcjonowania systemu - najwyżej wynagradzane są rzadkie i cenione kwalifikacje jednostek

Funkcjonalna teoria uwarstwienia według Parsonsa:

- dwa podstawowe wątki to integracja i wspólny system wartości

- uwarstwienie społeczne jest uogólnionym aspektem struktury wszystkich systemów społecznych i łączy się ściśle z poziomem i typem integracji systemu jako takiego

- szkoła świadomościowa - stratyfikacja to rezultat i odzwierciedlenie wspólnego systemu wartości, co wynika z faktu, iż wszystkie działania zorientowane są na osiąganie celów i jako takie mają charakter normatywny i podlegają ocenie

- orientacje tworzą zintegrowany system wartości - jest to powszechnie znany warunek stabilnego funkcjonowania systemów społecznych

- stratyfikacja jest nie tylko aspektem świadomości, ale i normą i zobowiązaniem moralnym - akceptacja społecznego rankingu przez ogół

- uporządkowany system ocen to status społeczny

- definicja stratyfikacji - jest to w aspekcie oceny, zaszeregowanie jednostek składowych systemu społecznego zgodnie z normami wspólnego systemu wartości

- klasyfikacja społeczeństw pod kątem różnych syndromów wartości do których z kolei przypisane są określone instytucje - gospodarcze, polityczne, religijne, prawne i instytucje z dziedziny kultury

- nadrzędne syndromy wartości związane są z

a) akceptacją

b) osiąganiem celów

c) integracją

d) podtrzymywaniem wzorów

- każdemu z syndromów wartości odpowiada inny kształt stratyfikacji społecznej

- przykład USA: w społeczeństwie USA głównym celem systemu jest adaptacja zorientowana na rozwój gospodarczy, co powoduje, że główną osią stratyfikacji jest hierarchia zawodowa, w której najwyżej cenione są pozycje wynikające z osiągnięć jednostek

Rozdział 4 - klasy społeczne

Rozdział 4.1. - definiowanie klasy społecznej w terminach statusu

Definiowanie klasy społecznej w terminach statusu:

- w najszerszym rozumieniu pojęcie klasy utożsamiane jest z pozycją zajmowaną przez dana kategorię w systemie uwarstwienia lub w hierarchii społecznej, czyli z tym, co w socjologii amerykańskiej odpowiada pojęciu społecznego statusu

- praktyka utożsamiania przynależności klasowej ze stratyfikacja społeczną wywodzi się z USA zrodziła się w USA - ideologia American Dream (w USA w przekonaniu wielu obywateli i badaczy nie było walki klas - było to społeczeństwo otwarte, gdzie zajmowane przez jednostki pozycje były wykładnikiem ich zdolności, kwalifikacji zawodowych i woli osiągnięcia sukcesu, zaś hierarchia społeczna przybrała postać kontinuum statusów, miedzy którymi nie występują wyraźne kontrasty społeczne)

Definicja klasy społecznej według Hillera:

- przykładem szerokiego ujęcia klasy społecznej jest definicja Hillera - klasa społeczną jest każdy stosunkowo trwały podział społeczeństwa, który wyodrębnia się ze względu za utrzymujące się różnice zajmowanej pozycji (rank) i oddzielony jest od innych warstw dystansem społecznym

a) jest to szerokie rozumienie pojęcia klasy społecznej na co wskazuje wymienne posługiwanie się pojeciami „klasy”, „warstwy społecznej” i „rank” czyli umiejscowienia w hierarchii statusu

b) pojecie dystansu

+) wyznacznikiem klasy społecznej są z jednej strony bliskość, opierająca się na przyjaźni, utrzymywaniu częstych kontaktów i wspólnocie wartości

+) relacja bliskości odnosi się do członków tych samych klas

+) istnienie rozmaitych barier społecznych utrudniających komunikację miedzy przedstawicielami różnych kategorii

+) dystans społeczny - odrębność i niedostępność jednostek, zwłaszcza tych należących do różnych warstw jest zarówno symbolem, jak i narzędziem podtrzymywania nierówności w społecznym rankingu

John Dollard:

- próba uchwycenia klasotwórczej roli dystansów,

- badania z zakresu community studies

- monograficzny opis społeczności lokalnej

- charakterystyka stosunków miedzy klasami ujmowanymi w kategoriach psychologicznego dystansu, definiowanego jako emocjonalne postawy wyższości - niższości tworzące sieć nierówności, nakładających się na strukturę klasową

Gideon Sjoberg:

- analiza systemów stratyfikacyjnych w historii

- dystanse jako jedna z konsekwencji podziałów klasowych

- klasa wyższa zawsze w celu zaakcentowania otaczającej ja aury wyższości utrzymuje dystans społeczny między masami i sobą

- postawienie znaku równości między stratyfikacją i strukturą klasową

Zawartość klas jako wzmacniana przez stosunki towarzyskie będące czynnikami sprzyjającymi samoidentyfikacjom i poczuciu łączności (podejście realcyjne):

- teza autorstwa Webera,

- nawiązania w badaniach Warnera w Yankee City i Jonesville:

a) przedstawiciele różnych klas w badanych miastach należeli do różnych kręgów towarzyskich

b) członkowie upper - middle nie byli przyjmowani w domach upper - upper

- Schatzman & Strauss

a) klasa społeczna jako układ stosunków towarzyskich, których wpływ na funkcjonowanie jednostek polega miedzy innymi na kształtowaniu określonych zasad komunikacji i wymiany poglądów

b) klasy traktowane jako zbiorowości jednostek połączonych wspólnotą pewnych (jest to nie tylko konieczny ale i wystarczający atrybut klasowości , zakładający minimalistyczną definicje klasy społecznej.

Alison Davis & B. Gardner & M. Gardner:

- podkreślenie klasotwórczego znaczenia bliskich relacji miedzy uczestnikami małych (nieformalnych) grup

- klasa społeczna jako największa grupa ludzi, których członkowie mają intymne kontakty

- klasa jest kategoria złożoną z rodzin i klik

- wzajemne stosunki miedzy rodzinami i klikami na gruncie nieformalnych dziedzin aktywności, takich jak wzajemne wizyty, tance, przyjęcia składają się na funkcje klas

- partykularyzm wynikający ze specyfiki lokalnego kontaktu - w definicji brak odwołań do rynku prac, wymiany indywidualnych zasobów na dobra i innych mechanizmów działających na poziomie makrostruktury społecznej

- krytyka definicji: przy odpowiednio szerokiej interpretacji definicji klasy, miano „klasy” mogłoby przysługiwać nawet niektórym wspólnotom sąsiedzkim

a) co prawda istnieje kryterium „największych grup”, ale pojawia się problem z zastosowaniem kryterium „herbatek i wizyt”

b) trudno byłoby przypisać miano „klasy społecznej” robotnikom, którzy niewątpliwie kwalifikują się do „największych grup”, w których jednak kliki są zjawiskiem rzadkim, a czas wolny nie upływa w rytmie herbatek i wieczorków tanecznych

Elementy łączące różne ujęcia, w których stawia się znak równości miedzy szeroko rozumianym miejscem w strukturze społecznej i klasą:

1) do klas społecznych zaliczane są wielkie (najliczniejsze) zbiorowości

- klasą mogą być robotnicy,

- klasą nie są przedstawiciele poszczególnych klas zawodowych, na przykład lekarze, nawet jeżeli charakteryzują się one wysoką spójnością, podkreślają swoją odrębność i wyróżniają się posiadaniem określonego etosu

2) atrybut klasy przysługuje kategoriom usytuowanym w określonych relacjach do innych klas

- wynika z tego że struktura klasowa jest układem stosunków

3) między klasami zachodzą stosunki podporządkowania i nadrzędności

- struktura klasowa ma postać hierarchii

4) wyznacznikiem przynależności do klas jest ciągłość w czasie

- nie łatwo jest wyjść z danej klasy i wejść, co wynika z międzypokoleniowej transmisji zasobów z pokolenia rodziców na dzieci

5) określona kategoria jest tylko wtedy klasą, gdy składa się z jednostek usytuowanych za podobnych pozycjach a równocześnie różniących się od członków innych segmentów klasowych

- aspekt społecznej zawartości klas (homogeniczności) odróżnia je od warstw i kategorii nie będących klasami

Rozdział 4.2. - Weber i Marks - przesłanki teorii

Teoria Marksa:

- klasy wyłoniły się na bazie rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji (nowe formy wytwórczości i stosunków rynkowych)

a) przejmowały one rolę głównego regulatora dostępu do zajęć, zawodów i stanowisk b) mechanizm dystrybucji dóbr określających pozycję jednostek

- konsekwencją powstania systemu kapitalistycznego była zasadnicza zmiana sposobu wchodzenia ludzi na pozycje społeczne

- klasa społeczna jest zjawiskiem obecnym w każdym okresie historii

Teoria Webera:

- klasy jako kategorie charakteryzujące się wspólnotą szans życiowych określonych przez interesy ekonomiczne związane z posiadaniem dóbr i uzyskiwaniem zarobków

- pozycji klasowej w żadnym razie nie powinno się utożsamiać z ogólnie rozumianą pozycją społeczną, abstrahując od kontekstu stosunków rynkowych, a w szczególności od wyznacza ona inną sferę zjawisk niż wymiar statusu

- swoisty charakter mechanizmów klasotwórczych - położenie rynkowe kreuje syndrom atrybutów usytuowania jednostek w hierarchii społecznej mających zakorzenienie w określonej epoce historii

- wpływ przynależności klasowej na zarobki - dana klasa jest klasa zarobkową gdy położenie klasowe określa główne szanse rynkowego spożytkowani dóbr

- struktura klasowa nie zaistnieje bez szansy na spożytkowanie dóbr w warunkach wolnej wymiany rynkowej

Cech łączące teorie Marksa i Webera:

1) struktura klasowa definiowana w terminach stosunków społecznych

- usytuowanie klasy społecznej w strukturze klasowej określane jest przez jeje relacje z innymi klasami i to samo dotyczy relacyjnego charakteru przynależności klasowej jednostek

2) podkreślanie dominującej roli czynników ekonomicznych

- dla Webera głównym źródłem przynależności klasowej są szanse rynkowe

- dla Marksa głównym źródłem przynależności klasowej jest stosunek do środków produkcji

3) odwołanie do wspólnego schematu wyjaśniającego inne zjawiska

- pierwotnym ogniwem schematu jest przynależność klasowa, a kolejnymi zasoby materialne, interesy oraz ich wpływ na zachowania, strategie życiowe i zjawiska ze sfery świadomości

Różnice pomiędzy teoriami Marksa i Webera:

1) mechanizmy kształtowania się struktury klasowej

- w teorii marksowskiej głównym mechanizmem są stosunki wyzysku oparte na stosunkach własności

- w teorii Webera mechanizm polega na wymianie rynkowej

a) niejednakowe szanse życiowe podlegają wymianie na dostęp do dóbr - na tej podstawie kształtują się nierówności klasowe

2) analityczny status przynależności klasowej

- w teorii Marksa stosunki wyzysku identyfikują syndrom zjawisk dotyczących sprzeczności interesów, który predestynuje przynależność klasową do wyjaśniania konfliktów społecznych

- w teorii Webera sytuacja klasowa jest utożsamiana z sytuacją rynkową

a) sytuacja klasowa jako pojęcie neutralne, nie przesądzające o występowaniu zysku

b) zastosowanie przynależności klasowej w rozumieniu rynkowym do szerszego zakresu zjawisk niż przynależności klasowej odniesionej do problematyki konfliktu

3) szczególny charakter stosunków klasowych

- dla Marksa szczególny charakter stosunków klasowych przejawia się w wyzysku, który polega na przechwytywaniu przez kapitalistów wartości wytworzonej przez pracowników najemnych

a) dobrobyt klasy wyzyskiwaczy dokonuje się kosztem deprywacji klasy wyzyskiwanej

b) nierówności klasowe opierają się na występowaniu negatywnej zależności między interesami analizowanych segmentów, natomiast nie dadzą się one sprowadzić do hierarchii, w której kapitaliści zajmują wyższą, a robotnicy niższa pozycję, lub do podziału na bogatych i biednych

4) usytuowanie procesów formowania się klas

- u Marksa miejscem formułowania się klas jest proces produkcji

a) w systemie kapitalistycznym na bzie stosunków produkcji kształtuje się dychotomiczny podział na klasę robotniczą i klasę właścicieli

- u Webera miejscem kształtowania się klas jest rynek

5) historyczny zakres teorii Marksa i Webera

- konsekwencją usytuowania przez marksizm mechanizmów klasotwórczych w procesie produkcji (i kontekście stosunków wyzysku) jest bardziej uniwersalny charakter tej teorii w przekroju czasowym

a) podział na właścicieli i klasy wyzyskiwane występuje już w systemie niewolniczym (w postaci podziału na panów i niewolników)

- w teorii Webera mechanizmy klasotwórcze wyłaniają się dopiero z rozwojem kapitalistycznych stosunków rynkowych

a) w społeczeństwach tradycyjnych występowały stany, kasty i inne formy n nierówności społecznych

6) pojęcie klasy

- w ujęciu Webera

a) klasy społeczne jako zagregowane kategorie jednostek, połączonych wspólnotą warunków rynkowych

b) klasy społeczne to wszystkie położenia klasowe, miedzy którymi przechodzenie osobiste w kolejnych pokoleniach jest całkowicie możliwe i zwykle typowo występuje

c) dana zbiorowość spełnia warunek klasowości, jeżeli zmiana pozycji w jej ramach jest łatwiejsza od ruchliwości między pozycjami przypisanymi do różnych klas

d) kiedy mam miejsce analiza zmian społecznych z punktu widzenia aktorów, są nimi ludzie

- w ujęciu Marksa

a) podstawowym czynnikiem klasotwórczym jest antagonizm miedzy kapitałem a pracą, zaś główną osią podziałów społecznych dychotomiczny podział na właścicieli firm i pracowników najemnych

b) aktorami są tutaj zbiorowe podmioty

Podsumowanie teorii Marksa:

- głównym zadaniem wyjaśnienie dynamiki procesów dziejowych

- historia dziejów jako pochodna walki klas,

- dychotomiczny podział jako modelowy punkt wyjścia dla ogólniejszych rozważań

- dwie funkcje pojęcia klasy społecznej w teorii marksowskiej:

1) narzędzie czysto analityczne

a) służy uwydatnieniu logiki procesów dziejowych

b) odwołanie do dychotomicznej wizji struktury klasowej w celu wskazania, ze że ze względu na antagonizm między klasami nie można uniknąć konfliktów - wynika to z obiektywnej sprzeczności interesów klasowych, jako że stosunki wyzysku są immanentną cechą podziałów klasowych i możliwy jest co najwyżej kompromis, ale nigdy harmonia

2) klasa społeczna jako element zapisu historii, osadzony w konkretnej rzeczywistości społecznej, stosowany do interpretacji wydarzeń

Rozdział 4.3 - Kwestia stopniowalności i formowanie się klas

Przeciwstawienie dychotomicznej perspektywy marksistowskiej nierozerwalnie związanej z aktywną rolą klas, pojęciu klasy agregatu, utożsamianej ze zbiorowością jednostek zajmującej w układzie stosunków produkcji podobne pozycje, jednak nie połączonych poza tym żadną więzią ani poczuciem wspólnoty.

Pojęcie stopniowalności klas:

- identyfikacja mocnego i słabego rozumienia klasy społecznej - klasy mogą się wyodrębniać silniej lub słabiej

- stopniowalny charakter struktury społecznej - bardziej lub mniej widoczne antagonizmy pomiędzy grupami wchodzącymi w skład struktury społecznej

- krystalizacja struktury klasowej może być analizowana

a) statycznie - analiza stan zaawansowania krystalizacji w określonym momencie czasowym, poprzez odwołanie się do danych przekrojowych uzyskanych na podstawie surveyu,

b) dynamicznie - krystalizacja jest przede wszystkim procesem, który prowadzi do formowania się „dojrzałych” klas ze zbiorowości jednostek

Krystalizacja struktury klasowej to skumulowany efekt rożnych procesów, sekwencja następujących wydarzeń (według teorii Marksa):

1) zarysowanie się ostrych podziałów społecznych

- zasadniczą płaszczyznę podziału wyznacza odmienny stosunek do środków produkcji

- główna oś podziału przebiega między właścicielami kapitału a pracą

- źródłem nierówności jest mechanizm wyzysku, czyli przechwytywanie przez kapitalistów nieopłaconej wartości produktu wytworzonego przez pracowników najemnych

- koncentracja kolejnych podziałów, które są wyłącznie rezultatem obiektywnych procesów występujących na styku struktury społecznej i mechanizmów rynkowych

2) w pierwszym stadium formowania się klas, czy grup zawodowych funkcjonują one dopiero w stanie utajonym, co oznacza, ze „nie żyją” jeszcze jako zbiorowe podmioty

- obiektywne różnice powinny się z czasem coraz bardziej zaostrzać, powodując wzrost wielkości dystansów

- obserwowalnym przejawem zaawansowania procesu może być homogamia klasowa, która znajduje wyraz w ograniczaniu małżeństw i stosunków towarzyskich do tego samego kręgu jednostek

- narastanie obiektywnych przeciwieństw klasowych doprowadzi do polaryzacji na właścicieli wielkiego biznesu i zwiększającą się liczebnie zbiorowość jednostek wyłączonych ze stosunków własności

- zaostrzenie kontrastów pod względem udziału we władzy, zamożności i stopie życiowej

- kulminacja kontrastów do momentu, aż fundamentalne nierówności zostaną zauważone przez samych aktorów

4) punkt zwrotny to przejście od „klasy w sobie” do „klasy dla siebie”

- członkowie proletariatu od samego początku złączeni poczuciem wspólnoty interesów, polegającej na zniesieniu wyzysku i alienacji wobec własności i pracy, stanowili jednak niezorganizowaną masę społeczną - masa ta pozostawała w opozycji do właścicieli kapitału, ale nie przekształciła się jeszcze w klasę dla siebie, ponieważ nie była tej opozycyjności świadoma

- klasy nie istnieją w próżni - przejście z etapu obiektywnej przeciwstawności klasy „w sobie” na bardziej zaawansowany etap klasy „dla siebie” jest elementem transformacji całego systemu,

- robotnicy zaczynają dostrzegać we właścicielach firm wroga, którego należy pokonać, natomiast strona wyzyskująca stara się ten rewolucyjny ruch unicestwić, mobilizując siły ideologicznego nacisku i środki przemocy

- przekształcenia należy traktować jako rezultat zastosowania zasobów, którymi rozporządzają różne klasy społeczne, w celu przejęcia władzy i rewolucyjnego przeobrażenia instytucji państwowych

- zasobami są dostęp do wyższego wykształcenia, monopolizowany przez klasy średnie w celu zachowania dominacji w sferze kultury (Collins), kreowanie przez inteligencję symboli wyższości w dziedzinie stylu życia (Bourdieu), czy odrębne praktyki socjalizacji potomstwa

a) praktyki stosowane w klasach średnich wymuszają samodyscyplinę i orientacje na sukces, stając się lokomotywą awansu

b) w typowej rodzinie robotniczej wzorem do naśladowania jest szybkie skończenie szkoły i podjęcie pracy, najlepiej takiej, która jest w bliskim zasięgu i nie wymaga zerwania kontaktów rodzinnych

c) reprezentanci danej klasy realizują strategie w rozproszeniu - nie porozumiewają się oni ze sobą, a miedzy pokoleniowy przekaz zasobów jest koniecznością

d) działania uwarunkowane klasowo i pogłębiają istniejące podziały społeczne

4) kulminacyjnym momentem jest zorganizowanie się klas w działające aktywnie podmioty

- etap pierwszy - przedrewolucyjny - świadomość „trade - unionistyczna”

a) jej przejawy w dążeniach do realizacji wąsko rozumianych interesów, partykularyzmie spojrzenia i braku chęci do rewolucyjnych wystąpień

- etap drugi - przejście z etapu znamionującego brak świadomości rewolucyjnej klasy do politycznego działania

a) ostateczny test dla zaawansowanego stadium „klasy dla siebie”

b) w przypadku robotników czynnikiem sprzyjającym jest osiągnięcie wysokiego stopnia wzajemnej łączności i koncentracji przestrzennej

c) robotnicy nie ograniczają się już tylko do walki o wzrost płac, lepsze warunki pracy i ochronę socjalną w ramach swoich zakładów i branż

d) na etapie „klasy dla siebie” robotnicy gotowi są do rewolucyjnej walki zmierzającej do obalenia klasy panującej i zniesienia wyzysku

e) koniecznym warunkiem osiągnięcia stanu dojrzałości klasowej jest wyłonienie się partii politycznej, która wytycza strategię i kieruje walką, a następnie dokonuje zasadniczego przekształcenia stosunków społecznych

Rozdział 4.4. - niezrealizowana prognoza rewolucji

Ogólna prognoza marksowska zawiodła, jeżeli chodzi o przewidywania dotyczące upadku kapitalizmu i zlikwidowania podziałów klasowych. Próbując wyjaśnić przyczyny nietrafności prognozy wskazywano na jej błędne przesłanki:

1) wyjaśnienie braku rewolucyjnych nastrojów poszukiwano w postępującym wzroście stopy życiowej klas niższych

- z jednej strony przyniosło to złagodzenie rewolucyjnych nastrojów, z drugiej zaś w klasie robotniczej nastąpił rozłam

- wyodrębnienie się „arystokracji robotniczej” w której Marks dopatrywał się przywódców nadciągającego przewrotu

- wzrost zamożności zrodził poczucie stabilizacji i „fałszywą świadomość', przeciwdziałającą radykalizacji nastrojów

2) prawidłowością jest, że nawet silne deprywacje warunków materialnych nie wyzwalają rewolucyjnych postaw i chęci obalenia niesprawiedliwych stosunków społecznych

3) indywidualizm robotników

- w klasie robotniczej nigdy nie było chęci działań nastawionych na realizację interesów zbiorowych

- wbrew temu co twierdził Marks, poczynaniom robotników w dziedzinie zdobywania środków do życia od początku przyświecały indywidualistyczne strategie

Odpowiedz na pytanie czy zarysowany przez Marksa schemat formułowania się klas znalazł jakieś odzwierciedlenie w historii (Rewolucja Francuska, Komuna Paryska, rewolucja październikowa, Wielki Marsz w Chinach) :

1) po stronie rewolucyjnych podmiotów nie było nigdy klas, tylko szerokie zbiorowości, złożone z różnych kategorii społecznych o podobnym podłożu klasowym

- wszystkie zbiorowości występowały zjednoczone, na ogół, na partnerskim związk, i ożywione wolą wspólnego działania

2)krótkotrwały i jednorazowy charakter podmiotów rewolucyjnych

- najbardziej typowym stanem struktury społecznej jest klasa agregat, natomiast rzadko dochodzi do formowania się klas „dla siebie”, czyli w najbardziej dojrzałej postaci

Współczesne analizy walki klasowej:

- funkcjonowanie klas w życiu codziennym

- demokratyczna walka klasowa - nie daje o sobie znać w dramatycznej postaci otwartego konfliktu, ale w postaci zinstytucjonalizowanej walki interesów

- funkcjonowanie klas jako zbiorowych podmiotów polega przede wszystkim na prowadzeniu negocjacji miedzy związkami zawodowymi a pracodawcami (Walter Korpi)

a) przedmiotem przetargu jest wzrost dostępu do dóbr ( wyższe płace), lepsze warunki pracy i zabezpieczenie prze bezrobociem

b) walka klas w dalszym ciągu rozgrywa się w sferze produkcji

Empiryczna operacjonalizacja walki klasowej:

- klasy nie aktywizują się na scenie publicznej w postaci wielkich kategorii, takich jak klasa robotnicza, ale w postaci wąskich kategorii zawodowych (Weeden & Grusky)

a) wąskie kategorie zawodowe jako kolektywni aktorzy, zabiegający o interesy na rynku pracy, w których dokonuje się socjalizacja do roli społecznej, stosowane są mechanizmy selekcji polegające na ograniczaniu dostępu do lukratywnych stanowisk

b) postulat konieczności reteoretyzacji analizy klasowej z poziomu makrostrukturalnego na poziom mikrostruktury społecznej

Rozdział 4.5. - podsumowanie

Rozumienie klasy społecznej:

- klasa utożsamiana z pozycją zajmowaną przez daną kategorię w systemie uwarstwienia lub hierarchii społecznej

- klasa społeczna = społeczny status

- utożsamianie klas społecznych ze strukturami, które wyłoniły się na bazie rozwoju kapitalistycznych środków produkcji (Weber, Marks)

a) klasy społeczne nie mogłyby zaistnieć bez rozwoju form wytwórczości i stosunków rynkowych, przejmujących rolę głównego regulatora dostępu do pozycji społecznych i rolę mechanizmu dystrybucji dób określających pozycje jednostek

Rozdział 5 - neomarksizm - próba dostosowania teorii marksowskiej do współczesnych społeczeństw

Neomarksizm:

- próba dostosowania oryginalnego aparatu pojęciowego marksizmu do współczesnych społeczeństw

- Wright - reprezentant neomarksizm

a) pomiar przynależności klasowej jednostek na podstawie danych z badań surveyowych

b) analiza wpływu zróżnicowania klasowego na nierówności dochodów

Rozdział 5.1. - struktura klasowa

Marksizm a neomarksizm - w oryginalnym ujęciu marksowskim pojecie struktury klasowej wprowadzono w celu wyjaśnienia logiki procesów dziejowych (głównie w aspekcie występowania po sobie formacji), natomiast w ujęciu neomarksowskim przynależność klasowa jest traktowana jako zmienna wyjaśniająca na równi z innymi wskaźnikami pozycji społecznej.

Rozdział 5.1.1. - jak powstają klasy - mechanizm wyzysku

Definicja struktury klasowej Wrighta:

- całościowa organizacja stosunków klasowych

- suma wszystkich stosunków klasowych, jakich uczestniczą jednostki

- w stosunkach klasowych uczestniczy się w wyniku usytuowania na pozycjach (na przykład robotników) określanych mianem lokacji klasowych.

Klasa społeczna:

- usytuowanie klas społecznych w procesie produkcji

-klasy społeczne wyodrębniają się na bazie tworzenia wartości

- w dziedzinie produkcji, na gruncie stosunków własności wyodrębniają się klasa robotnicza i właściciele środków produkcji - głównym ośrodkiem tego procesu jest wyzysk

Sytuacja wyzysku:

- sytuacja wyzysku polega na przechwytywaniu wartości dodatkowej

- stroną przechwytującą są właściciele, wytwórcami robotnicy

- wartość dodatkowa to część produktu wytworzonego przez robotników, która zostaje właścicielowi po odliczeniu kosztów związanych z zastosowaniem środków i kosztów odtworzenia siły roboczej, czyli płac

- rozpatrywanie mechanizmu wyzysku w odniesieniu do ogólniejszego kontekstu niż sfera ekonomi, kontekstem tym jest antagonizm, wynikający ze sprzeczności między interesami tych klas

Wyzysk ma miejsce jeżeli spełnione są warunki

1) występowanie przyczynowej relacji między dobrobytem jednej klasy, a materialną deprywacją drugiej

- interesy materialne dotyczą wszystkich spraw związanych ze stopą życiową, to znaczy obejmują one również wypoczynek i konsumpcję

2) konsekwencją zależności w zakresie dobrobytu jest asymetryczne wykluczenie wyzyskiwanych jednostek z dostępu do zasobów produkcji

- sytuacja wykluczenia usankcjonowana jest przez posiadanie prawa własności, a jego naruszenie umożliwia właścicielom zastosowanie środków przymusu

- wyjątkami od wykluczenia opartego na zastosowaniu siły i prawa własności są przypadki wykluczenia dokonujące się na bazie naturalnej dystrybucji talentów, zdolności i innych dóbr

- wyjście poza mechanizm ekonomicznej eksploatacji i zdefiniowanie jej szerszej

3) konsekwencją mechanizmu nierówności jest przywłaszczanie przez właścicieli pracy robotników

- jest to istota wyzysku

- robotnicy wyzyskiwani są przez fakt wywłaszczenia ich przez kapitalistów, którzy kontrolują zasoby produkcji

- zawłaszczając ludzką pracę, odbiera się część osobowości

Podłoże wyzysku:

- podłożem wyzysku jest wystąpienie sprzeczności interesów dotyczącej spraw materialnych

- antagonizm generowany jest w sferze produkcji przez szczególną współzależność miedzy klasami

- współzależność między klasami polega na tym że dobrobyt klasy wyzyskiwaczy dokonuje się kosztem deprywacji klasy wyzyskiwanej

- deprywacja dotyczy zasobów produkcji, wyników pracy (czyli nagród), a przede wszystkim jest ona równoznaczna z pozbawieniem wyzyskiwanych osób własności na pracą

Nie każdy przypadek sprzeczności kwalifikuje się do miana stosunków klasowych:

- przypadek formowania się konfliktu interesów w sytuacji niewystępowania trzeciego warunku

- sytuacja w której, miedzy określonymi segmentami struktury społecznej istnieje antagonizm, jednak nie zachodzi stosunek ekonomicznego wyzysku - sytuacja ekonomicznego ucisku pozbawionego wyzysku

- przykładem jest antagonizm w XIX wieku w USA między osadnikami z Europy a ludością tubylczą - osadniczy nie przechwytywali owoców siły roboczej

Relacyjny charakter klasy i przynależności klasowej

- realcyjne rozumienie klasy społecznej w marksizmie wynika z założenia że wyzyskiwacz nie może istnieć bez strony będącej przedmiotem wyzysku

- kapitaliści i klasa robotnicza funkcjonują w przymusowej symbiozie

- założenie to nie dotyczy stosunków ucisku nie będącego wyzyskiem

Konsekwencje istnienia dwóch rodzajów stosunków (ucisk będący wyzyskiem i ucisk nie będący wyzyskiem) - metody rozwiązywania sprzeczności interesów miedzy stronami konfliktu:

- w przypadku ucisku, możliwym rozwiązaniem jest eksterminacja - na przykład fizyczne zlikwidowanie Indian ułatwia funkcjonowanie osadnikom,

- wariant eksterminacji nie ma zastosowania w sytuację gdy w grę wchodzi wyzysk - ponieważ robotnicy są koniecznym elementem procesu produkcji, ich likwidacja skazałaby właścicieli na niebyt

Rozdział 5.1.2 - kształt struktury klasowej

Kształt struktury społecznej:

- dwubiegunowy podział na właścicieli i robotników spotyka się z zarzutem nadmiernego uproszczenia struktury społecznej

- podział na właścicieli i robotników powoduje pewne ograniczenia w posługiwaniu się tym schematem na etapie analiz

a) nierównomierny charakter rozkładu zmiennej „klasa społeczna”

b) we wszystkich społeczeństwach odsetek „klasy robotniczej” kilkakrotnie przewyższa odsetek właścicieli co powoduje, że zmienna ta słabo różnicuje i niewiele wyjaśnia

Wewnętrzne zróżnicowanie właścicieli i robotników:

- podział na na przykład wyżej usytuowanych pracowników umysłowych i pracowników fizycznych, obie te grupy zajmują niższą pozycję

- w neomarksistowskich teoriach struktury klasowej kategorie pracowników umysłowych określane są jako „nowa klasa średnia”

- wyodrębnienie się klasy średniej stanowiło punkt wyjścia do konceptualizacji struktury klasowej w postaci szczegółowego podziału

- zastosowanie pojęcia klasy średniej w analizach nad społeczeństwami kapitalistycznymi, zastępując oryginalną dychotomię marksowską

Struktura społeczna według Wrighta:

- struktura społeczna jako układ stosunków między kategoriami usytuowanymi na określonych „lokacjach klasowych”

- podstawowy podział przebiega między lokacjami właścicieli i pracowników najemnych

- w strukturze społecznej występują jednak również inne lokacje, kreowane przez

nowoczesne stosunki rynkowe (12 lokacji)

- lokacje wśród właścicieli

a) kapitaliści - właściciele środków produkcji sprawujący kontrolę nad środkami produkcji i pracownikami (czysta lokacja klasowa)

b) kategoria małych właścicieli, będących bezpośrednimi producentami, niezatrudniający nikogo (czysta lokacja klasowa)

c)drobni właściciele środków produkcji, którzy wynajmują pracowników, a równocześnie sami obsługują własności i sprawują kontrole nad sobą - połączenie atrybutów klasowych kapitalistów i drobnych właścicieli (lokacja kontradyktoryczna)

Kontradyktoryczne pozycje (lokacje) klasowe:

- łączą w sobie cechy kategorii usytuowanych na przeciwstawnych lokacjach

- pojecie pozwala na wydobyć aspekt sprzeczności

- pozycje identyfikujące jednostki charakteryzujące się odmiennymi postawami i wzorami konsumpcji

- trzy rodzaje kontradyktorycznych lokacji klasowych:

1)drobni właściciele

2) menadżerzy

3) eksperci

- i menadżerzy i eksperci należą do grupy pracowników najemnych, odróżniają od siebie dwa kryteria podziałów klasowych - kryterium kwalifikacji i kryterium dominacji (władzy)

Menadżerzy:

- identyfikowani przez wymiar dominacji

- mimo że dominacja zawsze była atrybutem stosunków klasowych , to w epoce wolnokonkurencyjnego kapitalizmu pierwszoplanową rolę odgrywały stosunki własności - w nowoczesnym systemie rynkowym następuje usamodzielnienie się dominacji, ponieważ właściciele bardziej niż przedtem potrzebują personelu sprawującego kontrolę nad funkcjonowaniem przedsiębiorstw

- właściciele delegują menadżerom władzę w zakresie podejmowania strategicznych decyzji, kierowania codzienną działalnością i kontroli pracowników

- przyczyny usytuowania menadżerów na kontradyktorycznych pozycjach:

a) wchodząc w stosunki dominacji, staja się oni częścią klasy kapitalistów, a nie przestają być oni pracownikami najemnymi

b) sprawują oni władze nad robotnikami, ale równocześnie podlegają władzy właścicieli

c) mają oni swój udział w wyzysku, ale równocześnie sami są wyzyskiwani

- uzasadnienie odrębności menadżerów w stosunku do klasy robotniczej

a) udział w przechwytywaniu wartości dodatkowej

b) renta lojalności, którą menadżerowie uzyskują z tytułu sprawowania funkcji nadzoru

c) renta lojalności stanowi nagrodę za szczególne kwalifikacje wymagane na stanowiskach kierowniczych, ponoszenie odpowiedzialności i funkcjonalna ważność ich ról

- wyższe narody są elementem systemu motywacyjnego, koniecznego, żeby zapewnić efektywność i obsadzanie wyższych pozycji:

a) odwołanie do teorii funkcjonalnej

b) nagrody, które otrzymują menadżerzy pochodzą z wartości wytworzonej przez robotników

c) nagroda za współuczestnictwo we władzy

- koszt, który musi ponieść właściciel

a) atrybutem zawodów kierowniczych jest ich wysoka złożoność co powoduje, ze nie poddają się oni kontroli tak łatwo jak robotnicy i pracownicy umysłowi o niższym statusie

b) brak całkowitej kontroli nad menedżerami jest czynnikiem ograniczającym władzę właścicieli

c) w celu wyeliminowania trudności w monitorowaniu pracy menedżerów koniecznej jest ustanowienie szczególnego układu stosunków

d) stosunki opierają się na kooptacji zapewniającej lojalność, czego gwarancją mają być odpowiednio wysokie zarobki - renta lojalności jest efektem funkcjonowania takiego właśnie układu

Specjaliści (eksperci):

- kontradyktoryczność pozycji wynika z tego, że pozycje specjalistów są wynikiem połączenia cech pracownika najemnego i samozatrudniającego się właściciela

- specjaliści są pracownikami najemnymi w tej części swych ról, które polegają na sprzedawaniu siły roboczej i separacji od własności środków produkcji

- z drugiej strony należą oni do małych właścicieli w aspekcie kontrolowania swojej pracy

- o odrębności specjalistów decydują ich wysokie kwalifikacje

- występowanie mechanizmu uprzywilejowania podobnego jak w przypadku menedżerów

a) właściciele wiedza że specjaliści dysponują kwalifikacjami rzadkimi i pożądanymi na rynku, które wymagają dodatkowej nagrody

b) występują istotne trudności w monitorowaniu zadań specjalistów

- właściciele zmuszeni są do oparcia stosunków ze specjalistami na uprzywilejowanych zasadach, zapewniających lojalność

- właściciele musza przeznaczać część zysku na wynagrodzenia specjalistów, opłacając ich według wyższych stawek niż wymagają tego koszty siły roboczej - udział specjalistów w przechwytywaniu wartości dodatkowej, co sytuuje ich po stronie klasy wyzyskującej

- wysoki stopień autonomii specjalistów - w stosunku do właścicieli i menadżerów zachowują oni częściowo niezależną pozycje, co wynika z charakteru ich pracy, związanej z występowaniem w roli niezależnego eksperta - dlatego jest to pół-autonomiczna lokacja klasowa

Rozdział 5.2. - problemy interpretacyjne - nietypowe lokacje klasowe

Nietypowe lokacje klasowe:

- zbiorowość obejmująca: dzieci, uczniów, studentów, bezrobotnych, rencistów, emerytów, niepracujące gospodynie domowe

- brak uwzględnienia istnienia nietypowych lokacji klasowych w oryginalnym schemacie marksowskim

Koncepcja neomarksistowska a nietypowe lokacje klasowe (Wright)

- wyróżnienie „bezpośrednich” i „pośrednich” lokacji klasowych

- kryterium podziału na lokacje bezpośrednie i pośrednie jest usytuowanie na rynku pracy - fakt wykonywania określonych zawodów

- na bezpośrednich lokacjach sytuują się wszystkie scharakteryzowane kategorie właścicieli i pracowników najemnych

- usytuowanie na rynku pracy automatycznie pociąga za sobą fakt uczestnictwa w stosunkach wyzysku, kreujących nierówności klasowe

- osoby nie pracujące zajmują lokacje pośrednie

- lokacje pośrednie są rezultatem przejmowania bezpośrednich lokacji od członków rodziny (można je przejmować również od innych osób mających lokacje bezpośrednie)

- większość populacji usytuowana jest na obu lokacjach - bezpośrednich i pośrednich - są to mieszane lokacje klasowe

- mieszane pozycje klasowe dotyczą głownie rodzin, w których bezpośrednie lokacje klasowe mają i żona i mąż

Konsekwencje wyróżnienia bezpośrednich i pośrednich lokacji klasowych:

1) można funkcjonować w kilku klasach na raz, a tym czy jest się bardziej robotnikiem, kapitalistą, czy członkiem klasy średniej, decyduje bezpośrednio charakter przynależności klasowej

2) ważnym wymiarem analizy jest nie tylko przynależność klasowa, ale i profil bezpośrednich i pośrednich pozycji klasowych

Kwestia underclass:

- underclass to osoby ubogie, sytuujące się na samym dole hierarchii społecznej

- główną cecha jest fakt deprywacji materialnej, wykluczenie z różnych sfer (głownie z rynku pracy, udział w polityce, aktywności publicznej),

- wykluczenie z uczestniczenia w mechanizmach nierówności klasowych - fakt ten czyni z underclass podklasę - jego członkowie usytuowani są poza dominującym składem stosunków klasowych

- wyjaśnienie położenia underclass w strukturze społecznej za pomocą rozróżnienia na stosunki wyzysku i ucisku

- członkowie underclass należą do kategorii uciskanych, ale pozostających poza stosunkami wyzysku, co wynika z ich ograniczonego dostępu do kwalifikacji i innych zasobów, określających pozycje społeczną

- wykluczenie underclass z dostępu do zasobów decyduje o niemożności jej wykorzystania w procesie akumulacji kapitału

- do underclass należą:

1) długotrwali bezrobotni

2) lumpenproletariat

3) ludzie o niskim statusie społecznym,

- cechy charakterystyczne underclass:

a) apatia i bierność

b) mentalność „kultury ubóstwa” eliminująca członków underclass z rynku potencjalnej siły roboczej

Rozdział 5.3. - formowanie się klas

Proces formowania się klas:

- świadomość klasowa, walka klasowa, formowanie się struktury klasowej rozpatrywane są przez neomarksizm jako sekwencja zjawisk prowadzących do krystalizacji struktury klasowej - krystalizacja struktury klasowej to przechodzenie od stanu najsłabszej krystalizacji do stanu w którym stają się one podmiotami, podejmującymi działania w celu realizacji interesów klasowych

- procesy formowania się klas pozwalają wydobyć stopniowalny charakter ostrości podziałów klasowych i przynależności klasowej

Proces formowania się klas z perspektywy neomarksizmu (Wright):

- proces formowania się struktury klasowej jako formowanie się kolektywnie zorganizowanych sił społecznych (w ramach struktury klasowej) w celu realizacji interesów klasowych

- definicja procesu formowania się struktury klasowej obejmuje wszystkie możliwe działania, których finalnym efektem jest uformowanie się klas jako aktywnych podmiotów sceny społecznej:

a) działalność parii politycznych

b) działalność związków zawodowych

c) działalność stowarzyszeń i klubów

d) działalność wszystkich organizacji

e) nieformalne sieci stosunków, o ile tylko znajduje to w jakimś stopniu odzwierciedlenie w kształtowaniu się nierówności klasowych

- wprowadzenie podziału na stosunki wewnątrzklasowe i międzyklasowe

a) formowanie się klas dotyczy tylko stosunków wewnątrzklasowych

b) stosunki międzyklasowe służą do zidentyfikowania kształtu struktury klasowej - hierarchii dystansów, kształtu nierówności, siły barier

Świadomość klasowa:

- konstytutywny element formowania się struktury klasowej

- świadomość klasowa obejmuje wszystkie aspekty świadomości wywierające wpływ na te działania jednostek, które znajdują odzwierciedlenie w stosunkach klasowych

- najważniejszym aspektem świadomości klasowej jest zdolność do rozumienia mechanizmów

a) w przypadku klas podlegających deprywacji materialnej chodzi o rozumienie konieczności przekształcania struktury klasowej

b) w przypadku klas panujących rozumienie, że utrzymanie ich dominującej pozycji wymaga zachowania istniejącego układu

Walka klasowa:

- pojecie walki klasowej wywodzi się od ogólniejszego pojęcia praktyk klasowych

- przykładem praktyki klasowej wychodzącej poza granice „walki klasowej” jest opór robotników przeciwko podważaniu norm pracy

- walka klasowa to wszystkie zorganizowane formy antagonistycznych praktyk klasowych - te które skierowane są przeciwko sobie nawzajem

Rozdział 5.4. - podsumowanie: charakterystyczne cechy neomarksistowskiego podejścia:

Rozdział 6 - teza o śmierci klas

Rewizjonizm (Edward Bernstein)

- zakwestionowanie tezy o postępującej polaryzacji struktury klasowej

- tradycyjne rozróżnienie na kapitalistów i proletariat nie odzwierciedla faktycznych podziałów - robotnicy i kategorie najemnych pracowników umysłowych wyraźnie się różnią ze względu na status społeczny, sytuacje pracy i styl życia i w związku z tym tworzą odrębne segmenty

- prognoza postępującego zróżnicowania struktury społecznej

Rozdział 6.1. - argumenty za zanikaniem klas i ich krytyka

Podstawowe aspekty procesu zanikania klas:

- praca

- własność

- styl życia i wzory konsumpcji

- zachowania polityczne

- nowe lojalności

Rozdział 6.1.1 - praca

Zmiany w zakresie zatrudnienia:

- pojawienie się w latach 80-tych nowych form zatrudnienia, które zmodyfikowały relacje między pracownikami, właścicielami firm i kadrą kierowniczą przedsiębiorstw

- głównym celem wprowadzenia „niestandardowych” form w zakresie zatrudnienia miało być obniżenie kosztów siły roboczej

- niektóre z wprowadzonych zmian w zakresie zatrudnienia:

a) ruchomy czas pracy

b) wynajmowanie do zadań produkcyjnych i usług

c) zatrudnienie na część etatu

d) wynagrodzenia za określoną ilość wytworzonego produktu

- nowe formy w zakresie zatrudnienia występowały już wcześniej, jednak dopiero w latach 80-tych zaczęto je stosować masowo, jako środek walki z powtarzającymi się okresami recesji

Wzmożona obecność niestandardowych rozwiązań w zakresie zatrudnienia został wykorzystana prze krytyków teorii klasowych (Castells, Gray)

-stwierdzenie, że tradycyjne pełnoetatowe zawody, wbudowane w biografii jednostek, ulegają erozji

- burżuazyjne instytucje kariery i zawodu znalazły się w odwrocie

- kształtowanie się grupy jednostek nieafiliowanych do żadnych firm i zawodów

- wzrastający spadek zatrudnienia dotyczył również klas średnich, powodując ich odburżuazyjnienie

Konsekwencja wprowadzenia nowych form zatrudnienia - dekompozycja przynależności klasowej:

- pracownicy najemni zatrudniani na części etatu stają się słabiej przypisani do klas, ich pozycja mniej jednoznacznie determinuje zachowania i orientacje życiowe

- przesuwanie się dużych zbiorowości z centrum struktury klasowej na peryferia, co sugeruje jej malejący wpływ n funkcjonowanie jednostek

Tendencje rzutujące na strukturę klasową (stwierdzone w rzeczywistości):

1) malejąca pewność zatrudnienia

- trudności z określeniem w jakim stopniu malejąca pewność zatrudnienia osłabiła rolę nierówności klasowych

2) nowe formy zatrudnienia:

- obejmują nie tylko robotników, ale i klasę średnią

- specjaliści w zawodach umysłowych są teraz częściej zatrudniani na krótkoterminowych kontraktach i nie uzyskują gwarancji ciągłości pracy, co w niedawnej przeszłości stanowiło ich atut

a) specjaliści w dalszym ciągu zachowują korzystną pozycje rynkową, co świadczyłoby o tym niestandardowe zajęcia nie są równoznaczne z kresem burżuazyjnej instytucji kariery, (jak utrzymują zwolennicy tezy o zanikaniu klas)

b) zatrudnienia na krótkookresowym kontrakcie jest dla specjalistów pomostem do stabilności zawodowej i dalszego awansu, podczas gdy na robotników ta sytuacja działa częściej jak zamknięcie drogi do zrobienia kariery

c) nieprawdą jest opinia o wzrastającym zasięgu niestandardowych form zatrudnienia w klasie średniej

d) specjaliści funkcjonują w systemie specjalistycznych programów szkolenia - w przeciwieństwie do kategorii o niższym statusie - co chroni ich przed bezrobociem i pozwala utrzymać wznoszącą się linię kariery

3) zmiana treści ról zawodowych

- interpretowane jako wynik postępu technologicznego, zmian koniunktury i zapotrzebowania na pewne zawody

- w konsekwencji następuje przesuwanie się kategorii zawodowych w górę i w dół

- zawody, które ulegają degradacji stają się mniej ważne, uzyskuje się w nich mniejsze zarobki, traci władzę, autonomię, a praca w nich nie daje perspektyw rozwoju

- w konsekwencji zmiany treści zawodów następuje dekwalifikacja roli pracowników biurowych - obniżenie się poziomu umiejętności wymaganych do wykonywania danego zawodu

- ponieważ kategoria pracowników biurowych bezpośrednio sąsiaduje z klasa robotnicza w hierarchii społecznej , przesuwanie się ich w dolne partie hierarchii jest świadectwem malejącej wyrazistości dystansów klasowych

- zmiana treści ról zawodowych może być także efektem wydłużania hierarchii organizacyjnej przedsiębiorstw (Pakulski & Waters)

a) wzrasta liczba stanowisk związanych z kierowaniem i pozycji autonomicznych związanych z doradztwem

b) ludzie umiejscowieni na tych pozycjach przejmują część zadań realizowanych niegdyś przez wąski krąg osób

c) wydłużanie się hierarchii stanowisk jest czynnikiem sprzyjającym delegowaniu władzy z góry w dół, co powoduje przekształcanie się dychotomicznych podziałów w stopniowalne hierarchie

4) przesuwanie nakładów inwestycyjnych z przemysłu do usług

- konsekwencją są zmiany struktury zawodowej, czego świadectwem jest stopniowe zanikanie kategorii robotniczych związanych z produkcją

- trzon klasy robotniczej traci w ten sposób rację bytu w nowym porządku światowym

- następuje przemieszczanie się osi konfliktów i usuwanie sic z pola widzenia

5) rozwój polityki welfare state

- redystrybucja dóbr i wzrost roli świadczeń socjalnych zmodyfikowały podziały klasowe

- interwencjonizm państwowy jest czynnikiem modyfikującym kształt stosunków klasowych

Rozdział 6.1.2 - własność

Aspekty zmian w stosunkach własności:

1) rozszerzenie się kręgu posiadaczy akcji, uczestników funduszy emerytalnych, ubezpieczeniowych oraz funduszy inwestycyjnych przynoszących właścicielowi dochody

- są to dochody, których źródłem jest zysk, a których nie uzyskiwało się w czasach Webera i Marksa

- klasyczne linie podziału uległy z tego powodu pewnemu rozmyciu

2) zmiany na rynku nieruchomości

- jednym z wyznaczników pozycji klasowej jest teraz własny dom

- zwolennicy śmierci klas nawiązują tutaj do definicji „klas posiadających” sformułowanej przez Marksa i Webera

- wyłanianie się alternatywnego wymiaru, który zaciera tradycyjne podziały związane z pozycją rynkową jednostek

- jeżeli stopa inflacji przewyższa raty kredytu, właściciele domów spłacający wieloletnią pożyczkę mają z tego tytułu czysty zysk

- właściciele domów należą do klasy uprzywilejowanej, ponieważ mają zysk i dobro materialne o dużej wartości

- klasą upośledzoną są tutaj osoby wynajmujące mieszkania

- nietypowy charakter sytuacji w której klasa uprzywilejowana stanowi większość, a klasa upośledzona jest w mniejszości - mimo że przyjmowane na ogół rozumienie stosunków klasowych nie wyklucza występowania uprzywilejowanej większości, teorie wskazujące na zagrożenia stabilności systemu prze konflikt klasowy mają większy sens, jeżeli zagrożenia te płyną ze strony większości dążącej do kontestacji z uprzywilejowaną mniejszością

- rynek nieruchomości stwarza interpretacyjne problemy zwolennikom o tezy śmierci klas - nie jest jasne na czym miałby polegać mechanizm rodzenia się konfliktu, kształtowanie się sprzecznych interesów i ich konsekwencje w postaci zachowań i strategii dochodzenia swoich racji

3) zmiany dokonujące się w strukturze własności środków produkcji, czyli na poziomie firm,

- firmy jako główny ośrodek formowania się stosunków klasowych

- pierwotnie właściciele firm byli także ich kierownikami - funkcje te były połączone, a) w miarę rozwoju gospodarki kapitalistycznej dokonywała się ich częściowa separacja

b) władza nad firmą stopniowo przechodziła w ręce kategorii, której członkowie nie zawsze byli właścicielami (akcjonariusze, menadżerowie), a z kolei nie wszyscy posiadacze formalnych praw własności zajmowali się sprawowaniem kontroli

c) w rezultacie w ramach klasy kapitalistów wyłoniły się trzy rodzaje pozycji:

+) właściciele - rentierzy - czerpiący zyski i niezarządzający bezpośrednio firmami

+) menadżerowie będący jednocześnie właścicielami firm

+) menadżerowie nieposiadający formalnych praw własności, pomijając posiadanie drobnych pakietów akcji i innych tytułów

- wyłonienie się wyspecjalizowanych kadr kierowniczych zmieniło kształt struktury klasowej

a) problem zaadaptowania procesu do teorii - podziały wyznaczone przez odmienny stosunek do własności utraciły kształt dychotomii marksowskiej, przyjmując postać kontinuum szczebli, związanych z zarządzaniem i prawami własności:

+) na jednym biegunie kontinuum sytuują się rentierzy, właściciele przedsiębiorstw typu rodzinnego, lub kierujący firmą posiadacze kontrolnego pakietu akcji,

+) drugi biegun zajmują kierownicy, których udział we własności przedsiębiorstwa jest minimalny lub nie istnieje w ogóle.

+) pomiędzy tymi skrajnościami sytuują się pozostałe kategorie, którym atrybuty zarządzającego i właściciela przysługują w różnej proporcji

- kwestia czy reprezentanci kategorii menadżerów przejęli władzę w przedsiębiorstwie, czy też nadal decydujący głos mają właściciele reprezentujący tradycyjny typ własności rodzinnej - czy menedżerowie stali się nową klasą panującą, która zastąpiła właścicieli kapitału, czy też są oni jednym z segmentów starej klasy (co oznaczało by, ze niewiele się w strukturze klasowej zmieniło)

- teza o przejęciu władzy przez menadżerów (James Burnham):

a) punktem wyjściowym jest stwierdzenie, że własność firmy jest tylko jedną z form kontroli nad środkami produkcji

b) kontrola rozumiana jako władza decydowania o tym, kto zarządza i w konsekwencji, kto decyduje o podziale dochodów

c) według Burnham kontrola przechodzi z rąk właścicieli do menadżerów, którzy wprawdzie nie mają formalnego prawa własności firm, ale kierują nimi z racji posiadanych kwalifikacji i przekazanych im prerogatyw do podejmowania decyzji

d) w związku z rosnącą złożonością gospodarki proces ten będzie się coraz bardziej nasilał

e) kapitalizm nie zostanie obalony prze proletariat, jak sądził Marks, ale prze menadżerów, którzy zastąpią klasę właścicieli przedsiębiorstw

- w konsekwencji powstania klasy menadżerów sprzyja eliminacji podstawowego źródła konfliktów jakim jest w wolnokonkurencyjnym kapitalizmie motyw zysku (Dahrendorf)

a) jeżeli dla zarządzających firmami menadżerów doraźny zysk jest mniej ważny niż wzgląd na profesjonalizm i perspektywy rozwoju, to nie ma już klasy kapitalistów , traktowanej jako uosobienie wyzysku

b) w ten sposób proletariat utracił przeciwnika i trudno w tym przypadku stosować perspektywę konfliktów klasowych

c) teoria podważana prze wyznawców opcji „antymenadżerskiej” - wskazywanie na fakt, że immanentną cechą kapitalistycznego systemu produkcji jest konkurencja i menadżerowie muszą być zorientowani na zysk, aby uniknąć bankructwa

- konsekwencją rewolucji menadżerów miało być zintegrowanie się ich z systemem - z interesami ogółu (Anthony Crosland):

a) kręgi tradycyjnego biznesu w wyniku nacjonalizacji niektórych dziedzin gospodarki przez państwo utraciły realną władzę

b) w rezultacie siłą napędową rozwoju stali się menadżerowie,

c) menadżerowie są pracownikami najemnymi i w swych poczynaniach kierują się ideologią profesjonalizmu, dlatego też ich interesy pokrywają się z celem ogólnospołecznym i interesami innych klas

d) pokrywaniu się interesów społeczeństwa z interesami menadżerów sprzyja także większa (w porównaniu z właścicielami) otwartość tej klasy na rekrutacje z zewnątrz, przyczyniająca się do egalitaryzacji struktury społecznej

Próba odpowiedzi na pytanie, kto ma realną władzę

- poprzestanie na stwierdzeniu, że w hierarchii klasowej wyodrębniają się kategorie mieszane

- kategorie mieszane łączą atrybuty formalnych właścicieli i dyrektorów firm w trudnej do określenia proporcji

Rozdział 6.1.3. - styl życia i wzory konsumpcji

Styl życia w wzory konsumpcji - styl życia traktowany jako wskaźnik przynależności klasowej utożsamianej ze statusem społecznym - stwierdzenie kwestionowane przez zwolenników tezy o śmierci klas.

Argumenty zwolenników śmierci klas kwestionujące wzory konsumpcji jako wskaźnik przynależności klasowej:

1) wskazanie na ujednolicający wpływ kultury masowej

- charakterystyczna oznaka degeneracji, jakiej ulega kultura na fali ogólnego rozkładu jest jednolitość (Adorno & Horkheimer)

- badania prowadzone na robotnikach

a) z jednej strony wzrost demokratyzacji kultury pod wpływem obcowania reprezentantów różnych klas z popularnymi mediami

b) z drugiej jednak strony nic nie wskazuje na wyrównanie się poziomów kultury w postaci, przykładowo, częstszego chodzenia przez robotników do kina

2) rynek konsumpcji przejmuje rolę tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych, zmieniając orientacje życiowe jednostek (Campbell, Saunders)

- sfera produkcji, która kiedyś jednoczyła tak robotników, jaki i ludzi biznesu, ustępuje jako wyznacznik pozycji społecznej różnicom określonym przez posiadanie samochodów, gust i preferencje związane z uczestnictwem w świecie kultury (Campbell, Saunders)

- konsumpcja odrywa się nie tylko od stosunków klasowych, ale i od wszelkich struktur społecznych, wynikających ze wspólnoty terytorialnej, czy więzi rodzinnych

Wizje rozwoju kultury:

1) segmentacja stylów życia i wzorów konsumpcji

- wizja nisz, która jest obrazem zbiorowości indywiduów dążących do samoekspresji, lub wahających się jakiego wyboru dokonać

- nisze to kategorie konsumentów bliskich sobie ze względu na różne aspekty kultury i zakorzenionych w szeroko rozumianej strukturze społecznej - co nie wyklucza różnorodności gustów występujących na poziomie jednostek

2) scenariusz klasowy

- utrzymuje wizerunek klasowych wyznaczników kultury

3) wzrost konsumpcji masowej

- wizja makdonaldyzacji (George Ritzer)

- makdonaldyzacja jako proces stopniowego upowszechniania się zasad działania we wszystkich dziedzinach życia

Rozdział 6.1.4. - zachowania polityczne

Zachowania polityczna jako wskaźnik:

- zachowania polityczne wyrażają zbiorową podmiotowość kategorii społecznych

- porównanie siły związku pomiędzy pozycja klasową jednostek a ich preferencjami wyborczymi w różnych punktach czasowych

- zachowania elektoratu jako wskaźnik potencjalnej mobilizacji do zbiorowego działania

- ludzi oddających swój głos na tę sama partię integruje ( a przynajmniej w założeniu powinna) wspólnota interesów i potrzeb - preferencje wyborcze są bliskie identyfikacji prawdziwych klas, traktowanych jako aktywne działające podmioty, w przeciwieństwie do klas w słabszym sensie, które są tylko układami podobnych pozycji

- pierwsze badania wskazały istnienie zależności

- porównanie danych w szerokich przedziałach czasu umożliwiło uchwycenie kierunku zmian (siła wpływu preferencji wyborczych na pozycje klasową maleje)

- indeks Alforda

a) miernik klasowego charakteru preferencji wyborczych

b) odwołuje się do dwuklasowego podziału na pracowników fizycznych i umysłowych identyfikujących klasę robotniczą i średnią

c) obliczany jako różnica miedzy odsetkiem głosów oddanych na partie lewicowe przez robotników, i oddzielnie, przez kategorie pracowników umysłowych rozpatrywanych ogółem

Rozważania teoretyczne na temat zachowań politycznych:

- malejący odsetek robotników we wszystkich krajach zachodnich powoduje kurczenie się lektoratu lewicy i z natury rzeczy prowadzi do osłabienia wpływu przynależności klasowej na wyniki wyborów (Giddens)

- wzrastające znaczenie działań politycznych przecinających tradycyjne granice klas (Albrow, Castells)

- odwrót społeczeństw zachodnich od materialistycznych wartości, co powoduje, że podziały polityczne są teraz bardziej kwestia gustu i stylu niż interesów wynikających z własności i wykonywanego zawodu ( Inglehart)

Krytyka tezy o osłabieniu wpływu przynależności klasowej na wyniki wyborów:

- krytyka ze strony zwolenników trwałości klas

- w efekcie po uwzględnieniu kontroli „efektów brzegowych” przeprowadzono badania jeszcze raz

- wyniki nowych badań nie wykazały jednokierunkowych tendencji

- dla większości analizowanych krajów zmiany wpływu przynależności klasowej n a postawy wyborcze były nie duże, a siła tej zależności na przemian malał i rosła

Wyniki badań przeprowadzonych w Polsce (Ivan Szelenyj):

- w Polsce po wyborach z 1993 roku partie lewicy uzyskały większe poparcie ze strony robotników niż w wyborach w 1991 roku

- spadek poparcia inteligencji dla partii lewicowych - elektorat partii lewicowych coraz bardziej rekrutował się z klas niższych, co wzmacniało jedność obozu lewicy

- rosnący wpływ czynników związanych z przynależnością klasową odzwierciedla ogólną tendencję odchodzenia w krajach postkomunistycznych od polityki symboli, w której przeciwnicy polityczni odwołują się do narodu, rodziny, kościoła i moralności (hasłem staje się polityka w której zderzają się prawdziwe interesy, a nie ideologia)

Polska - czy inteligencja, prywatni przedsiębiorcy, robotnicy i chłopi stają się podmiotami sceny politycznej, tak jak powinni, jeżeli o ich odrębności decyduje coś więcej niż podobieństwo ról zawodowych i usytuowanie w stosunkach własności (Domański):

- porównanie wpływu przynależności klasowej na głosowanie w wyborach parlamentarnych w 1991, 1993, 1997, 2001

- mieszkańcy Polski w znacznym stopniu głosowali zgodnie z przekonaniami, jakie dyktowały im pochodzenie społeczne i przynależność klasowa

- wpływ pozycji klasowej na deklaracje wyborcze okazał się znaczący z dość wyraźnym przypisaniem do klas w przypadku PO, popieranej głównie przez inteligentów i PSL - zasilanej przez elektorat klasy chłopskiej

- w krajach Europy Środkowo -Wschodniej pojawił się po 1989 roku kolejny wymiar struktury społecznej, którego przedtem nie było, ponadto, kilkunastoletnia historia podziałów klasowych z polityką w tych krajach raczej wzmacnia - niż osłabia - tezę o utrzymywaniu się podziałów klasowych

Wnioski:

1) trwałość utrzymywania się podziałów klasowych w długookresowej perspektywie - co nie wyklucza jednak fluktuacji, czy nawet przejściowego zmniejszania się siły związku miedzy postawami politycznymi a klasą

2) oddzielnie wpływu przynależności klasowej na politykę ujmowaną w postaci tradycyjnej opozycji miedzy lewicą i prawicą, od zastępowania tego podziału przez nowe alianse klasowe

- „alianse klasowe” mogą rekompensować zamazywanie się tradycyjnych podziałów,

- może się zmieniać treść zależności, co nie jest równoznaczne z zanikaniem wpływu klasy społecznej

Wyłanianie się podziałów konkurencyjnych względem nierówności klasowych (Manza & Brooks) - na podstawie danych z USA stwierdzono, ze wpływ klasy na wybory prezydenta sytuował się na trzecim miejscu, bezpośrednio przed płcią, na pierwszym miejscu był rasa, a na drugim wyznanie.

Rozdział 6.1.5. - nowe lojalności

Nowe lojalności:

- podziały związane z płcią, narodowością i pochodzeniem etnicznym

- podziałów tych nie uwzględniono w ramach klasycznych teorii

- Weber i Marks dostrzegali wpływ narodowości i rasy na nierówności społeczne, ale zaliczali je jednak do drugorzędnych osi konfliktów

Czynniki narodowościowe i etniczne:

- zwolennicy tezy o śmierci klas - ujmowanie narodowości i rasy jako pochodnych przynależności klasowej prowadzi do uproszczonego spojrzenia na strukturę społeczną - nie dostrzegając nic poza perspektywą klasową pomija się istotne podziały, a co więcej - nie uwzględnia się katu, że tożsamości narodowo - etniczne wysunęły się na pierwszy plan, jeżeli mierzyć je intensywnością konfliktów i napięć

- ostania dekada XX wieku i początek XIX nie stały pod znakiem walki klas, tylko konfliktów narodowościowych

- argumenty za prawdziwości tezy (Pakulski, Waters):

1) przekonanie, które towarzyszy uzyskiwaniu niepodległości przez byłe kolonie , że podziały rasowe są zaprzeczeniem wszelkich norm, wyrządziły one więcej zła i mają ważniejsze konsekwencje dla nierówności społecznych niż przynależność klasowa,

2) mapa etniczna w krajach Europy Zachodniej , zacznie bardziej skomplikowana niż kiedyś - osłabia to przejrzystość paradygmatu klasowego, stworzonego w zasadzie dla społeczeństw jednolitych etnicznie

3) wzrastający wpływ podziałów narodowościowo-etnicznych na struktury państwowe (żądania autonomii i swobód wysuwane przez przedstawicieli mniejszości etnicznych były kiedyś tłumione lub pozostawały w uśpieniu - obecnie te separatystyczne nastroje odżyły i muszą być uwzględniane przez rząd i silniej determinują stosunki społeczne niż kiedyś)

- wpływ czynników narodowościowych

1) nie jest on zbyt silny

2) wyniki badań nad przynależnością do kategorii ludzi ubogich , przy założeniu że ubóstwo stanowi ważną charakterystykę położenia społecznego jednostek

3) pochodzenie etniczne nie wywiera żadnego wpływu na bycie ubogim, po wyłączeniu płci, wieku i innych czynników - ważniejszy jest tutaj wpływ poziomu wykształcenia (czynnika związanego z miejscem w strukturze klasowej i kształtującego pozycje społeczną jednostek

Płeć:

- analizy struktury klasowej nigdy nie odwoływały się do różnic płci, a co więcej, pomniejszały ich role na rzecz struktury ekonomiczno - zawodowej jako zawierającej w sobie te drugorzędne podziały

- tezy feministek można uznać za zbieżne z założeniami zwolenników tezy o zanikaniu klas

a) podkreślanie nierówności związanych z płcią

b) wpływ nierówności związanych z płcią co najmniej dorównuje przynależności klasowej

c) stanowisko reprezentowane przez Delphy:

+) nierówności płci nie są wtórną, ale pierwszoplanową osią podziałów społecznych

+) kobiet są eksploatowane przez mężczyzn bez żadnej rekompensaty finansowej w dziedzinie obowiązków domowych, podczas gdy robotnicy otrzymują wynagrodzenie za pracę

+) kobity nie są w stanie poprawić swojej sytuacji ponieważ jeżeli nawet część kobiet pracujących zawodowo sytuuje się na wysokich pozycjach, to i tak są one na ogół niższe od stanowisk zajmowanych przez mężczyzn

+) kobiety i mężczyźni tworzą dwie przeciwstawne „klasy społeczne” , czego pierwotnym ogniwem jest wyzysk w sferze stosunków rodzinnych

- tradycyjne teorie struktury klasowej, odwołujące się do mechanizmów rynkowych, nie są w stanie adekwatnie wyjaśnić wzorów alokacji jednostek do pozycji społecznych, ani też tego, co determinuje ich zachowania i orientacje życiowe

- obiektywnych wskaźników wpływu płci dostarczają analizy nad nierównościami zarobków, dostępem do wysokich stanowisk i feminizacją ubóstwa

a) wymiernym wskaźnikiem jest „income gap” czyli luka pod względem zarobków

b) mężczyźni uzyskują co najmniej kilkanaście procent wyższe zarobki, po wyłączeniu różnic wykształcenia, stażu pracy, zajmowanego stanowiska i innych czynników

c) nierówności w wymiarze stanowisk - szklany sufit

d) feminizacja ubóstwa

- płeć jako samodzielny wyznacznik pozycji społecznej, a niektóre rodzaje nierówności są zdeterminowane przez nią silniej od klasy, jednak nie wydaje się aby był to przekonujący argument na rzecz tezy o zanikaniu podziałów klasowych

Wiek:

- generacja to osoby urodzone w podobnym okresie, których łączy uczestnictwo w tych samych wydarzeniach historii ( Pakulski & Waters)

- z przynależnością do tych samych grup wieku związana jest wspólnota wartości i podobny stosunek do spraw, którymi żyje się na co dzień

- grupy wieku kreują wewnętrzne podziały w klasach społecznych, co jest związane z tym że więzi miedzy generacyjne są alternatywnymi ośrodkami lojalności w stosunku do podziałów klasowych (na przykład pokolenie „Solidarności”

- pokoleniowe piętno nadawane jest również ruchom występującym w obronie praw jednostki, ruchom kontestacyjnym

- wzrost różnic między pokoleniem ludzi młodych i osób w wieku powyżej 40 lat - w starszych grupach wieku ma miejsce wzrost uczestnictwa w wyższej kulturze, podczas gdy w grupach młodszych dominuje zainteresowanie kulturą popularną (Ejick & Knulst)

- aspekty w zakresie analizy strukturotwórczej siły wieku:

a) siła tożsamości pokoleniowych

b) określenie czy tożsamości pokoleniowe różnicują dostęp do ważnych dóbr wyznaczających pozycję w strukturze społecznej

- wpływ wieku na pozycje społeczną - wiek słabiej różnicuje dochody, posiadanie dóbr materialnych i różne postawy jednostek w porównaniu z wpływem pozycji zawodowej, poziomu wykształcenia i innych cech związanych z przynależnością klasową

- więzi generacyjne nie mogą, pod względem trwałości, konkurować z rolami, które wynikają z pozycji określonych przez mechanizmy rynkowe i stosunki produkcji

Zatrudnienie w sektorze gospodarki:

- podział na sektor prywatny i sferę publiczną

- wzrost sprzeczności między pracownikami obu sektorów, czego przyczyną jest wzrost aktywności i rozwój administracji państwowej

- w interesie pracowników zatrudnionych przez państwo jest ekspansja sfery publicznej i domaganie się większych świadczeń z budżetu

- pracownicy zatrudnieni przez państwo w porównaniu z pracownikami prywatnych firm mają większe poczucie bezpieczeństwa, a rozbudowany aparat administracyjny stwarza im większe możliwości awansowania w hierarchii stanowisk

- w interesie sektora prywatnego leży zmniejszanie podatków, jako kosztu ponoszonego na utrzymywanie sfery publicznej, która marnotrawi ich zyski

- strukturalne podłoże konfliktu między sektorami gospodarki

- brak związku miedzy zatrudnieniem w sektorze gospodarki a dochodami czy orientacjami jednostek

- sektor gospodarki nie różnicuje silniej położenia społecznego jednostek od ich zawodu czy przynależności klasowej

Separatyzmy lokalne:

- zamieszkiwanie na tym samym terytorium jest wymiarem, który przecina w poprzek tradycyjne hierarchie

Rozdział 7 - nowe klasy

Rozdział 7.1. - historia problemu

Pojecie „nowych klas” (Michał Bakunin):

- przyszłe państwo w coraz większym stopniu musi polegać na kategorii wykwalifikowanych specjalistów w zakresie administracji, gospodarki i zarządzania

- wzrost zapotrzebowania na wysoko wykwalifikowane kadry pracowników umysłowych zrodzi „nowa klasę”

- władzę uzyska naukowa inteligencja

- wiedza jako czynnik wyłonienia się nowej klasy

- implikacja odnosząca się do przyszłości - klasa panująca w nowym systemie mającym zastąpić ustrój kapitalistyczny

- krytyczne ustosunkowanie się do marksizmie w tym jego aspekcie, w którym zapowiadał on nadejście dyktatury proletariatu, po którym nastąpi społeczeństwo bezklasowe

Rozdział 7.2. - nowa klasa średnia

Teza o kształtowaniu się nowych klas średnich (Schomoller):

- masowy wzrost liczebności pracowników umysłowych reprezentujących różne zawody

- podział klasy średniej

a) stara klasa średnia - kupcy, rzemieślnicy, właściciele firm - osoby pracujące na własny rachunek, którzy zaczęli się wyodrębniać w wiekach średnich jako całkiem wy segment struktury społecznej

b) nowa klasa średnia - pracownicy handlu i usług, urzędnicy, wysoko wykwalifikowani specjaliści, kadry kierownicze firm i instytucji państwowych

Pojęcie klasy średniej:

- klasa średnia to zbiorowość złożona z tak różnych kategorii, że nie można jej utożsamić z klasą społeczną w tym sensie, w jakim pojecie to przypisuje się robotnikom lub chłopom

- klasa średnia jest syndromem różnych czynników i zjawisk, wyrastających z kilkusetletniej historii społeczeństw rynkowych

- wyznaczniki klasy średniej:

1) własność (firma, kapitał, lub rzadkie na rynku kwalifikacje)

2) zamożność i wysoka stopa życiowa

3) pozycja zawodowa

+) klasa społeczna daje się najlepiej zdefiniować przez pozycje, jakie jej członkowie zajmują w hierarchii zawodowej

+) wykonywany zawód jest najbardziej czytelnym atrybutem klasy średniej

4) wygląd, specyficzny styl w sferze prywatnej, orientacje życiowe

- twierdzi się że klasa średnia prezentuje nowoczesne i cenione wzory, które warto naśladować, i dominujące wartości, które warto osiągać

- klasa średnia dla wszystkich klas pozostaje symbolem umiaru, pożądanego dobrobytu i równości szans, czyli cech, które uwalniają ją zarówno od posądzenia o destrukcyjny radykalizm skażony lewicowością, jak i o chęć wyniosłego zdystansowania się wobec mas

Różnice między starą klasą średnią, a nową klasą średnią:

- główne różnice:

a) wykonywanie odmiennych zawodów

b) różne cele i orientacje życiowe,

c) realizacja odmiennych funkcji w systemie społecznym

- sytuacja starej klasy średniej:

a) małe przedsiębiorstwa opierają się przeważnie na tradycyjnej organizacji pracy, posługują się przestarzałymi technologiami i działają na peryferyjnych rynkach

b) obok farmerów, rzemieślników i drobnych kupców istnieje tu duży obszar niestabilnej przedsiębiorczości oraz działalność typu majstra budowlanego, który łączy pracę na własnych rachunek z elementami wynajmu

c) to właściciele małych firm mają największe trudności z płaceniem podatków, najbardziej cierpią z powodu niestabilności kredytów, a ich głównym wrogiem są związki zawodowe i wielki kapitał, uzyskujące ich zdaniem nadmierne przywileje od państwa

d) na tle postępującej złożoności stosunków rynkowych orientacje drobnych sklepikarzy czy krawców coraz bardziej odstawały od przebojowości typowego biznesmena, utożsamianego ze stereotypem klasy średniej

e) normą w tym środowisku stawała się niechęć do inwestowania i unikanie ryzyka

f) obecnie ich warsztat pracy związany jest w znacznym stopniu z życiem rodzinnym

- sytuacja nowej klasy średniej

a) nowa klasa średnia dojrzewała w ramach innego systemu, nastawionego przede wszystkim na rozwój

b) formowanie się jej było równoznaczne z powstawaniem pozycji, bez których nie mogłoby funkcjonować społeczeństwo rynkowe

c) w systemach o tradycyjnej strukturze rodzinno - klanowej zobowiązania miedzy ludźmi były rozmyte, ponieważ nie obowiązywały w nich uregulowane prawnie transakcje rozpatrywane w kategoriach „coś za cos” - kontrastuje to z dokładnym określeniem zakresu praw i obowiązków w systemach rynkowych

d) stosowanie kryteriów racjonalności powoduje, że rekrutacja do większości pozycji zawodowych wymaga konkretnych kwalifikacji, a wynagrodzenie za świadczenie usług ma wyraźne granice

e) realizacją codziennych potrzeb, od których zaspokajania zajęły dobre samopoczucie jednostek, zajęli się specjaliści świadczący wąsko ukierunkowane usługi

- decydującym czynnikiem rozwoju nowych klas średnich był postępujący wzrost zamożności, któremu towarzyszył rozwój rynku dóbr produkowanych na użytek masowego odbiorcy

- rozpowszechnienie się mentalności posiadacza było najważniejszym czynnikiem formowania się społeczeństwa klasy średniej

Mechanizmy strukturalne sprzyjające rozwojowi nowej klasy średniej - nowa klasa średnia jest nierozerwalnie związana z nowoczesnym systemem zawodowym, którego najważniejsze zasady to otwarte współzawodnictwo i poleganie na sobie, uczestników tego mechanizmu obowiązują następujące zasady:

1. niezależnie od pochodzenia społecznego, rasy, czy płci, każdy ma równe szanse na odniesienie sukcesu

2. sukces powinien być rezultatem zdolności i wysiłku jednostek,

3. za stanowiska i pozycje o niejednakowej ważności powinno się uzyskiwać nierówne nagrody

4. sukcesy są sprawiedliwa nagrodą, niepowodzenia należy traktować jako zasłużoną karę, wymierzaną przez system za brak odwagi, niekompetencję, lenistwo, brak odwagi

Rola nowej klasy średniej:

1) przynależność do nowej klasy średniej pozwala jednostkom funkcjonować w przekonaniu o własnej wyższości

2) nowa klasa średnia pełni rolę uśmierzania wątpliwości i napięć - w sytuacji, gdy ludzie czują się zobowiązani do poszukiwania w sobie ukrytych darów natury, przynależność do kategorii, której się dobrze powodzi, działa jak zawór bezpieczeństwa, łagodząc niezaspokojone aspiracje, których presja zobowiązuje do czynu

3) pozytywny wpływ na efektywność systemu - dobrze prosperująca klasa średnia jest jednym z kół zamachowych rozwoju ekonomicznego krajów zachodnich, z którego korzystają wszyscy mieszkańcy

4) w nowej klasie średniej upatruje się czynnika stabilizacji gospodarczej przez sam fakt istnienia wielomilionowej rzeszy konsumentów - tworzą oni rynek potencjalnych nabywców, którzy kreują popyt i konsumują większość wyprodukowanej nadwyżki

5) funkcja czynnika stabilizacji politycznej systemu - od ludzi, którym się dobrze powodzi oczekuje się akceptacji status quo i nieangażowania się w kontestacyjne działania zagrażające strukturom społecznym

6) w dziedzinie polityki nowej klasie średniej przypisuje się rolę buforu łagodzącego obustronne napięcia miedzy radykalizmem dołów społecznych a reakcyjności i konserwatyzmem klas wyższych - im wyższy jest poziom wykształcenia i pozycja w hierarchii zawodowej, tym bardziej liberalny stosunek do kwestii społecznych i swobód jednostki

Rozdział 7.3. - teorie społeczeństw przemysłowych, postprzemysłowych, klas technokratyczno - biurokratycznych i „nowych klas”

Nurt teorii społeczeństwa przemysłowego (Kerr & Dunlap & Harbison & Mayers) :

- zmiany w społeczeństwie, których istotą jest transformacja tradycyjnych stosunków i organizacji społecznej w struktury wynikające z rozwoju przemysłu

- jednym z podstawowych aspektów tego procesu jest przechodzenie do ekonomiki usług, co powoduje wyłanianie się wyspecjalizowanych kategorii pracowników umysłowych

Teorie technokratyczno - biurokratyczne:

- nowa klasa jest tutaj klasą panującą, która zastępuje właścicieli środków produkcji

- w przypadku klasy kapitalistów w Marksa wyznacznikiem jej panowania klasowego jest monopolizacja własności - panowanie klasy technokratyczno - biurokratycznej opiera się na monopolizacji władzy ekonomicznej i dostępu do najwyższych stanowisk państwowych

- teorie odnoszące się do systemu totalitarnego w którym nowe klasy sprawują władzę nad społeczeństwem pozbawionym wpływu na sprawy publiczne

- nowe klasy w systemie kapitalistycznym

a) nowoczesny system rynkowy wysuwa na pierwszy plan nową klasę zarządzającą środkami produkcji, w skład której wchodzi klasa kierownicza przedsiębiorstw i instytucji oraz technokraci, podejmujący najważniejsze decyzje dotyczące gospodarki i strategii rozwoju

b) teza o rewolucji menedżerów

Teorie społeczeństwa postprzemysłowego:

- tezy Galbraitha:

a) centralną instytucją społeczeństwa postindustrialnego jest wielka korporacja, a wiodącą kategorią zawodową „technostruktura”, czyli wszyscy Ci, którzy wnoszą wyspecjalizowaną wiedzę, talent i doświadczenie potrzebne w procesie kierowania i podejmowania decyzji

b) jako klasa społeczna będąca symbolem postępu, technostruktura obejmowała funkcjonujących w korporacjach liderów sukcesu, kadry inżynierskie, techników w nowoczesnych specjalnościach i pracowników nauki

- tezy Bella

a) pojecie klasy ludzi wiedzy o podobnym składzie zawodowym i elitarnym charakterze co technostruktura

b) w porównaniu z technostrukturą klasa ludzi wiedzy była kategoria o szerszym zakresie, obejmującą również najwyższe kadry administracji państwowej oraz elitę duchowieństwa i świata kultury

- cechy decydujące o przynależności do technostruktury lub klasy ludzi wiedzy (Galbraith, Bell)

a) miejsce w zawodowym podziale pracy i władza

b) kategorie te przejęły funkcje klasy panującej w wyniku uniwersalnego kierunku zmian w zasadach stratyfikacji społecznej

c) charakterystyczną cechą społeczeństwa postprzemysłowego jest zastąpienie kapitału finansowego i własności przez kapitały profesjonalnej wiedzy, zdolności organizacyjnych i kwalifikacji technicznych

d) w klasycznym kapitalizmie największą władzą dysponowały jednostki zajmujące się inwestowaniem i alokacją kapitału, natomiast obecnie strategiczne znaczenie uzyskują nowe zasoby i oczywiście ich racjonalne rozdysponowanie staje się przedmiotem strategicznych decyzji

e) w społeczeństwie postindustrialnym władza polityczna i ekonomiczna przechodzi w ręce fachowców

We wszystkich teoriach „logiki industrializmu” nowym klasom przypisuje się rolę lidera postępu:

- Herbert Marshall McLuhan - futurystyczna wizja społeczeństwa określonego mianem „globalnej wioski”, gdzie klasa będąca liderem postępu składa się głownie z menadżerów, przedstawicieli biurokracji i profesjonalistów

- Jacques Ellul - podkreślanie reformatorskiego charakteru nowych klas

- Zbigniew Brzeziński - teza o wyłanianiu się ery technokratycznej stanowiącej rezultat rozwoju nowoczesnych technologii

- Alvin Toffler - wskazanie na kształtowanie się społeczeństwa superidnsutrailnego, będącego zwiastunem nowej ery, nazwanej szokiem przyszłości

W latach 70-tych grupa teoretyków określanych jako Nowa Prawica wystąpiła z koncepcją tak zwanych „nowych klas”:

- zwolenników Nowej Prawicy kojarzono z ideologią neokonserwatyzmu

- Gouldnera - nowa klasa dzieli się na dwie kategorie:

a) inteligencja techniczna - jej zadaniem jest formułowanie i wdrażanie zasad racjonalnego działania

b) intelektualiści - ośrodek nowej moralności, których charakterystycznymi cechami są skłonność do krytycyzmu, podejmowanie działań na rzecz emancypacji i samorefleksja

- podobnie jak w teoriach społeczeństwa postindustrialnego neokonserwatyści postawili nową klasę przed zadaniem modernizacji stosunków społecznych

- nowa klasa miała być awangardą postępu zrzeszającą jednostki o misjonarskim zacięciu i przypominającą awangardę ruchu komunistycznego - w strategii, chociaż nie w ideologii działania

- jednym z zadań nowej klasy miało być wyprowadzenie kapitalizmu ze ślepego zaułka (Bell)

a) kapitalizm zabrnął w sprzeczność miedzy zasadami racjonalnego kierowania się rachunkiem zysków i strat a potrzebą nieustannego rozszerzania konsumpcji, wynikającą z istoty tego systemu

b) w bliskiej perspektywie grozi mu popadnięcie w hedonizm, co stanowi negatywny aspekt tego procesu

Rozdział 7.4. - nowa klasa robotnicza

Nowa klasa robotnicza (Alain Touraine, Andre Gorz, Serge Mallet) :

- klasa robotnicza we wszystkich definicjach stanowi połączenie wyższych kategorii umysłowych i wykwalifikowanych pracowników umysłowych

- Touraine zalicza do klasy robotniczej specjalistów z wyższym wykształceniem, personel techniczny i robotników o wysokich kwalifikacjach zawodowych

- o przynależności do klasy robotniczej decyduje nie tylko podobne usytuowanie w hierarchii zawodowej, lecz także fakt zatrudnienia w przedsiębiorstwach o podobnym profilu i branży

- członkowie nowej klasy robotniczej koncentrują się w przyszłościowych sektorach gospodarki, wyróżniających się stosowaniem oryginalnych rozwiązań organizacyjnych i nowych technologii

- kwalifikacje zawodowe i bezpośredni kontakt ze zdobyczami modernizacji pozwalają członkom nowej klasy robotniczej zrozumieć złożoność otoczenia oraz mechanizm podporządkowania i władzy

- dążenia nowej klasy robotniczej zderzają się z interesami technostruktury, która jest opozycyjnym segmentem struktury, klasowej

- technostrukturę tworzą członkowie egzekutywy wszelkich korporacji, kadra menedżerska i część specjalistów uczestniczących w kształtowaniu polityki przedsiębiorstwa i biorących aktywny udział w podejmowaniu strategicznych decyzji - daje im to władze w firmie i środki wpływu narząd

- teoria ta została stworzona w celu wyjaśnienia dynamiki konfliktów, dlatego też stosunkom miedzy nową klasą robotniczą a technostrukturą trzeba było nadać wymiar globalny, gdyż pozwala to wytłumaczyć dlaczego decydują one p kształcie stosunków społecznych

- najważniejszą płaszczyzną jest władza technokratów i realizowana przez nich strategia rozwoju

- technostruktura jest nowoczesną klasą panującą, która uzurpuje sobie prawo do monopolizowania decyzji dotyczących kierunków inwestowania i alokacji środków

- technostruktura od tradycyjnych kapitalistów pozytywnie różni się tym, że nie jest ona nastawiona na zysk,

- technostruktura skupia renomowanych fachowców, legitymizujących się dyplomami wyższych uczelni, którzy zasługują na awans

- niepohamowane dążenie technostruktury do podporządkowania wszystkich celów wąsko rozumianemu wzrostowi, a także utożsamianie działania wielkich korporacji z interesami społeczeństwa, z czym nowa klasa robotnicza nie może się pogodzić

- sprzeciw nowej klasy robotniczej wobec czysto technologicznego, pozbawionego głębszych treści wzrostu, który nie daje pracownikowi możliwości rozwoju

- konsekwencją dążenia technostruktury do bezwzględnego realizowania postawionych przed nią zadań jest pozbawienie personelu wykonawczego dostępu do wiedzy i nasilenie kontroli

- nowej klasie robotniczej zależy na uzyskaniu autonomii, ma ona również ambicje uczestniczenia we władzy

- członkowie nowej klasy robotniczej czują się nieusatysfakcjonowani, ponieważ nie widzą perspektywicznego celu swojej pracy, co osłabia poczucie bezpieczeństwa i prowadzi do wyobcowania, wykraczając poza granice przedsiębiorstw

- panowanie technostruktury poza firmą rozciąga się przede wszystkim na sferę oddziaływania mass mediów, zdominowanych przez technokratyczną wizję świata i hierarchie wartości

- nowa klasa robotnicza ma całkiem dobre warunki materialno - bytowe, a nawet cieszy się pewnym komfortem, mimo to czuje się przedmiotem manipulacji jako że jej przestrzeń życiową ograniczają odgórne decyzje

Strategia działania nowej klasy robotniczej:

- cel walki nowej klasy robotniczej dotyczy prawa do samorealizacji przez władzę

- nowej klasie robotniczej przewodzą intelektualiści i kadry inżyniersko - techniczne, tylko oni stwarzają przeciwwagę dla władzy managementu - wysokie kompetencje i obcowanie z nowoczesnymi technologiami daje im szanse na skuteczne dochodzenie swoich praw (Touraine)

- awangarda musi jednak dysponować środkami przemocy

- tak jak awangarda w teoriach marksistowskich musiała mieć wsparcie proletariatu, tak intelektualiści i inżynierowie musza mieć za sobą siłę mas - nośnikiem siły są robotnicy wykwalifikowani , sojusz tych dwóch sił łączy we właściwych proporcjach czynnik racjonalności z determinacją działania

- strategia nowej klasy robotniczej nasuwa pewne analogie z rewolucyjnymi zaleceniami Lenina

Różnice między nową klasą robotniczą a nowymi klasami:

- odmienność nawiązuje do podstawowego rozdziału na teorie konfliktu i konsensusu między zbiorowymi podmiotami historii

- nowa klasa robotnicza ma do zrealizowania misję dziejową, podobnie jak klasa ludzi wiedzy analizowana przez Bella, podobne jest też to, że obie klasy mają być napędowymi siłami postępu

- odmienna droga dochodzenia do celu

a) w teoriach społeczeństwa postindustrialnego chodzi o znalezienie optymalnych strategii rozwoju, a stanem dominującym jest integracja i poczucie wspólnoty

b) w teoriach nowej klasy robotniczej główną osią stosunków społecznych jest sprzeczność interesów i walka, stawiająca sobie za cel odzyskanie sensu egzystencji - nowa klasa robotnicza przeciwstawia swe interesy technostrukturze i zwiera szeregi w walce (analogicznie jak zakładają klasyczne teorie konfliktu)

Zastosowanie teorii nowej klasy robotniczej w analizach polskich badaczy - Jacek Kurczewski:

- segmentem, który doprowadził do załamania się komunizmu była nowa klasa średnia

- w walce całego społeczeństwa z reżimem komunistycznym doszło do bezprecedensowego sojuszu dwóch sił - wykwalifikowanych warstw klasy robotniczej i inteligencji, które to połączenie odpowiada pojęciu „nowej klasy robotniczej”

- instytucjonalnym wyrazem nowej klasy robotniczej stała się Solidarność, a celem działania dążenie do demokracji, ustanowienia racjonalnego ładu i odzyskania godności

Rozdział 7.5. - inteligencja jako klasa pracująca

Teorie anarchistyczne (Jan Machajski):

- pierwszymi teoriami nowych klas były teorie anarchistyczne

- teorie anarchistyczne sformułowano w opozycji do marksizmu, a ściślej, do zapowiedzi Marksa, że po obaleniu kapitalizmu nierówności zanikną

- wyłonienie się nowego podziału przebiegającego miedzy społeczeństwem, a elitą uczonych i intelektualistów

- nowemu systemowi potrzebni są wysoko wykwalifikowani specjaliści, biurokraci w administracji państwowej i kategorie zarządzające gospodarką, które to pozycje zostaną obsadzone przez formułującą się na tej podstawie nową klasę

- jeżeli chodzi o nierówności klasowe to głównym ich wyznacznikiem stanie się monopolizacja wiedzy przez członków tej klasy, która zastąpi w tej roli kapitał własnościowy

- jest to podział rodzący konflikty

- dla intelektualistów i uczonych wiedza jest tylko środkiem do władzy, którą zawsze traktowali oni jako cel sam w sobie, a nie środek do likwidacji niesprawiedliwego systemu

Realizacja prognozy Machajskiego w społeczeństwach Europy Środkowo - Wschodniej:

- odpowiednikiem nowych klas stała się kategoria inteligencji

- Georgy Konrad & Ivan Szelenyj

a) inteligencja jest na drodze do przejęcia władzy z rąk partii komunistycznej z racji monopolu wiedzy, która staje się strategicznym dobrem również w ramach systemu gospodarki planowej

b) upadek komunizmu nie podważył roli inteligencji - pozostaje Ina klasą panującą również na etapie kształtowania się gospodarki rynkowej

c) fakt że inteligencja pozostaje klasą panującą wynika z istoty transformacji systemowej w społeczeństwach postkomunistycznych, której charakterystyczną cechą dominującą jest rola kapitału wykształcenia i wiedzy przy słabości kapitału ekonomicznego związanego z posiadaniem środków produkcji

Rozdział 7.6. - podsumowanie

Kategorie określane mianem nowych klas:

- nowe klasy średnie

- technostruktury

- biurokracja ( w systemach totalitarnych)

- klasa ludzi wiedzy (knowledge class)

- nowa klasa (utożsamiana z elitą intelektualną)

- nowa klasa robotnicza

Celem teorii nowych klas jest wyjaśnienie :

- mechanizmów rozwoju społecznego, w których poszukiwane są optymalne strategie rozwoju, a dominującym stanem społecznym jest integracja i poczucie wspólnoty

a)teorie nowej klasy średniej

b) teorie społeczeństwa postprzemysłowego

c) teorie nowej klasy

- dynamiki konfliktów:

a) teorie nowej klasy robotniczej - celem konfliktu jest odzyskanie sensu egzystencji

b) teorie inteligencji traktowanej jako klasa panująca - celem konfliktu jest uczestniczenie we władzy

- wszystkie podejścia łączy podkreślanie misji dziejowej klas, występowanie w roli zbiorowego czynnika postępu i w roli zbiorowego lidera

Rozdział 8 - wybrane zagadnienia pomiaru

Rozdział 8.1 - wskaźniki i pomiar

Wskaźnik:

- określony fakt, który pozwala stwierdzić występowanie i stopień intensywności badanego zjawiska

- autorami pierwszych skal pomiaru byli Likert i Thurstone,

- w badaniach dotyczących tak zwanych obiektywnych faktów społecznych głównym polem konstrukcji wskaźników stały się analizy nad systemem uwarstwienia

- Chapin - autor Living Room Scale - wielowymiarowego wskaźnika identyfikującego przynależność klasową jednostek przez wyposażenie mieszkania w różne sprzęty

Przesłanki posługiwania się wskaźnikami mają źródło w filozofii pozytywistycznej:

a) istotą pozytywizmu jest założenie nazywane metodologicznym monizmem, które głosi, że nie istnieją żadne przeszkody, aby metody naukowe stosowane w naukach przyrodniczych stosować z powodzeniem w naukach społecznych

b) przeniesienie założeń pozytywizmu na grunt nauk społecznych (Percy Bridgman)

+) tryumfy nauki opierają się na możliwości ustalenia związków ilościowych miedzy obiektami będącymi przedmiotem analiz

+) przekonanie o mierzalnym charakterze zjawisk społecznych legło u podstaw operacjonalizmu

+) sprzeciw wobec poglądu że są zjawiska, których nie da się zmierzyć, ponieważ są one nieilościowe niejako z natury (George Lundberg)

c) stanowisko pozytywistyczne zakwestionowało pogląd o inherentnie niemierzalnym charakterze zjawisk społecznych jako oparty na błędnym (zawężonym) rozumieniu pomiaru

d) pozytywistyczna koncepcja posługiwania się pomiarem opiera się na założeniu że tylko zjawiska obserwowalne, dające się zidentyfikować na pomocą zmysłów, stanowią przedmiot nauki i mogą być obiektem systematycznych analiz

+) założenie to, nazywane empiryzmem eliminuje możliwość zaliczenia do wiedzy naukowej metafizycznych pojęć w rodzaju subiektywnego doświadczenia, metody introspekcji lub uczuć

+) szerokie rozumienie pomiaru uogólnia go na procesy definiowania zjawisk - badane zjawiska definiuje się w terminach operacji związanych z pomiarem, co umożliwia dokładne określenie ich zakresu i treści

Zastosowanie zasady operacjonalizmu w praktyce badawczej:

- zmiana procedury pomiaru pociąga za sobą zmianę sensu analizowanych pojęć

- wiedza naukowa ma charakter relatywny, czyli nie dostarcza rozstrzygnięć jednoznacznych,

- teoretyczne pojęcia zostają sprowadzone w trakcje operacjonalizacja problemu badawczego na poziom obserwowalnych wskaźników

- podstawowym zadaniem wskaźników jest operacjonalizacja hipotez

- dopiero zależności między wskaźnikami mogą być poddane empirycznemu testowi

Rozdział 8.2. - dobór wskaźników

Kwestie w związku z którymi powinno się poświęcać wiele uwagi doborowi wskaźników

1. fakt występowania nieograniczonego pola wskaźników - kwestia doboru wskaźników jest strategicznym wyborem, za którym ciągnie się łańcuch decyzji dotyczących sposobu operacjonalizacja , technik analiz, zastosowania określonego miernika zależności statystycznych i formy prezentacji wyników

2. żadna socjologiczna zmienna nie obejmuje analizowanych zjawisk w całości

- wskaźniki, które stosowane są w praktyce mają charakter cząstkowy, co sprowadza się do stwierdzenia że są one cząstkowymi definicjami pojęć sformułowanych na poziomie teorii

- cząstkowy charakter wskaźników wynika ze złożonego charakteru relacji społecznych

Właściwe połączenie płaszczyzny teoretycznych z etapem analiz - kluczowy problem pomiaru - kwestia rozbieżności miedzy teorią a wynikami badań (Blalock)

Alternatywne podejście do operacjonalizacji hipotez:

- radykalna interpretacja formułowana prze przedstawicieli jakościowego nurtu analiz

- krytyka pozytywistycznego ujęcia

- posługiwanie się wskaźnikami jako nieuprawniona redukcja rzeczywistości i ograniczenie bogactwa zjawisk do prostych konstruktów,

- podważenie sensu procedury testowania hipotez (Herbert Blumem)

a) przypisywanie hipotezom roli nadrzędnego czynnika

b) konceptualizacja problemu według z góry przyjętych reguł powoduje ograniczenie inwencji badacza , uniemożliwiając identyfikację prawdziwych mechanizmów i zjawisk

c) hipotezy sterujące procesem badawczym należy zastąpić koncepcją nadrzędności aktorów wydarzeń, czyli badanych jednostek, ponieważ dopiero wtedy jest możliwa jest analiza nieskończenie bogatych form rzeczywistości społecznej

d) definicje pojęć i hipotezy powinny być formułowane w procesie badawczym

Rozdział 8.3. - cechy dobrego wskaźnika

Każdy dobry wskaźnik powinien się charakteryzować:

1. trafnością,

2. rzetelnością

3. standaryzacją

4. ekonomicznością

Trafność:

- odnosi się do siły związku miedzy wskaźnikiem i indicatum, czyli wskazywanym zjawiskiem

- związek między wskaźnikiem a indicatum powinien być wystarczająco silny, ponieważ tylko wtedy ma sens posługiwanie się pojęciem wskaźnika

- w przypadku zjawisk społecznych związki między wskaźnikiem a indicatum nigdy nie są bezwyjątkowe, mają charakter statystyczny, czyli zachodzą z określonym prawdopodobieństwem

- wskaźnik jest trafny w takim stopniu, w jakim mierzy to co ma mierzyć, zgodnie z zamiarem badacza

Rzetelność

- wskaźnik danego zjawiska jest rzetelny na tyle, na ile posługując się nim uzyskujemy za każdym razem tę samą wartość dla każdej analizowanej jednostki

- rzetelność informuje o stabilności wskaźnika

- wskaźnik jest rzetelny jeżeli nie podlega zakłócającemu działaniu ze strony innych obiektów

- w przypadku pozycji społecznej chodzi o odporność wskaźnika na zakłócenia ze strony obiektów nie będących wyznacznikami miejsca w strukturze społecznej

- wskaźnik rzetelny może być jednocześnie wskaźnikiem nietrafnym

- rzetelny wskaźnik, który nie odpowiada na postawione pytanie badawcze, Bedze zawsze nietrafnym wskaźnikiem

- rzetelność nie jest koniecznym warunkiem trafności - rzetelny wskaźnik nie musi być trafnym wskaźnikiem

- trafność jest koniecznym chociaż niewystarczającym warunkiem rzetelności wskaźnika

Standaryzacja:

- standaryzacja dostarcza gotowych narzędzi pomiaru - nie jest konieczne tworzenie nowego wskaźnika skoro jest dostępny już istniejący

- standaryzacja zapewnia porównywalność wyników

- przykładem standaryzowanych wskaźników są klasyfikacje zawodów

Ekonomiczność:

- przykładem ekonomicznego wskaźnika jest zawód

- ekonomiczne wskaźniki charakteryzują się łatwym dostępem do informacji, stosunkowo niski kosztami ich uzyskania i tym, że nie stwarzają komplikacji na etapie analiz

Liczba wskaźników w pomiarze:

- pomiar wielowskaźnikowy lub pomiar dokonywany jednym wskaźnikiem

- analizowane zjawisko można definiować w postaci jednej zmiennej lub posługiwać się zestawem obejmującym od kilku do kilkudziesięciu wskaźników

- u podstaw wielowskaźnikowego pomiaru tkwi założenie, że połączenie kilku zmiennych w jeden sumaryczny konstrukt zwiększa trafność wskaźnika

Pomiar wielowskaźnikowy:

- Living Room Scale - Frank Chapin

a) bada usytuowanie materialne jednostek

b) podstawą konstrukcji odpowiedzi respondentów (tak/nie) dotyczące wyposażenia domu w różne urządzenia i sprzęty powszechnego użytku oraz przedmioty luksusu

- Indeks of Status Chracteristicks (Warner)

a) definiowany jako ważona suma punktów przypisywanych badanym osobom na czterech zmiennych składowych, obejmujących zawód, źródło i wielkość dochodu oraz dzielnicę zamieszkania

b) zmienne składowe wskaźnika jako najistotniejsze wyznaczniki statusu społecznego jednostek

Pomiar pozycji społecznej:

- wielowskaźnikowy skale pozycji społecznej - założeniem jest tu wiara w złożoność zjawisk społecznych, których nie można zredukować do jednego wskaźnika, a w związku z tym pomiar wymaga uwzględnienia różnych aspektów

- analogiczne założenie przyjmuje się przy dokonywaniu wyboru pojedynczych wskaźników, gdy istnieją uzasadnione przesłanki że są one sumaryczną charakterystyką komponentów rozpatrywanego zjawiska

- w analizach nad strukturą społeczną przykładem najczęściej stosowanego, pojedynczego wskaźnika jest pozycja zawodowa, co do której zakłada się, że trafnie odzwierciedla najistotniejsze aspekty pozycji społecznej, informując zarówno o o strategicznych zasobach jak i o wielkości zarobków, standardzie materialnym, wzorach i poziomie konsumpcji oraz dostępie do innych dóbr kształtujących losy życiowe

Rozdział 8.4. - pomiar wielowskaźnikowy i błędy pomiaru

Modele strukturalne

- modele strukturalne są połączeniem konfirmacyjnej analizy czynnikowej i analizy regresji

- udoskonalenie wskaźników

- główną zaleta modeli strukturalnych jest estymacja wielkości błędu pomiaru

- podejście opierające się na założeniu, że błąd jest wprawdzie immanentnym elementem każdego wskaźnika, lecz można go poddawać kontroli

- wyspecyfikowanie błędów jako jednego z elementów zastosowanego modelu strukturalnego

-model równań strukturalnych (Bollen) - odwołanie do klasycznego podziału na zmienne bezpośrednio obserwowalne (uzyskiwane z odpowiedzi respondentów) i zmienne ukryte, definiowane w terminach obserwowalnych

-umożliwia wyodrębnienie błędów, którymi z definicji obciążone są obserwowalne wskaźniki i dokonuje oszacowania zależności między zmiennymi ukrytymi niejako w czystej postaci

- krok na przód w dziedzinie analiz nad trafnością:

a) trafność konwergencyjna wskaźnika - podobieństwo miedzy wynikami pomiaru tego samego zjawiska Y, uzyskiwanymi za pomocą dwóch lub więcej wskaźników - większy stopień zbieżności wskaźników jest świadectwem większej trafności

b) trafność dyskryminacyjna wskaźnika - indicator jest tym lepszym wskaźnikiem zjawiska Y, im dokładniej identyfikuje różnice miedzy Y, a innymi zjawiskami

- schemat analizy multitrait - multimetod (Campbell & Fiske) - opiera się na porównywaniu zależności miedzy zmiennymi ukrytymi definiowanymi przy użyciu różnych baterii wskaźników

Rozdział 9 - wskaźniki pozycji społecznej

Rozdział 9.1. - pomiar wielowskaźnikowy w społeczeństwach lokalnych

Living Room Scale - Fran Chapin:

- status społeczny zdefiniowany jako pozycja, którą rodzina, lub jednostka, zajmuje ze względu na przeważający, przeciętny standard zasobów kulturalnych, efektywnego dochodu, posiadania dóbr naturalnych i uczestniczenia w życiu wspólnoty lokalne

- Living Room Scale to skala ograniczająca się do zasobów domowych

- teoretycznym uzasadnieniem tej skali były trzy założenia o znaczeniu living room, rozumianego jako najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie w domu, jako wyznacznik statusu jednostek:

1) wokół living room koncentrują się interakcje społeczne jeżeli chodzi zarówno o członków rodziny, jak i o gości

2) living room jako centrum stanowi bezpośrednie odzwierciedlenie wszystkich zasobów kulturowo - materialnych i innych czynników statusu

3) zakłada się, że ważne jest jak jesteśmy oceniani przez innych, ponieważ wyposażenie living room jest najbardziej wystawione na widok publiczny - w porównaniu z innymi wyznacznikami statusu, w największym stopniu może podlegać ocenie są siadów, przyjaciół i gości

- przebieg badania:

1) danych dostarczały informacje uzyskiwane z kwestionariusza zawierającego dokładny spis sprzętów

2) pytania podzielono na dwa bloki:

a) pierwszy blok - obejmował wyposażenie w sprzęty materialne, przedmioty charakteryzujące kulturę i styl życia rodzin - książki, pianino

b) drugi blok - dotyczył jakości sprzętów i rzeczy - ankieter odnotowywał, czy w pokoju jest czysto, jaki jest styl domu i w jakim stanie są poszczególne przedmioty

- chęć stworzenia standardowego wskaźnika pozycji społecznej bez względu na specyfikę lokalnego kontekstu

- skala identyfikowała jedynie pozycję społeczną posiadaczy living room z klasy średniej

- skala mało stabilna w czasie, co wynika ze zmian w wyposażeniu domów, co powodowało konieczność usuwania z niej starych i uwzględniania nowych, modnych sprzętów

- living room scale była przede wszystkim narzędziem pomiaru materialnych aspektów pozycji społecznej i wybranych aspektów stylu życia - pomijano w niej to, co już wtedy stanowiło najistotniejsze wyznaczniki statusu - poziom wykształcenia, pozycję zawodową i dochody jednostek

Indeks of Status Characteristics (W. Lloyd Warner):

- wskaźnik stosowany głownie w badaniach community studies

- ISC uwzględnia sześć cech:

1. wykonywany zawód

2. wielkość dochodów

3. źródło dochodów

4. rodzaj domu

5. dzielnicę zamieszkania

6. poziom wykształcenia jednostek

- każdą z cech podzielono na siedem kategorii tworzących hierarchię i przypisano im wartości liczbowe:

1. zawód:

1. wielcy właściciele

2. elita proffesions

3. specjaliści średniego szczebla

4. szeregowi pracownicy umysłowi

5. drobni właściciele

6. robotnicy wykwalifikowani

7. robotnicy niewykwalifikowani

2) wielkość dochodów stanowiła hierarchię siedmiu przedziałów uporządkowanych ze względu na wielkość

3) źródło dochodów

1. odziedziczone bogactwo

2. bogactwo uzyskane z dochodów z pracy

3. zyski

4. wynagrodzenia

5. zarobki

6. prywatne i publiczne zasiłki

7. dochody nie wzbudzające szacunku

4) status domu - oceniany na podstawie jego cech zewnętrznych - wielkość, jakość utrzymania, odległość od innych budynków, wielkość i stan trawnika

5) dzielnica zamieszkania - branie pod uwagę prestiżu, wyglądu i dobrego sąsiedztwa 6) poziom wykształcenia - siedem kategorii uszeregowanych od wyższego, przez średnie, aż do kategorii osób, które ukończyły najwyżej trzy klasy

- testowanie trafności

1) analiza korelacji między usytuowaniem respondentów na każdej ze skal a ich pozycją w hierarchii ustalonej na podstawie ocenianego uczestnictwa

2) na tym etapie zrezygnowano z poziomu wykształcenia i dochodów, które okazały się najsłabszymi korelatami ogólnej pozycji

3) najistotniejszym wyznacznikiem generalnego statusu był zawód, niższą ale podobną rolę miały źródło dochodów i rodzaj domu, a stosunkowo najmniejszą rolę odgrywała dzielnica zamieszkania

- indeks charakteryzował się wysoką rzetelnością, trafnością, standaryzacją i był łatwy do zastosowania w badaniach

- główna wada indeksu - ograniczenie do małych osiedli i miast ze względu na nieporównywalność informacji dotyczących dzielnicy zamieszkania i domu

Inne ważne indeksy:

- Index of Social Position (Hollingshead & Redlich) - indeks będący wypadkową pozycji zawodowej i wykształcenia jednostek

- Kenkel - ustalanie pozycji społecznej respondentów na podstawie informacji o prestiżu zawodu, dzielnicy zamieszkania, wartości domu, nie łączenie ich w sumaryczny wskaźnik Lenski - badanie stratyfikacji społecznej oparte na ocenach wybranych ekspertów - przedstawiano im listę rodzin prosząc o ocenę pozycji w hierarchii statusu, na etapie analiz oceny te ulegały integracji, poprzez przypisanie badanym osobom punktacji na sumarycznej skali zawierającej się w przedziale od 0 do 100

Rozdział 9.2 - dlaczego zawód?

Zawód jako wskaźnik pozycji społecznej:

- podziały zawodowe zarysowują się najwyraźniej w systemach rynkowych, w których w zasadzie nie istnieją formalne blokady dostępu do pozycji dających możliwości zrobienia kariery

- najważniejsze są pozycje związane z wykonywaniem określonych zawodów, ponieważ praca zawodowa zapewnia środki na utrzymanie, decyduje o możliwościach konsumpcyjnych, kształtuje osobowość i styl życia jednostek

- w przeciwieństwie do społeczeństw stanowych, zawody są takim rodzajem pozycji, które muszą być osiągnięte indywidualnym wysiłkiem, na podstawie własnych umiejętności, treningu i wiedzy:

a) wyeliminowanie mechanizmów bezpośredniego dziedziczenia było impulsem, który wywołał masowe procesy ruchliwości i ukształtował główną płaszczyznę stratyfikacji społecznej

b) system zawodowy stał się więc jednym z instytucjonalnych ogniw, wokół których ogniskują się inne procesy

Zawód a funkcjonalna teoria uwarstwienia (Davis & Moore):

- konstytutywnym wymiarem uwarstwienia jest hierarchia pozycji, różniących się funkcjonalna ważnością ze względu na zaspokajanie potrzeb społecznych

- pozycje musza być obsadzane według poziomu kwalifikacji i umiejętności jednostek, a za ich zajmowanie przysługują niejednakowe nagrody

Elementy funkcjonalnej teorii uwarstwienia uwydatniające funkcjonalne znaczenie zawodu:

1) o ważności ról rozstrzyga ich funkcja:

- w biografii jednostek role zawodowe są rodzajem stacji przekaźnikowych. Do których prowadzą określone drogi edukacyjne i inne formy aktywności podejmowane z myślą o karierze i pracy

- zawód pośredniczy między kwalifikacyjnymi wymogami obsadzani ról zawodowych, a rozmaitymi nagrodami otrzymywanymi za wykonywanie zawodu

2) uniwersalny charakter mechanizmów stratyfikacji społecznej

- teza propagowana w teoriach „społeczeństwa przemysłowego” Blau & Duncan

- role zawodowe mają zbliżoną treść, są zorganizowane według podobnych reguł, a ponadto obowiązują podobne zasady ich obsadzania i wynagradzania, odpowiednio do funkcjonalnej ważności zawodu

- na zwodach opiera się fizjologia struktury społecznej

3) role zawodowe są nie tylko funkcjonalnymi ogniwami fizjologii systemów społecznych, zasilają je również przez tworzenie grup interesów, rozumianych jako aktywne podmioty historii

- przykładem są aktywne dążenia do zachowania wysokiego statusu i korzystnych relacji płac, podejmowane w krajach zachodnich przez organizacje zrzeszające kategorii określane mianem professions,

- korporacje zawodowe dbają o utrzymanie wysokiej ceny rynkowej i zwartość szeregów profesji przez kreowanie ideologii służby społecznej, podkreślanie wysokich kwalifikacji swoich członków

- zawody mają nierówną siłę przetargową, dlatego też strategii tych nie są w stanie stosować kategorie nie posiadające takich atutów - pracownicy umysłowi o niskich kwalifikacjach i pracownicy fizyczni

- działanie grup interesów najsilniej odczuwane jest w kategoriach o wysokim statusie społecznym

- usytuowanie kategorii zawodowych w sieci stosunków przetargu wywiera silny wpływ na ich szanse życiowe - jest to płaszczyzna wykluczenia słabszych grup przez silniejsze (Parkin)

a) silniejsi uzyskują wyższe zarobki, mają lepsza pracę, uregulowane warunki awansu i gwarancje stałego zatrudnienia

b) słabsi walczą o te same przywileje co silniejsi, stosując rozmaite strategie uzurpacji

Pozycja zawodowa:

- rzutuje na osobowość i poczucie tożsamości jednostek, wypełnia im życie przez kształtowanie postaw

- jest również czynnikiem formowania się stałych podziałów i więzi

- na bazie interakcji zawodowych formułują się bariery towarzyskie i homogamii środowiska w doborze małżonków

- wspólnota kręgów zawodowych przenika do wielu sfer naraz i mimo że nie obejmuje ich wszystkich

- zawód pozostaje stosunkowo najlepszym sumarycznym wskaźnikiem statusu

- przynależność zawodowa jest silnym korelatem innych cech położenia społecznego jednostek

Siła zależności miedzy przynależnością zawodową, poziomem wykształcenia, dochodami i stanowiskiem kierowniczym a wybranymi wskaźnikami postaw:

- jedynie poziom wykształcenia jest lepszą niż pozycja zawodowa sumaryczną charakterystyką wielu ważnych cech na raz - liberalizm ekonomiczny, poczucie szczęścia, zadowolenie finansowe, samoocena na skali lewica - prawica, tradycjonalizm

- poza wykształceniem zawodowi nie dorównuje żaden z pozostałych atrybutów pozycji społecznej

Kwestia operacyjności zmiennych branych pod uwagę przy budowie wskaźnika pozycji społecznej

- dostępność informacji wykorzystywanych przy konstrukcji wskaźników:

a) informacje o wykonywanym zawodzie stosunkowo łatwo uzyskać w badaniach typu surveyowego za pomocą pytań zrozumiałych dla respondenta - pytania na temat pracy nie dotykają kwestii drażliwych

b) mniej wiarygodne są odpowiedzi na pytania o poziom wykształcenia, dochody, standard materialny i aktywność kulturalną jednostek

- sposób posługiwania się wskaźnikami pozycji społecznej na etapie analiz

a) wskaźniki pozycji społecznej zwykło się operacjonalizować w postaci skal lub klasyfikacji, co odpowiada podziałowi na zmienne ilościowe i nominalne

b) skale są zestawem kategorii społeczno - zawodowych z przypisanymi im wartościami liczbowymi, które to wartości określają miejsce kategorii w hierarchii, utożsamianej z wymiarem pozycji społecznej

c) klasyfikacje reprezentują poziom nominalny, są one zestawem kategorii, które mają odzwierciedlać istotne podziały społeczne, nie przesądzając niczego na temat ich hierarchicznego aspektu

Rozdział 9.3. - klasyfikacje zawodów

Klasyfikacja Williama C. Hunta:

- pierwsza klasyfikacja zawodów

- wyodrębnia cztery podstawowe segmenty pracującej ludności, identyfikowane przez zwód, określane mianem klas

- wyodrębnione kategorie zawodowe:

1) właściciele

2) pracownicy umysłowi

3) robotnicy wykwalifikowani

4) pracownicy fizyczni bez kwalifikacji

Klasyfikacja Alby Edwardsa:

- uznawana za kanon.

- wyróżnione kategorie:

1) specjaliści umysłowi (professions)

2) właściciele, menadżerzy, urzędnicy państwowi

a) farmerzy

b) pracownicy zajmujący się sprzedażą

c) pozostali właściciele, menadżerzy, urzędnicy państwowi

3) pracownicy umysłowi niższego szczebla

4) mistrzowie i robotnicy wykwalifikowani

5) robotnicy półwykwalifikowani

6) robotnicy niewykwalifikowani

a) robotnicy rolni

b) pozostali robotnicy poza rolnictwem

c) pracownicy usług w zawodach fizycznych

- schemat ujmujący podstawowe kategorie struktury społecznej różniące się pod względem ekonomicznym, stylu życia, intelektu i w sensie społecznym

Klasyfikacja Blaua & Duncana:

- obejmuje siedemnaście kategorii

- kategorie zawodowe utożsamiane z podstawowymi segmentami systemu uwarstwienia

Klasyfikacje zawodów służą dwóm celom:

1) narzędzia operacjonalizacji pozycji społecznej na etapie analiz

2) narzędzia kodowania informacji uzyskiwanych z wywiadów

ISCO:

- najbardziej znana książka kodowa zawodów

- konstrukcja ISCO opiera się na wyróżnieniu czterech szczebli podziału

- najbardziej szczegółowy ze szczebli obejmuje 390 kategorii, które pogrupowane są w 116 kategorii wyższego szczebla na drugim poziomie, na trzecim poziomie jest 28 grup zawodów, a na najwyższym - czwartym poziomie jest ich 10

- wady ISCO:

a) ISCO nie jest klasyfikacją stricte socjologiczna

b) ISCO skonstruowano dla potrzeb gospodarki i polityki społecznej, tymczasem miarą trafności klasyfikacji jest uwzględnienie ważnych kryteriów podziału, czyli cech wyznaczających miejsce w strukturze społecznej

c) w ISCO dominującym kryterium podziału jest podobieństwo treści ról zawodowych, natomiast w mniejszym stopniu uwzględnia ona inne aspekty, takie jak stosunek do własności i zakres władzy związanej z usytuowaniem w hierarchii stanowisk

d) problem na etapie kodowania danych, gdzie powstają trudności z zaklasyfikowaniem badanych osób do podstawowych segmentów struktury społecznej

e) ISCO rzadko funkcjonuje jako samodzielny wskaźnik pozycji społecznej na etapie analiz

f) przy konstrukcji prawdziwie socjologicznego wskaźnika do informacji zakodowanych w ramach ISCO powinno się dodawać informacje dotyczące zróżnicowania według stanowisk i podziału na właścicieli i pracowników najemnych

Rozdział 9.4. - skale zawodów

Skale zawodów:

- podstawową przesłanką konstrukcji skal zawodów jest założenie o hierarchicznej naturze wymiarów stratyfikacji społecznej

- wymiary stratyfikacji społecznej: prestiż, pozycja społeczno - ekonomiczna, wymagania kwalifikacyjne, stopień złożoności zadań przypisanych do określonego zawodu

- respondenci otrzymują określone wartości na skali zawodów, które jednoznacznie sytuują ich w ramach rozpatrywanych hierarchii

- w analizach socjologicznych dwoma najczęściej stosowanymi rodzajami skal są skale prestiżu i społeczno - ekonomicznego statusu

Skale zawodów według kryterium prestiżu:

- skale konstruowane na podstawie badań surveyowych

- badani oceniają przedstawione n aliści zawody według kryterium prestiżu

- podstawą oceny zawodów według kryterium prestiżu jest funkcjonalna teoria uwarstwienia (Parsons, Davis & Moore) - prestiż jako jedna z podstawowych nagród determinujących pozycję zawodową jednostek

- rozważania Webera nad położeniem stanowym jako jednym z trzech podstawowych wymiarów stratyfikacji społecznej

a) stan jako status społeczny

b) honor będący nieodłącznym atrybutem przynależności klasowej stał się odpowiednikiem prestiżu zawodów

- prestiż zawodów jako najsilniejszy korelat kilkudziesięciu cech położenia społecznego jednostek - badania Kahla & Davisa

- skale prestiżu zawodów jako wskaźnik trafny, ekonomiczny, rzetelny i stały w czasie

- w świadomości społecznej funkcjonuje uniwersalny ranking wyższości i niższości społecznej, gdzie najwyższą ocenę uzyskują pozycje zawodowe wymagające wyższego wykształcenia i trudnych do zastąpienia kwalifikacji, w których uzyskuje się wysokie dochody i które wyróżniają się użytecznością ze względu na utrzymywanie ładu, porządek i socjalizację jednostek

- cenne właściwości prestiżu zawodów:

a) w wyniku analiz we wszystkich krajach stwierdzono, że w świadomości członków różnych grup wieku, płci, regionu zamieszkania, poziomu wykształcenia, wielkości dochodów funkcjonuje bardzo podoba wizja rankingu pozycji zawodowych w wymiarze prestiżu

b)podobieństwo miedzy hierarchiami prestiżu w różnych krajach - przyczyna występowanie we współczesnych społeczeństwach podobnej organizacji systemu zawodowego, hierarchii ról i treści zawodów

- Międzynarodowa Standardowa Skala Prestiżu Zawodów (SIOPS)- Treiman

a) oceny prestiżu zawodów, pochodzące z 60 społeczeństw, sprowadzono do ściśle porównywalnych, standardowych wartości, następnie policzono ich średnie dla poszczególnych zawodów, a następnie przypisano średnie do szczegółowych kategorii zawodowych

b) skala pozwalająca zwiększyć precyzje pomiaru

c) skala zawierająca ponad 500 wartości

Skale społeczno - ekonomicznego statusu zawodów:

- podstawą konstrukcji założenie, że wielowymiarowe wskaźniki dostarczają trafniejszych narzędzi pomiaru

- skale społeczno - ekonomicznego statusu konstruowane są na podstawie kliku zmiennych, określających kluczowe aspekty pozycji społecznej, takie jak wykształcenie czy poziom zarobków

- najbardziej znane skal społeczno - ekonomicznego statusu zawodów:

a) skale opierające się na danych dotyczących przeciętnego wykształcenia i średnich zarobków w zawodach - Blishen, Nam & Powers

b) skale opierające się na łączeniu kombinacji wykształcenia i zarobków z prestiżem

Skale opierające się na danych dotyczących przeciętnego wykształcenia i średnich zarobków w zawodach (Nam & Powers):

- sporządzenie dwóch hierarchii szczegółowych kategorii zawodowych według średniego poziomu wykształcenia i średniego poziomu zarobków

- skala skonstruowana na podstawie danych spisowych

- odniesieni tylko do USA

Skale opierające się na łączeniu kombinacji wykształcenia i zarobków z prestiżem (Duncan):

- Socioeconomic Index (SEI) to wypadkowa wykształcenia, prestiżu zawodów i poziomu zarobków

- szczególny charakter relacji zachodzącej między zmiennymi - z jednej strony wykształcenie jest głównym kanałem alokacji jednostek do określonych zawodów (identyfikowanych na skali prestiżu), z drugiej, za ich wykonywanie uzyskuje się odpowiednie nagrody, znajdujące odzwierciedlenie na poziomie zarobków

- skale pozycji społeczno - ekonomicznej uznawane są za trafniejsze odzwierciedlenie głównych ogniw procesu stratyfikacji niż skale prestiżu

International Socio - Economic Index (ISEI):

- ISEI to odpowiednik skali Treiman w dziedzinie międzykrajowych analiz porównawczych

- ISEI skonstruowany na podstawie badań surveyowych dla 16 krajów, w populacji mężczyzn

- wartości ISEI są wypadkową trzech zmiennych: poziomu wykształcenia, pozycji zawodowej, wielkości zarobków

Kategorie społeczno zawodowe uporządkowane według skali prestiżu zawodów Treiman (SIOPS) i indeksu pozycji społeczno ekonomicznej (ISEI)

a) inteligencja, wyższe kadry kierownicze i urzędnicy państwowi 1 1

b) specjaliści średniego szczebla 2 2

c) pracownicy biurowi 3 3

d) pracownicy usługowi w handlu i usługach 9 4

e) właściciele firm zatrudniający pracowników 5 6

f) właściciele firm nie zatrudniających nikogo 7 5

g) fizyczni pracownicy nadzoru 6 7

h) robotnicy wykwalifikowani 8 8

i) robotnicy niewykwalifikowani 11 9

j) robotnicy rolni 10 11

k) właściciele gospodarstw rolnych 4 10

Rozdział 9. 5. - dwa nierozwiązane problemy

Kwestie problematyczne:

1) sposób identyfikowania w strukturze społecznej niepracujących jednostek

2) wykonywanie przez osoby pracujące kilku zawodów

Sposób identyfikowania w strukturze społecznej niepracujących jednostek:

- kategorie niepracujących respondentów obejmuje:

1) emerytów,

2) rencistów,

3) bezrobotnych,

4) studentów,

5) uczniów,

6) gospodynie domowe

- zbiorowość osób niepracujących dzieli się na dwa segmenty:

1) osoby, które nigdy nie miały zawodu

a) nie można im przypisać żądnego statusu zawodowego i uwzględnić na etapie analiz

b) możliwość identyfikacji pozycji niepracujących matek i żon poprzez przynależność zawodową męża lub ojca - sygnalizowane przez analityków teorii funkcjonalnej, ale nie stosowane w praktyce

2) osoby, które nie pracują obecnie, ale pracowały w przeszłości

a) usytuowanie określane przez kiedyś wykonywany zawód

b) brak konieczności wykluczenia z analiz

Uwzględnienie osób, które nie pracują obecnie, ale pracowały w przeszłości

- rozwiązanie pozwala na zwiększenie zakresu zbiorowości osób, których pozycję zawodową można zidentyfikować przez zawód

- wadą jest osłabienie trafności zawodu jako wskaźnika pozycji społecznej

- istnienie różnicy miedzy respondentami aktywnymi zawodowo i respondentami, których doświadczenia zawodowe dotyczą przeszłości

a) pracujący i niepracujący respondenci różnią się pod względem wielkości dochodów, stylu życia, poglądów, postaw

b) klasyfikacje i skale zawodów są trafnymi wskaźnikami pozycji społecznej w takim stopniu w jakim różnicują położenie społeczne jednostek

c) trafność wskaźników jest pochodną ich mocy rozdzielczej, co oznacza, że wyodrębniane kategorie powinny się charakteryzować maksymalną spójnością

d) występowanie znaczących różnic między kategoriami osób aktywnych i nieaktywnych zawodowo w tym samym zawodzie powoduje osłabienie wskaźnikowej roli zawodu

Czy respondentom, którzy nie pracują w momencie badania faktycznie można przypisać ostatnio wykonywany zawód, nie osłabiając trafności dokonywanego pomiaru:

- badania Marshalla & Robertsa & Burgyone

- respondenci proszeni o wskazanie z jakimi partiami politycznymi sympatyzują, z jakimi klasami się identyfikują, jak głosowaliby w najbliższych wyborach, ustalenie postaw fatalizmu i rezygnacji

- odpowiedzi na postawione pytania potraktowane jako kryteria testu mającego na celu ustalenie różnic miedzy respondentami należącymi do tych samych kategorii zawodowych, ale różniących się tym, czy wykonują prace zawodową w momencie badania, czy też nie

- brak istotnych różnic miedzy osobami aktualnie pracującymi, a nie pracującymi

- podobny rozkład odpowiedzi w obu grupach

Domański a porównanie osób niepracujących i pracujących:

- w Polsce istnieją różnice miedzy osobami aktywnymi zawodowo, a osobami nieaktywnymi

- złożony charakter problemu

a) posługiwanie się pozycja zawodową w celu identyfikacji pozycji społecznej osób niewykonujących zawodu jest wypadkowa kilku okoliczności

b) kwestia tego, czy różnica miedzy pracującymi i niepracującymi respondentami jest rzeczywiście znacząca i w jakim stopniu wyeliminowanie niepracujących spowoduje zmniejszenie liczby analizowanych przypadków, a tym samym wiarygodność ustaleń

- badania osób aktywnych zawodowo, niepracujących ale mających zawód i osób nie mających żadnego zawodu

a) w Polsce odsetek osób które nigdy nie pracowały zawodowo stanowi 17%

b) odsetek osób identyfikowanych w momencie badania przez zawód wynosi 40%

c) odsetek osób niepracujących, ale mających zawód wynosi 53%

d) w Polsce względny udział kategorii osób aktywnych zawodowo maleje

e) fakt dużej liczebności osób posiadających zawód, ale nieaktywnych zawodowo zmniejsza trafność pozycji zawodowej jako wskaźnika pozycji społecznej

Który zawód ma być wskaźnikiem pozycji społecznej, jeżeli są respondenci wykonujący ich kilka:

- odwoływanie się do znaczenia głównego zawodu, przy założeniu, ze pozostaje on najlepszą sumaryczną charakterystyką położenia społecznego jednostek

- czynnikami rozstrzygającymi o ważności zawodu są wielkość uzyskiwanych dochodów, i to ile czasu zajmuje

- kwestia wykorzystania samej informacji o tym że respondent wykonuj kilka zawodów

a) badacz musi rozstrzygnąć, czy uwzględnienie tych danych zwiększa w istotnym stopniu trafność pomiaru pozycji społecznej

b) wprowadzenie na etapie analiz kilku zmiennych identyfikujących zawód główny i dodatkowe zawody

Rozdział 10 - narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce

Rozdział 10.1. - polskie klasyfikacje zawodów

Badania Włodzimierza Wesołowskiego i Kazimierza Słomczyńskiego:

- seria analiz mających na celu scharakteryzowanie kształtu hierarchii i mechanizmów stratyfikacji społecznej w Polsce

- analiza w różnych aspektach:

a) poziom dochodów

b) zasoby materialne

c) prestiż

d) system wartości

e) styl życia

f) bariery ruchliwości

g) wzory konsumpcji

- poszukiwanie prawidłowości w sferze zróżnicowania zawodowego, w oparciu o przesłankę, że struktura zawodowa przejęła w Polsce rolę głównego czynnika kształtującego podziały społeczne

- skonstruowanie klasyfikacji zawodów - podział ludności miejskiej na segmenty

a) specjaliści

b) technicy

c) pracownicy biurowi

d) majstrowie i brygadziści

e) rzemieślnicy ( właściciel firm)

f) pracownicy fizyczno - umysłowi

g) robotnicy wykwalifikowani

h) robotnicy półwykwalifikowani

i) robotnicy niewykwalifikowani

Schemat podziału autorstwa Wesołowskiego & Słomczyńskiego punktem wyjścia do stworzenia klasyfikacji zawodów dla potrzeb ogólnopolskich badań surveyowych:

- pierwsza socjologiczna klasyfikacja zawodów - Społeczna Klasyfikacja Zawodów (Pohoski & Słomczyński)

- SKZ odpowiadała na zapotrzebowanie w zakresie szczegółowego schematu kodowania przynależności społeczno -zawodowej jednostek

- wyróżnienie 367 podstawowych jednostek klasyfikacyjnych (kategorii zawodowych), pogrupowanych na 75 kategorii wyższego szczebla, z kolei te pogrupowano w 29 kategorii, a na najwyższym szczeblu wyróżniono 9 wielkich grup

- rozwój w kwestii kryteriów grupowani zawodów:

a) ponieważ klasyfikacja socjologiczna powinna odwzorowywać najistotniejsze podziały, należało uwzględnić podstawowe wyznaczniki pozycji społecznej

b) w celu wyodrębnienia socjologicznie znaczących segmentów, wzięto pod uwagę:

+) treść wykonywanych zadań

+) poziom wymaganych kwalifikacji

+) usytuowanie zawodów w hierarchii organizacyjnej firm

+) usytuowanie zawodów w strukturze własności

+) usytuowanie zawodów w podziale działów - branżowym

- wprowadzenie SKZ narzuciło określony standard, jeżeli chodzi o informacje potrzebne do operacjonalizacji przynależności społeczno zawodowej respondentów

Zmodyfikowana wersja SKZ:

- na najbardziej szczegółowym poziomie liczyła 400 (a w sumie 539) kategorii zawodowych, grupowanych e kategorie wyższego rzędu

- na czwartym, najogólniejszym szczeblu wyodrębniono 10 grup:

0) kierownictwo i wyższe kadry

1) specjaliści

2) technicy, mistrzowie i wyspecjalizowani pracownicy biurowi

3) inni pracownicy biurowi

4) pracownicy fizyczno - umysłowi

5) wykwalifikowani pracownicy fizyczni

6) półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni

7) rolnicy

8) właściciele zakładów wytwórczych i usługowych

9) inni

- schemat rzadko stosowany w badaniach

- trudności związane z wdrożeniem SKZ:

1) problem szczegółowości SKZ

+) wyszukiwanie kodów jest skomplikowane i czasochłonne

+) kodowanie według SKZ wydłuża koszty badania

2) niejednoznaczność niektórych kategorii

+) trudność w odróżnieniu robotników wykwalifikowanych od niewykwalifikowanych i półwykwalifikowanych

3) problem na etapie analiz

+) posługiwanie się w analizach zmienną zawód wymaga sprowadzenia kilkuset szczegółowych kategorii SKZ do bardziej podstawowego podziału, reprezentującego od kilku do kilkunastu segmentów

+) działanie tego typu zakłada posiadanie pewnej wiedzy o strukturze społecznej i znajomości teorii, podczas gdy większość badaczy wiedzy takiej mieć nie musi i preferuje gotowe narzędzie operacjonalizacji pozycji społecznej

+) SKZ, która w zamierzeniu autorów miała być standardowym wskaźnikiem położenia społecznego jednostek, nie oferowała badaczom standardowej formuły rekordu, czyli przejścia ze szczegółowego poziomu na poziom użyteczności analiz

Rozwój struktur rynkowych w Polsce stworzył potrzebę zmian standardowych wskaźników. Najistotniejszymi przekształceniami struktury zawodowej były:

1. szybki wzrost liczebności reprezentantów biznesu, których odsetek zwiększył się do 10% z poziomu 2.5% w poprzednim ustroju

2. zwiększenie się z 3.3% do 4.5% relatywnego udziału inteligencji w zawodach nietechnicznych (lekarze, naukowcy, specjaliści)

3. zwiększenie się odsetka szeregowego personelu w usługach i handlu - z 7 do 12%

4. zmniejszenie się udziału właścicieli gospodarstw rolnych z 18 do 10 %

5. zmniejszenie się odsetka robotników wykwalifikowanych z 26 do 20%

Zmianom liczebności towarzyszyło rosnące zróżnicowanie mapy podziałów zawodowych:

- gwałtowny rozwój sektora prywatnego doprowadził do powstania nowych sfer działalności gospodarczej, sukcesywnie pojawiały się nowe kategorie przedsiębiorców (na przykład właściciele agencji reklamowych) ora nowe zawody ( na przykład maklerzy giełdowi)

- sfera biznesu podlegała silnej polaryzacji na wielką, średnią i drobną własność

- pojawienie się kategorii usytuowanych na pograniczu biznesu i szarej strefy (domokrążcy)

- zmiany treści istniejących zawodów

- poszukiwanym zawodem stał się główny księgowy dostosowany do wymagań stosunków rynkowych

Ważnym powodem modyfikacji istniejących wskaźników by6ł fakt, ze polscy socjologowie weszli w orbitę międzynarodowych badan porównawczych:

- konieczność dopasowania stosowanych klasyfikacji zawodów do międzynarodowych standardów

- w analizach porównawczych najważniejszym zadaniem jest zapewnienie międzykulturowej ekwiwalentności rozpatrywanych zjawisk

- w większości międzynarodowych projektów rekomendowanym standardem jest ISCO 1988

- zakodowanie informacji według ISCO jest traktowane jako warunek przystąpienia do międzynarodowych przedsięwzięć badawczych

Społeczna Klasyfikacja Zawodów 2007:

- stworzona przez Domańskiego, Sawińskiego i Słomczyńskiego

- klasyfikacja spełniająca wszystkie warunki wymagane od użytecznego wskaźnika pozycji społecznej:

a) wydaje się być najtrafniejszym narzędziem identyfikacji najważniejszych podziałów i dystansów społecznych we współczesnej Polsce

b) narzędzie rzetelne - dostarcza tych samych wyników (niezależnie od rodzaju badania) dzięki wprowadzeniu jednoznacznych zasad podziału i zapisaniu jej w postaci programu komputerowego, pozwalającego na standaryzację czynności kodowania zawodów

c) schemat łatwy w zastosowaniu, co oznacza, że wyodrębnione w niej kategorie są łatwo przekładalne na język gromadzenia i kodowania informacji uzyskiwanych w badaniach

- SKZ obejmuje 292 szczegółowych kategorii zawodowych, pogrupowanych na kategorie wyższego rzędu,

- na najogólniejszym szczeblu SKZ liczy 10 grup:

0) najwyżsi urzędnicy państwowi, kierownictwo organizacji, dyrektorzy przedsiębi0orstw, menedżerowie,

1) specjaliści

2) technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi

3) pracownicy umysłowi średniego i niższego szczebla

4) sprzedawcy i szeregowi pracownicy usług

5) wykwalifikowani pracownicy fizyczni

6) półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni

7) rolnicy

8) właściciele firm

9) inne zawody i osoby niesklasyfikowane

Rozdział 10.2 - polskie skale zawodów

W polskiej socjologii funkcjonuje kilka skal zawodów.

- ich wartości przypisane są do podstawowych kategorii Społecznej Klasyfikacji Zawodów 2007

- warunkiem ich zastosowania na etapie analiz jest zakodowanie informacji o przynależności zawodowej według SKZ-2007,

- skale te identyfikują pozycje społeczną jednostek w wymiarach uznawanych powszechnie za najważniejsze, czyli w wymiarach prestiżu, wymagań kwalifikacyjnych, złożoności pracy, wynagrodzenia materialnego i społeczno ekonomicznego -statusu.

Skala autorstwa M. Słomczyńskiego i Grażyny Kasprowicz

- skala zawodów skonstruowana według kryterium prestiżu, pozycji społeczno - ekonomicznej i złożoności pracy

- sposób konstrukcji podobny do SKZ-2007

Zasady konstrukcji SKZ:

a) konstrukcja skali prestiżu oparta jest na badaniu ekspertów

- do udziału w badaniu zaproszono 55 ekspertów, mających specjalistyczną wiedzę o cechach zawodów

- eksperci dokonywali oceny 551 tytułów zawodów wyselekcjonowanych w taki sposób, aby reprezentowały one szersze grupy zawodowe, które uwzględniono w SKZ-2007 i pokrywały się z wcześniejszymi badaniami prestiżu zawodów

- rola ekspertów polegała na dokonaniu przez każdego z nich oceny 111 tytułów zawodowych spośród 551 zawodów - od zawodów o najwyższym prestiżu do zawodu o najniższym prestiżu

- dla każdego eksperta - respondenta przygotowano indywidualny zestaw tytułów zawodów

- z otrzymanej listy wszyscy eksperci ocenili 37 tych samych zawodów, natomiast pozostałe rozdzielono mniej więcej po równo na każdego eksperta

- procedura oceny:

1) wybranie przez ekspertów zawodów o najwyższym i najniższym prestiżu i wpisanie ich numerów i nazw do formularza zapisu

2) podzielenie pozostałych zawodów na trzy grupy: zawody o wysokim prestiżu, zawody o średnim prestiżu, zawody o niskim prestiżu

3) uporządkowanie zawodów w ramach każdej z grup prestiżu

4) sporządzenie hierarchii prestiżu obejmującej wszystkie zawody

- najwyższe pozycje na skali prestiżu zajmują samodzielni pracownicy naukowo - dydaktyczni, prawnicy

- najniższe pozycje w skali prestiżu zajmują zamiatacze ulic, gońcy, grabarze

b) skala dotycząca złożoności pracy:

- najnowsza skala złożoności pracy (2007) utworzona została na podstawie szczegółowych opisów stanowisk roboczych ze względu na następujące wymiary

1) złożoność pracy z ludźmi

2) złożoność pracy z symbolami

3) złożoność pracy z przedmiotami

4) czas poświęcany na pracę z ludźmi

5) czas poświęcany na pracę z symbolami

6) czas poświęcany na pracę z przedmiotami

7) kompleksowość czynności roboczych

- złożoność pracy z przedmiotami, symbolami i ludźmi zoperacjonalizowano w postaci hierarchii kilku poziomów, przypisując im wartości od 0 do 9

- trzema dodatkowymi charakterystykami, które należało uwzględnić był czas poświęcony na pracę z przedmiotami, symbolami i ludźmi

- stworzono też zmienną kompleksowość czy6nności roboczych opisującą stopień powiązań między czynnościami definiującymi rozpatrywane aspekty

- uzyskano w ten sposób wartości dla siedmiu zmiennych, które przypisano wybranym trzydziestu kategoriom SKZ

- najwyższa złożonością pracy charakteryzują się lekarze, dyrektorzy przedsiębiorstw, inżynierowie projektanci

- środkowe pozycje zajmują magazynierzy, maszynistki, właściciele zakładów wytwórczych

- najniżej plasują się sprzątaczki, niewykwalifikowani robotnicy budowlani, robotnicy rolni

c) skala wymogów kwalifikacyjnych

- skala wymogów kwalifikacyjnych informuje o nakładach, jakie jednostki ponoszą zwykle w procesie przygotowania do ról zawodowych i w procesie wykonywania tych ról

- konstrukcja skali opiera się na trzech zmiennych

1) ogólny rozwój edukacyjny

2) specjalne kwalifikacje zawodowe

3) pożądany poziom wykształcenia formalnego

- indeks ogólnego rozwoju edukacyjnego (GDP)

1) mierzy to na jakim poziomie wiedzy w danym zawodzie używa się operacji logicznych i arytmetycznych oraz wykorzystuje się konstrukcje językowe

2) wartości GDP zawierają się w przedziale od 1 do 10

3) na najniższym poziomie zakład się, że poziom wiedzy i zasób umiejętności jest minimalny - odpowiada wymogom w początkowych klasach szkoły podstawowej

4) na najwyższym poziomie wymagana jest wiedza z algebry i geometrii lub statystyki na poziomie wstępnych przedmiotów uniwersyteckich, znajomość zasad nauk dedukcyjnych i indukcyjnych, oraz umiejętność wyrażania się na piśmie w formie zwięzłych raportów

- indeks specjalnych kwalifikacji zawodowych (SVT)

1) odnosi się do czasu potrzebnego, aby dany zawód wykonywać sprawnie

2) obejmuje również czas potrzebny do przygotowania się do danej roli zawodowej w systemie szkolnym

3) wartości SVT zawierają się w przedziale od 1 (praca praktycznie nie wymagająca przygotowania) do 10 ( przygotowanie do zawodu trwa ponad 10 lat)

- indeks pożądanego poziomu wykształcenia formalnego - ustalony na podstawie Klasyfikacji Zawodów Szkolnictwa Zawodowego, która precyzuje pożądane poziomy wykształcenia dla wielu zawodów

- pierwsza wersja polskiej skali wymogów kwalifikacyjnych została skonstruowana przez K. M. Słomczyńskiego

- autorem najnowszej skali wymogów kwalifikacyjnych (2007) jest również Słomczyński

1) najwyższe pozycje na skali wymogów kwalifikacyjnych zajmują zawody wyższych kadr kierowniczych w administracji państwowej i samorządowej, wyższych kadr policji i wojska, wyższych kadr menedżerskich oraz niektóre zawody zaliczane do grupy specjalistów

2) najniższe pozycje zajmują niektóre zawody zaliczane do kategorii robotników niewykwalifikowanych, jak gońcy, salowe, sterylizatorzy narzędzi szpitalnych, także pomoce domowe

d) skale dotyczące wymiaru pozycji społeczno - ekonomicznej

- Słomczyński i Kasprowicz skonstruowali dwie skale pozycji społeczno - ekonomicznej, odwołując się do dwóch metod

1) zastosowanie schemat, z którego wcześniej korzystał Duncan - dokonanie regresji prestiżu zawodów na wielkość miesięcznych zarobków i liczbę ukończonych klas szkolnych

2) materiałem wyjściowym były dane z badań łódzko - szczecińsko - koszalińskich

+) wychodząc z założenia, że pozycja społeczna jest wielowymiarowym zjawiskiem wzięto pod uwagę jej siedem aspektów: prestiż, liczba klas szkolnych, wielkość zarobków, miejsce w hierarchii stanowisk, poziom standardu mieszkaniowego, liczba posiadanych dóbr trwałego użytku, stopień uczestniczenia w kulturze

+) zmienne zostały zoperacjonalizowane w postaci średnich dla 34 kategorii zawodowych SKZ , a następnie stworzono dla nich sumaryczny wskaźnik statusu

Skala wynagrodzenia materialnego(WMA):

- identyfikuje usytuowanie w wymiarze nagród

- podstawą były tutaj dane GUS dotyczące wynagrodzeń w zawodach zamieszczonych w Klasyfikacji Zawodów i Specjalności

- kwoty te obejmowały wynagrodzenia z głównego miejsca pracy, a poza tym premie, dodatki funkcyjne, nadgodziny, nagrody i wszystkie inne dodatki wypłacane pracownikowi

- dane uzupełnione o informacje dotyczące wynagrodzeń w zawodach menedżerskich i właścicieli firm, pochodzącymi z innych źródeł

- uzyskane na tej podstawie kwoty przypisano szczegółowym kategoriom zawodowym SKZ -2007 po zastosowaniu formuły sprowadzającej je do standaryzowanej postaci

- uzyskane wartości WMA zamykają się w przedziale 11 do 96

- skala WMA jest bardzo stabilna

Rozdział 10.3 - Cztery problemy, które każdorazowo należy rozstrzygnąć

Cztery uniwersalne kryteria, które należy brać pod uwagę w przypadku wskaźników pozycji społecznej:

1) rozstrzygnięcie czy zróżnicowanie zawodowe jest centralną osią struktury społecznej

- akceptacja tego poglądu uzasadnia sens posługiwania się klasyfikacjami i skalami zawodów

- za wyborem tej opcji przemawiają argumenty teoretyczne i analityczne wynikające z korzyści posługiwania się standardowymi narzędziami analiz

2) co jest lepsze: klasyfikacje czy skale zawodów

- wybór klasyfikacji opiera się na założeniu, że dystanse i bariery, konstytuujące strukturę społeczną, nie dają się sprowadzić do jednowymiarowej hierarchii i należy odtworzyć jej kształt w postaci kategorii, posługując się klasyfikacjami zawodów

- wybór skal zakłada perspektywę hierarchiczną

- zastosowanie jednego narzędzia, nie eliminuje drugiego, dlatego ważne jest sformułowanie teoretycznych przesłanek dokonanego wyboru

3) problem dotyczący posługiwania się polskimi i międzynarodowymi klasyfikacjami zawodów

- obligatoryjnym warunkiem uczestniczenia w badaniach międzynarodowych jest stosowanie ISCO

- ISCO zapewnia ścisłą porównywalność wyników, jednak zastosowanie międzynarodowych standardów dokonuje się kosztem zmniejszenia trafności pomiaru

- w odniesieniu do Polski bardziej trafnym wskaźnikiem pozycji społecznej są klasyfikacje tworzone na bazie Społecznej Klasyfikacji Zawodów

+) rozwiązaniem optymalnym jest tutaj kodowanie danych w terminach klasyfikacji SKZ i ISCO

+) zwiększa to koszty badania, jednak dostarcza porównywalnych oraz trafnych wskaźników

- jedynie ISCO zapewnia kumulatywność ustaleń na temat zmian w strukturze społecznej

- nie istnieją jednoznaczne reguły przejścia między ISCO, a SKZ - nie ma więc możliwości zakodowania według schematu ISCO danych zapisanych w postaci SKZ z wcześniejszych badań

4) problem wyboru skali zawodów

- w praktyce sprowadza się do wyboru miedzy skalami prestiżu i społeczno - ekonomicznego statusu

- na ogół preferowane są skale statusu społeczno - ekonomicznego

- skale statusu społeczno - ekonomicznego mają większą siłę eksplanacyjną i łatwiej je interpretować przez odwołanie się do bardziej konkretnych wymiarów pozycji społecznej, jakim są poziom wykształcenia i zarobki jednostek

- nie wyklucza się stosowania i skali prestiżu zawodów - w odniesieniu do określonego kontekstu badawczego mogą one być silniej różnicującym wskaźnikiem

Rozdział 11 - empiryczne analizy struktury klasowej i problemy pomiaru

Jednym z pierwszych badań nad klasą robotniczą było empiryczne studium z początków dwudziestego wieku „Classic Slum”, którego autorem jest Robert Roberts.

Rozdział 11.1. - EGP, czyli uaktualniona teoria Webera

Schemat podziału klasowego EGP:

- schemat podziału klasowego o uniwersalnej wartości

- pierwsza wersja EGP została zastosowana w 1979 roku w analizach dla Anglii, Francji i Szwecji

- autorami EGP byli Robert Erikson, John Goldthorpe, Lucienne Portocarero

- z czasem EGP stała się standardowym narzędziem analiz porównawczych nad strukturą społeczną

- w ramach najbardziej szczegółowego podziału w EGP wyróżnia się 11 klas

1) inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw i urzędnicy państwowi wraz z przedstawicielami wielkiego biznesu ( service class)

2) specjaliści w zawodach umysłowych średniego szczebla, tacy jak kierownicy wydziałów, technicy, pielęgniarki, księgowi

3) pracownicy umysłowi wykonujący rutynowe prace biurowe

4) pozostali pracownicy umysłowi w handlu (głownie sprzedawcy) i usługach (recepcjoniści, pracownicy poczt)

5) właściciele firm poza rolnictwem, zatrudniający pracowników

6) właściciele firm poza rolnictwem, niezatrudniający nikogo

7) fizyczni pracownicy nadzoru, którzy są przybliżonym odpowiednikiem polskiej kategorii brygadzistów i mistrzów

8) robotnicy wykwalifikowani

9) robotnicy niewykwalifikowani

10) robotnicy rolni

11) właściciele gospodarstw rolnych, czyli farmerzy w krajach zachodnich, a chłopi w Polsce

- odwołanie do tradycji Webera i Marksa - zadanie EGP ma być identyfikacja podstawowych nierówności społecznych określonych przez zatrudnienie i stosunki społeczne

- głównym punktem odniesienia jest Weber - przełożenie weberowskich pojęć na realia nowoczesnych społeczeństw - wyodrębnienie „klas społecznych” na podstawie kilku cech różnicujących położenie rynkowe jednostek

- EGP jako skondensowana typologia wynikająca ze skrzyżowania czterech cech

1) charakteru pracy (w podziale umysłowi - fizyczni - chłopi)

2) poziomu klasyfikacji wymaganych do wykonywania danego zawodu ( w przypadku umysłowych jest to podział na kwalifikacje wyższe, średnie i zrutynizowane, a w przypadku pracowników fizycznych na wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych)

3) stanowisko zajmowane w hierarchii organizacyjnej

4) stosunek do własności

Główną osią podziału EGP są różnice między właścicielami i szeroką kategorią pracowników najemnych. Główne cechy tego schematu:

1) połączenie na najwyższym szczeblu hierarchii klasowej pracowników najemnych i świata wielkiej własności

- właściciele wielkich firm zostali zaliczeni do jednej kategorii z przedstawicielami wyższej kadry menedżerskiej, zwodami professions i wysokimi urzędnikami administracji państwowej

- uzasadnienie takiego połączenia poprzez fakt, że większość właściciel wielkich firm również nimi kieruje, co przesądza o bliskości ról właściciela i menedżera, a w związku z tym pozycje te są w praktyce tożsame

- wątpliwość, czy do tej kategorii należy kwalifikować także menedżerów i wysokich urzędników państwowych reprezentujących wyłącznie świat pracy najemnej i niemających tytułów własności - odparcie zarzutu poprzez założenie, że stosunek do własności jest mniej ważnym wyznacznikiem przynależności do tego samego segmentu niż fakt kierowania firmą

- stosunek do własności nasuwa problemy przy określaniu przynależności klasowej specjalistów, odpowiadających pojęciu inteligencji pracującej (professions):

a) zawody te identyfikują zarówno pracowników najemnych, jak i właścicieli firm i osoby pracujące na własny rachunek (na przykład architekci, lekarze)

b) często ma miejsce jednoczesne wykonywanie tych ról, a typy czyste i kombinowane trudno jest od siebie oddzielić

c) wszyscy przedstawiciele professions zostają zaliczeni do najwyższej kategorii EGP, z racji podobieństwa rozwiązań prawnych regulujących funkcjonowanie różnych rodzajów professions, zajmowanie przez nich tych samych pozycji, podobny typ kultury i kodeks etyczny

2) nawiązanie do koncepcji service class

- w nowoczesnych społeczeństwach coraz większego znaczenia nabierają różnice miedzy specjalistami z kategoriami pracowników umysłowych niższego szczebla, co ma odzwierciedlenie w podziałach miedzy kategoriami I i II a III i IV

- głównymi atrybutami service class są szczególny stosunek do pracodawcy i warunki zatrudnienia zapewniające korzystną pozycję jej członkom

- kategoria service class spełnia określone zadania zawierające się w pojęciu usługi

- pierwsze analizy podkreślające usługowy charakter ról service class, obejmującej specjalistów i kadrę kierowniczą przedsiębiorstw przeprowadził w ramach studiów nad biurokracją Max Weber

- nowoczesne rozumienie service class ukształtowało się w trakcie teoretycznej refleksji zainicjowanej przez analizy Karla Rennera

- głowny zarys teoretycznego portretu service class stworzyli Dahrendorf i Goldthorpe

a) wyznacznikami zajmowania przez service class odrębnej pozycji jest:

+) zatrudnienie oparte na zasadzie długotrwałej umowy o pracę, +) duży zakres autonomii wykonywanych zadań, pozbawionych ścisłego nadzoru

+) zasady wynagradzania, których podstawowym elementem są: stała pensja, prawa do emerytury, otwarte możliwości systematycznego awansu

b) strukturalny charakter i konsekwencje tych uwarunkowań dla kształtu hierarchii społecznej

c) przeciwstawieniem uprzywilejowanej pozycji klasy usług jest sytuacja kategorii zatrudnionych na zasadzie kontraktu, których wyróżniającą cechą jest

+) krótkoterminowość umowy o pracę

+) stricte wykonawczy charakter ról zawodowych

+) wynagrodzenie w ścisłej proporcji do wyników, przypominające zasadę akordu

+) brak dodatkowych świadczeń, zastrzeżonych dla pozycji usytuowanych w service class

- wyłonienie service class jako efekt wielorakich zmian dokonujących się w strukturze klasowej

a) wzrost zapotrzebowania na role nowoczesnych biurokratów w administracji, gospodarce, strukturach rządkowych

b) service class powstała z pozycji skupiających zadania przypisane kadrze kierowniczej i specjalistom w organizacjach , które opierają się na tak zwanej delegacji władzy, czyli przekazywaniu władzy w dół z górnych szczebli

c) wyłonienie się stosunków klasowych typu service class stało się możliwe w atmosferze wzmożonego zaufania do pracodawców do ekspertów, obdarzonych kompetencjami i zachowujących się lojalnie , co zakłada przyjęcie moralnych zobowiązań

d) od tradycyjnych specjalistów service clsss różni się poczuciem sprawowanej misji

Rozdział 11.2 - jak stosować EGP: wskazówki praktyczne

Analityczna użyteczność EGP:

- kategorie, które są wyodrębnione w EGP w istotnym stopniu różnicują dochody jednostek, ich zasoby materialne, zagrożenie bezrobociem, deklarowane zachowania wyborcze, poglądy na temat spraw uznawanych za czynniki tożsamości i elementy podziałów społecznych

- popularność EGP ugruntowały międzynarodowe analizy nad ruchliwością społeczną prowadzone przez Eriksona i Goldthorpe'a w ramach projektu CASMIN

- w analizach nad ruchliwością prowadzonych w ramach CASMIN, po raz pierwszy posłużono się standardowym, wspólnym dla analizowanych krajów, schematem klasyfikacji podstawowych segmentów struktury społecznej

Kwestie praktyczne związane z posługiwaniem się EGP:

- EGP jest schematem opartym na przynależności zawodowej jednostek, chociaż odnosi się również do hierarchii stanowisk i podziałów związanych z własnością

- posługiwanie się EGP jako narzędziem analiz sprowadza się do dołączenia jej w postaci zmiennej do analizowanego zbioru danych

- do utworzenia EGP potrzebne są trzy zmienne

1) zawód respondenta zakodowany według ISCO

2) stanowisko definiowane według liczby podwładnych

3) podział na właścicieli firm i pracowników najemnych

Zawód respondenta zakodowany według ISCO:

- w istocie rzeczy EGP jest schematem kodowania zawodów wzbogaconym o dwa inne kluczowe wyznaczniki pozycji rynkowej

- uwzględnienie zmiennej określającej stosunek do własności wymaga zadania respondentom odpowiedniego pytania

- informacja o tym, czy respondent jest właścicielem czy nie, pozwala z jednej strony odróżnić rolników od najemnych robotników rolnych, z drugiej strony prywatnych przedsiębiorców od rozmaitych kategorii robotników i pracowników umysłowych

Stanowisko definiowane według liczby podwładnych:

- zmienna wyrażona w postaci szeregu kategorii: od szeregowych pracowników, przez kierowników o wzrastającej liczbie podwładnych

- stanowisko jako wskaźnik władzy organizacyjnej i siły rynkowej,

- dołączenie informacji o stanowisku do EGP, służy trzem celom:

1) pozwala wyznaczyć granicę między dwiema najwyższymi kategoriami EGP (odpowiadającymi wyższej i niższej service class)

+) fakt kierowania w pewnych zawodach dziesięcioma i więcej pracownikami pociąga za sobą zaliczenie do klasy wyższej, a posiadanie co najwyżej dziewięciu podwładnych jest równoznaczne z zaliczeniem do niższego segmentu

+) podział ze względu na ilość podwładnych jest istotny ze względu na wyodrębnienie kategorii specjalistów niższego szczebla, kutych profesjonalny status (professions) jest świeżej daty i bywa niekodowany

2) na podstawie liczby pracowników dokonywany jest podział wśród właścicieli firm - ci, którzy zatrudniają siłę najemną, oddzieleni są od właścicieli pracujących na własny rachunek

3) identyfikacja kategorii pracowników nadzoru najniższego szczebla - techników i brygadzistów

+) w EGP są oni wyodrębnieni w postaci osobnego, granicznego, segmentu, usytuowanego miedzy kategoriami umysłowymi i światem pracy fizycznej

+) jeżeli na przykład górnik czy kucharz mają podwładnych, wchodzą oni do kategorii personel nadzoru

EGP można „dopisać” do jakiegokolwiek zbioru, o ile tylko zawiera on informacje na temat zawodu respondenta (zako0dowanego w ISCO 1988) stanowiska (mierzonego liczbą podwładnych) i stosunku do własności.

EGP a Polskie realia:

- w latach 80-tych EGP stanowiło słabe odzwierciedlenie podziałów społecznych

- zmiana sytuacji po zmianie ustroju - upadek komunizmu i wynikające stąd przeobrażenia społeczne upodabniają kształt i mechanizmy strukturalizacji do prawidłowości występujących w społeczeństwach rynkowych

Rozkład kategorii EGP w Polsce:

1) inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw i urzędnicy państwowi - 9%

2) specjaliści średniego szczebla - 13 %

3) pracownicy biurowi - 6%

4) pracownicy umysłowi w handlu i usługach - 10%

5) i 6) właściciele firm - 8%

7) fizyczni pracownicy nadzoru - 5%

8) robotnicy wykwalifikowani - 15%

9) robotnicy niewykwalifikowani - 22%

10) robotnicy rolni - 3%

11) właściciele gospodarstw rolnych - 10%

Rozdział 11.3 - neomarksistowski schemat podziałów klasowych

Schemat podziałów klasowych zaproponowany przez Wrighta jest alternatywnym spojrzeniem na klasy w porównaniu z neoweberowskim schematem, jakim jest EGP:

- mapa struktury klasowej według Wrighta (zdjęcie strony 174)

- głównym zadaniem neomarksizmu było zmierzenie się z problemem umiejscowienia klas średnich

- ustosunkowując się do problemu umiejscowienia klas średnich Wright wyróżnia dwa aspekty analizy klasowej:

1) aspekt struktury klasowej

+) struktura stosunków społecznych w których uczestniczą jednostki, co determinuje ich interesy klasowe

+) aspekt ukierunkowujący uwagę na analizę stanu uchwyconego w określonym punkcie czasowym

2) aspekt formowania się klas

+) przedmiotem tego aspektu jest analiza zmian

+) aspekt definiowany jako formowanie się, na podstawie wspólnoty interesów, zorganizowanych kolektywów w ramach struktury klasowej

- postęp jakiego dokonał neomarksizm w odniesieniu do klasycznej teorii marksowskiej polega na analizie konkretnych przejawów wyodrębniania się zbiorowych podmiotów struktury klasowej i wskazaniu mechanizmów tego procesu

- krytyka Wrighta w kwestii identyfikacji pozycji jednostek przez zawód

1) pozycja zawodowa identyfikuje jedynie miejsce technicznie w rozumianym systemie produkcji, a w związku z tym jest ona narzędziem pojęciowo uboższym od przynależności klasowej, która chwyta pozycję określaną przez usytuowanie w układzie stosunków produkcji

2) rozpatrując strukturę społeczną z perspektywy klasowej, dostarczamy informacji na temat stosunków zachodzących miedzy członkami tych klas i kształtowania się najistotniejszych podziałów klasowych

- wyodrębnienie trzech podstawowych wymiarów stosunków produkcji, definiowanych jako rezultat kontroli nad

1) kapitałem pieniężnym

2)kapitałem fizycznym

3) siłą roboczą - władza związana z organizacją pracy, utrzymaniem dyscypliny i stosunkami nadzoru

- ze skrzyżowania wymiarów stosunków produkcji powstała siatka pojęciowa w postaci kategorii utożsamianych z klasami

- według Wrighta w analizach ilościowych klasy nie mogą być niczym innym niż agregatami jednostek

- problem przynależności klasowej członków szeroko rozumianej middle class, a w szczególności kadry menedżerskiej i specjalistów usytuowanych na pograniczu klasy robotniczej i wielkiego biznesu

1) rozwiązanie zaproponowane przez Wrighta polegało na wyróżnieniu podstawowych i kontradyktorycznych lokacji klasowych

2) w koncepcji Wrighta trzema podstawowymi klasami są:

+) wielcy kapitaliści

+) robotnicy

+) drobnomieszczaństwo

3) wielcy kapitaliści wyróżniają się tym, że

+) wyzyskują robotników przechwytując wartość dodatkową

+) kontrolują pracę robotników

+) mają władzę nad środkami produkcji

4) robotnicy podlegają wyzyskowi i pozbawieni są jakiejkolwiek kontroli nad procesem produkcji i pracą

5) drobnomieszczaństwo różni się od kapitalistów brakiem kontroli nad siłą roboczą przy zachowaniu prerogatyw władzy w dwóch pozostałych wymiarach - przedstawiciele drobnomieszczaństwa nikogo nie zatrudniają i nie wyzyskują

6) wokół trzech podstawowych klas nadbudowują się kontradyktoryczne lokacje

+) kierownicy - menedżerowie i kierownicy niższego szczebla - nadzorcy, są to grupy, których członkowie nie mają prawnego tytułu własności, co sytuuje ich po stronie klasy robotniczej, natomiast z klasą kapitalistów łączy ich sprawowanie kontroli nad środkami produkcji i siłą roboczą

+) półautonomicznii specjaliści - eksperci, kontrolujący siebie samych, bez sprawowania kontroli nad robotnikami i środkami produkcji, klasa ta obejmuje głownie zawody professions ( w Polsce inteligencji)

+) drobni kapitaliści, zatrudniający pracowników (pośrednio znajdują się w klasie kapitalistów a pośrednio drobnomieszczaństwa) oraz drobni burżua obsługujący własne środki produkcji

- klasy są wyodrębnione ze względu na trzy rodzaje zasobów:

1) produkcyjne, które stratyfikują ludzi ze względu na własność i kontrolę środków produkcji

2) zasoby organizacyjne, których odzwierciedleniem jest podział na wyższych kierowników - menedżerów, niższy personel nadzoru i szeregowych pracowników pozbawionych możliwości kontroli

3) zasoby kwalifikacji (określane też minami kredencji), gdzie najwyższą pozycję zajmują eksperci, wyprzedzając wykwalifikowanych pracowników i kategorii niewykwalifikowane, usytuowane najniżej

- określone zasoby identyfikują lokacje klasowe w trzech podstawowych wymiarach wyzysku

1) zasoby produkcyjne pozwalają na wyodrębnienie pracowników najemnych od właścicieli firm i dokonanie szczegółowych podziałów w ramach właścicieli firm

2) charakterystyką zróżnicowania wśród właścicieli firm jest liczba podwładnych

3) do kapitalistów zaliczani są właściciele mający odpowiednio najwięcej podwładnych - minimum 10, do drobnych kapitalistów zatrudniający od 1 do 9 podwładnych,. a do drobnomieszczaństwa właściciel nie zatrudniający nikogo

- zasoby organizacyjne służą do operacjonalizacji zróżnicowania wśród pracowników najemnych

1) kierownikami są osoby, które bezpośrednio uczestniczą w podejmowaniu decyzji i sprawują faktyczną władzę nad pracownikami, co wyraża się w możliwościach stosowania sankcji i nagród

2) nadzorcy mają władzę, ale nie podejmują decyzji

3) pracownicy niższego szczebla nie mają żadnej z tych cech

- problem z operacjonalizacją zasobów kwalifikacyjnych:

1) definiowanie zasobów kwalifikacyjnych w kontekście stosunków klasowych powinno nawiązywać do stosunków wyzysku, jednak wyzysk związany jest nie tylko z zajmowaniem określonych pozycji zawodowych

2) zasoby kwalifikacyjne zostały zoperacjonalizowane w terminach wykształcenia i wykonywanego zawodu:

+) eksperci, w tym menadżerzy z wyższym wykształceniem, pełni professions, technicy

+) wykwalifikowani specjaliści, obejmujący miedzy innymi menedżerów, nauczycieli, techników reprezentujących niższe szczeble wykształcenia

+) pracowników niewykwalifikowanych, koncentrujących się głownie w zawodach fizycznych, są tutaj także sprzedawcy i urzędnicy biurowi

- schemat Wrighta stał się międzynarodowym standardem stosowanym jednak rzadziej niż EGP, głownie w analizach nastawionych na testowanie teorii marksowskiej

- ograniczeniem uniwersalności schematu Wrighta jest zawężenie go do ram pojęciowych marksizmu, które są bardziej abstrakcyjne w odniesieniu do realiów współczesnych społeczeństw ( w porównaniu z kontynuacjami Webera)

- ograniczeniem w schemacie Wrighta są zmienne wymagane do jego konstrukcji:

1) zawód respondenta zakodowany według ISCO - 1988

2) stosunek do własności w podziale na pracowników najemnych i właścicieli

3) usytuowanie w hierarchii organizacyjnej i podziale na kierowników i nie - kierowników

4) liczba osób, których pracę respondent nadzoruje

5) stopień wpływu na organizację własnej pracy zawodowej

6) stopień wpływu na realizowane zadania

- lista zmiennych wymaganych w przypadku schematu Wrighta jest w porównaniu z EGP jest szersza

- schemat Wrighta jest wykorzystywany w celu ustalenia wpływu przynależności klasowej na różne cechu położenia społecznego i postawy jednostek

- w teorii marksowskiej najbardziej przekonującymi dowodami obecności klas jest ich występowanie na scenie politycznej w roli zbiorowych podmiotów (w analizach empirycznych zależności te bada się rozpatrując wpływ przynależności klasowej na poglądy polityczne i preferencje wyborcze - wpływ ten w wielu krajach jest istotny)

- rozkład kategorii klasowych według schematu Wrighta:

1) krajami o największym odsetku wielkich kapitalistów był Izrael, Dania, Holandia, Luksemburg

2) krajem małych kapitalistów są Włochy

3) krajami z największym udziałem samozatrudniających się właścicieli są Grecja, Polska, Portugalia - taki udział jest konsekwencją zaliczania do samozatruniajacych się właścicieli gospodarstw rolnych, których neomarksiści nie wyodrębniają w postaci odrębnej klasy społecznej

Rozdział 11.4. - inne schematy podziałów klasowych

European Socio - economic Classification (ESeC):

- efekt prac nad skonstruowaniem klasyfikacji zaspokajającej potrzeby zintegrowanego europejskiego systemu, który powinien odpowiadać narodowym urzędom statystycznym I

- stworzony przez zespół kierowany przez Davida Rose

- celem skonstruowanie schematu pozwalającego na przypisanie jednostek do szczegółowej klasyfikacji traktowanej jako odzwierciedlenie mapy podziałów społecznych

- ESeC jest typologią wynikającą ze skrzyżowania czterech cech:

1) zawodu zakodowanego według ISCO88

2) stosunku do własności w podziale na: pracodawców, samozatrudniajacych się i pracowników najemnych

3) wielkości zakładu pracy mierzonego liczbą pracowników

4) dychotomicznego podziału na osoby aktywne i bierne zawodowo

- główną osia podziału w ramach ESeC są różnice między właścicielami i szeroką kategorią pracowników najemnych, a w ramach tych drugich zróżnicowanie według stosunku zatrudnienia, gdzie główny nacisk położony jest na pracowników zatrudnionych na zasadzie kontrakt, na podstawie wymiany usług na linii pracodawca - pracownik lub na podstawie jakiegoś połączenia tych zasad:

1) zatrudnienie kontraktowe dominuje w kategoriach pracowników fizycznych

2) praca robotników może na ogół podlegać ścisłej kontroli, a pracodawca jest w stanie ocenić ich efektywność, co pozawala na zawieranie określonych umów i wynagradzanie w stosunkowo krótkiej perspektywie czasowej

3) umowa na czas określony wynika z charakteru pracy fizycznej, którą łatwiej zastąpić

4) wymiana usług jest typową formą rozliczania się z kategoriami proffesions

5) przedstawiciele professions wykonują role zawodowe o wysokiej złożoności, wymagającej autonomii, która nie poddaje się wymiernym kryteriom nadzoru

+) realizacja tych zadań wymaga obustronnych inwestycji, które zwracają się w długiej perspektywie czasowej

+) w interesie pracowników i pracodawców jest delegacja władzy, oparcie wzajemnych stosunków na zaufaniu i minimalizacja ryzyka

+) w tej sytuacji bardziej racjonalnym rozwiązaniem jest zapewnienie pracownikowi uprzywilejowanej pozycji, która znajduje wyraz w długoterminowej umowie o pracę

- na najbardziej podstawowym poziomie ESeC obejmuje 9 kategorii:

1) reprezentanci wielkiego biznesu, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw i specjaliści

2) kierownicy i specjaliści niższego szczebla

3) kategorie pośrednie - głownie pracownicy biurowi średniego szczebla

4) właściciele firm poza rolnictwem zatrudniający pracowników i właściciele pracujący na własny rachunek

5) właściciele gospodarstw rolnych

6) fizyczni pracownicy nadzoru, robotnicy wykwalifikowani i pracownicy umysłowi wykonujący proste prace biurowe

7) robotnicy półwykwalifikowani, szeregowy personel usług, sprzedawcy

8) robotnicy niewykwalifikowani

9) osoby na długotrwałym bezrobociu i osoby nigdy nie pracujące - niemajace zawodu

- głowne zalety ESeC

1) ESeC wychodzi naprzeciw postulatom wskazującym konieczność stworzenia wskaźnika obejmującego swym zakresem całą populację - spełnia je, wyodrębniając w postaci osobnej kategorii osoby nigdy nie pracujące, takie jak gospodynie domowe, czy niepracujacy studenci

2) ESeC może byś stosowany w dwóch wersjach - jako narzędzie operacjonaliozacji usytuowania w strukturze społecznej jednostek oraz gospodarstw domowych

3) wysoka trafność ESeC jako narzędzia wyjaśniania różnych zjawisk społecznych

Rozdział 11.5 - Polskie schematy podziałów klasowych

Oryginalnym wkładem polskiej socjologii do badań struktury klasowej było wskazanie na istotne kryteria, które wynikały z systemowych cech komunizmu:

1. udział w centralnym planowaniu

2. kontrola procesów ekonomicznych sprawowana przez „klasę” kierowników państwowych środków produkcji

3. sprawowanie bezpośredniej kontroli nad pracą

4. umysłowy lub fizyczny charakter pracy, traktowany jako kapitał rynkowy

5. wykonywanie pracy produkcyjnej

6. stosunek do własności (pozwalający wyodrębnić właścicieli firm od dominującej liczebnie zbiorowości pracowników najemnych

Schemat podziałów klasowych, którym posłużyli się Słomczyński, Janicka, Mach, Zborowski obejmował sześć klas:

1. dysponenci uspołecznionych środków produkcji

2. bezpośredni kontrolerzy pracy

3. wykonawczy pracownicy umysłowi

4. robotnicy produkcyjni

5. robotnicy poza produkcją

6. prywatna inicjatywa (łącznie z pomagającymi członkami rodzin)

Po upadku komunizmu, w celu uchwycenia zmian związanych z formowaniem się gospodarki rynkowej Słomczyński, Janicka, Mach, Zborowski posłużyli się zmodyfikowanym schematem klasowym

a) wyodrębnienie dziewięciu klas:

1) przedsiębiorcy

- osoby posiadające własną firmę, zatrudniający siłę roboczą poza własną rodziną

- kategoria ta wyłoniła się w procesie postkomunistycznej transformacji

- w PRL stosunkowo nieliczni przedsiębiorcy, którzy zatrudniali siłę roboczą, byli zwykle zaliczani (razem z samodzielnymi właścicielami do prywatnej inicjatywy)

2) menedżerowie

- wyższe kadry kierownicze w zakładach produkcyjnych i usługowych, a także wyższe kadry w administracji

- do 1989 roku kategoria ta odpowiadała klasie dysponentów mienia publicznego

- obecnie jest to elita zarządzająca instytucjami państwowymi i prywatnymi

3) eksperci

- zwani także specjalistami

- kategoria skupiająca wszystkich tych, którzy pracują w zawodach wymagających przygotowania na poziomie wykształcenia wyższego

- tradycyjnie są to górne warstwy inteligencji

- jej wysoką cechą pozostaje wysoki kapitał kulturowy - kwalifikacje zawodowe i wiedza

4) kierownicy

- bezpośredni kontrolerzy procesu pracy

- cechą szczególną jest sprawowanie kontroli na najniższym szczeblu

- do kategorii tej należą kierownicy najmniejszych zespołów roboczych, którzy nadzorują pracę od 2 do 25 osób

- od menedżerów odróżnia ich nie tylko mniejsza liczba podwładnych, ale również ograniczenie władzy nad pracownikami do bezpośredniej kontroli w sferze pracy

5) samodzielni właściciele

- pracujący na własny rachunek

- właściciele warsztatów pracy, którzy poza rodziną nie zatrudniają siły roboczej

- w systemie komunistycznym był to trzon inicjatywy prywatnej, będącej znacznie bardziej homogeniczną kategorią niż teraz

- samodzielni właściciele w systemie komunistycznym obejmowali głownie rzemieślników, drobnych producentów i kupców

- z rozwojem gospodarki kapitalistycznej dokonało się rozwarstwienie tej kategorii, a z prywatnej inicjatywy wyodrębniła się klasa przedsiębiorców

6) wykonawczy pracownicy umysłowi

- główną cechą tej kategorii jest umysłowy charakter ról zawodowych

- od ekspertów odróżnia niższy poziom kwalifikacji niższa złożoność realizowanych zadań

- od pracowników fizycznych odróżnia większy udział mentalnego wysiłku

7) wykwalifikowani pracownicy fizyczni

- kategoria ta w PRL nazywana była awangardą klasy robotniczej

- obejmuje przede wszystkim robotników w produkcji fabrycznej

- zmiany polityczne i zmniejszenie się roli przemysłu na rzecz usług, pociągnęły za sobą osłabienie znaczenia tej klasy społecznej

8) niewykwalifikowani pracownicy fizyczni

- reprezentanci tej kategorii wyróżniają się brakiem specjalistycznych kwalifikacji

- w odróżnieniu od robotników wykwalifikowanych można ich przyuczyć w krótkim czasie do wykonywania każdego zawodu

- do kategorii tej należą robotnicy w sferze produkcji i usług

9) rolnicy

- wyznacznikiem odrębności jest posiadanie i uprawianie ziemi

- w poprzednim systemie rolnicy byli w dużym stopniu zależni od państwa - ze względu na zakup sprzętu i innych środków produkcji, a także ze względu na system kontraktów z produkty rolnictwa

- obecnie kategoria ta poddana jest zasadom konkurencji

b) powyższe kategorie mogą być tworzone na podstawie ISCO lub SKZ, z uwzględnieniem dodatkowych informacji pozwalających odróżnić przedsiębiorców od samodzielnych właścicieli, oraz managerów od kierowników

c) informacjami wymaganymi do konstrukcji takiego podziału są zmienne dotyczące zatrudnienia, rodzaju zajmowanego stanowiska i liczby podwładnych

d) schemat ten w znaczącym stopniu różnicuje klasy społeczne w Polsce ze względu na wykształcenie, pozycje społeczno - ekonomiczną i dochód

Rozdział 12 - ruchliwość społeczna

Pojęcie ruchliwości społecznej - odnosi się do zjawisk przemieszczania się jednostek i kategorii w przestrzeni społecznej.

Rozdział 12.1. - podstawowe pojęcia

Ruchliwość społeczna - definicja Pitrima Sorokina - przez ruchliwość społeczną rozumie się każde przejście jednostki, obiektu lub wartości z jednej pozycji na druga.

Badanie ruchliwościŁ

- porównanie pozycji zajmowanych w kolejnych punktach cyklu życiowego jednostek

- w badaniach surveyowych respondentom zadaje się pytania na temat ich obecnej pozycji i pozycji zajmowanych w różnych punktach w przeszłości

a) osoby te przypisywane są do poszczególnych kategorii określających ich miejsce w strukturze społecznej, kategorie te krzyżuje się z kategoriami identyfikującymi ich wcześniejsze pozycje, ujmując je w postaci tabeli

b) w główce tabeli umieszcza się na ogół kategorie zawodowe respondentów ustalone w momencie badania

c) w boczku tabeli umieszcza się kategorie charakteryzujące wcześniejsze punkty ich losów życiowych - przeważnie jest to pochodzenie społeczne, ustalane przez przynależność zawodową rodziców, lub sytuacja rozpoczęcia kariery, identyfikowana przez podejmowanie pierwszego zawodu

Metody pomiaru ruchliwości - ustalenie odsetka osób, które zmieniły kategorię zawodową w stosunku do liczebności ogółu badanych:

- odsetek osób ruchliwych uzyskuje się przez zsumowanie liczebności pól leżących poza główną przekątną tabeli i podzielnie tak uzyskanej wielkości przez liczebność ogółem

- w Polsce w 2004 roku osoby, które zmieniły przynależność zawodową stanowiły 71% ogółu

- ruchliwość międzypokoleniowa jest w Polsce dominującym zjawiskiem

- wiarygodność takiej interpretacji osłabia fakt, że odsetki osób ruchliwych i dziedziczących pozycje rodziców zależą od stopnia szczegółowości zastosowanego podziału

a) zwiększenie liczby kategorii określających przynależność społeczno zawodową pociąga za sobą wzrost liczby pól tabeli, a ponieważ zwiększa się przede wszystkim liczba pól poza przekątną powoduje to zwiększenie liczby osób ruchliwych

b) posługiwanie się wskaźnikami procentowymi wymaga każdorazowo odniesienia ich do zastosowanego podziału, co utrudnia formułowanie jednoznacznych ustaleń

Ruchliwość międzypokoleniowa:

- jest wskaźnikiem ostrości lub elastyczności barier społecznych w stosunkowo długich przedziałach czasowych

- porównuje stan uchwycony w momencie badania z pochodzeniem społecznym jednostek (najczęściej operacjonalizuje się je poprzez kategorię zawodową ojca)

- badanie wpływu uwarunkowań pochodzeniowych ma sens dla odpowiednio wczesnego okresu - kategorię zawodowa ojca ustala się na ogół w momencie ukończenia przez respondenta szkoły podstawowej (14-16), gdy podejmowane są kluczowe decyzje dotyczące dalszego biegu kariery

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa:

- traktowana jako charakterystyka biografii jednostek

- punktem odniesienia jest jakiś wcześniejszy punkt kariery życiowej

- na ogół porównuje się pierwszy zawód respondenta z obecnym zawodem, co pozwala ustalić prawidłowości dotyczące wzorów rekrutacji do określonych zawodów

- przedmiotem analizy może być ustalenie zamykania się kategorii o wysokim statusie społecznym przez byt dużym napływem, który mógłby osłabić ich pozycję rynkową

Ruchliwość indywidualna a ruchliwość zbiorowa:

- są sytuacje, gdy zmiana pozycji jest wyłącznie rezultatem ruchliwości zbiorowej, natomiast członkowie grup zmieniających pozycję zachowują pozycję rodziców lub wykonują ten sam zawód przez cały czas trwania kariery

- przykładem ruchliwości zbiorowej dokonującej się jakby bez udziału jednostek jest fakt zbiorowego awansu klasy robotniczej w hierarchii zarobków

Ruchliwość horyzontalna a ruchliwość pionowa:

- ruchliwość horyzontalna odnosi się do przemieszczeń między pozycjami społecznymi usytuowanymi na tym samy poziomie systemu nierówności, na przykład zmiana wyznania religijnego

- ruchliwość pionowa polega na przesunięciach w wymiarze hierarchicznym, czyli przechodzeniu do innych klas, warstw czy grup społecznych

a) ruchliwość pionowa dokonuje się w górę i w dół, czemu odpowiadają sytuacje awansu i degradacji społecznej

b) celem analiz jest określenie mechanizmów ruchliwości pionowej oraz jej wielkości i zakresu

c) w każdym społeczeństwie istnieją określone kanały przemieszczania się jednostek w wymiarze klasowo - warstwowym (metafora „elewatorów” i „ruchomych schodów” Sorokina), jest to system szkolny, kościół, służba wojskowa, przynależność do różnego rodzaju organizacji politycznych, gospodarczych i zawodowych

Rozdział 12.2. - analiza tabel: podejście klasyczne

Ruchliwość absolutna a ruchliwość względna:

- ruchliwość absolutna odnosi się do wszystkich osób, które zmieniły pozycję

- najbardziej rozpowszechnioną metodą analizy zjawiska ruchliwości absolutnej jest porównywanie procentowych rozkładów odpływu lub napływu do poszczególnych kategorii tabeli

- wzory odpływu są rozkładami procentowymi po wierszach

- rozkłady procentowane wzdłuż kolumn zawierają informacje o wzorach napływu

- odsetki odpływu należy traktować jako charakterystykę „siły alokacyjnej” kategorii, jeżeli chodzi o alokację jej członków w hierarchii społecznej

- rozkłady napływu są charakterystyką wewnętrznej zwartości rozpatrywanej pod katem pochodzenia społecznego lub przynależności społeczno - zawodowej jednostek ustalononej w jakimś wcześniejszym momencie biografii

- elementem rozkładu napływu jest kategoria osób pozostających w tej samej kategorii, które to zjawisko określa się mianem samorekrutacji

- wzory napływu stanowią charakterystykę formowania się dystansów i barier między kategoriami ze względu na określony rodowód społeczny

- ruchliwość absolutna jako wypadkowa dwóch aspektów:

a) odzwierciedlenie zmian liczebności kategorii zachodzących na przykład między pokoleniami rodziców i dzieci - jest to tak zwana ruchliwość strukturalna wynikająca ze zmieniającego się rozkładu liczebności segmentów konstytuujących strukturę społeczną

b) identyfikacja komponentu ruchliwości czystej, niezależnej od zmieniającego się rozkładu, określanego mianem ruchliwości względnej (wymiennej, cyrkulacyjnej)

- dopiero komponent ruchliwości względnej informuje o otwartości struktury społecznej i ostrości dystansów klasowych

- oddzielenie komponentu strukturalnego pozwala wyeliminować ruchliwość wynikającą z liczebnego rozwoju kategorii zawodowych (głownie w związku z tym, że są one poszukiwane przez rynek)

- przykład zastosowania rozróżnienia:

a) wyjątkowo silny wzrost ruchliwości w latach 50-tych nie stanowi wystarczającego dowodu, że w PRL dokonało się otwarcie struktury społecznej

b) otwarcie struktury społecznej miałoby miejsce w sytuacji, gdyby pojawiły się mechanizmy osłabiające wpływ pochodzenia na pozycje społeczną jednostek, czego efektem byłoby zacieranie się wyrazistości podziałów klasowych

c) nie zmniejszenie się wpływu oznacza że wzrost ruchliwości został wymuszony przez potrzeby obsadzania pozycji w rozwijającym się przemyśle, budownictwie i administracji państwowej

Komponent względnej ruchliwości specyfikuje się w postaci różnych wskaźników, najczęściej jest to tak zwany model doskonałej równości szans:

a) model doskonałej równości szans charakteryzuje hipotetyczny stan będący realizacją kompletnej niezależności obecnej pozycji respondenta od pozycji zajmowanych w przeszłości

b) w modelu doskonałej równości szans wszystkie osoby mają jednakowe szanse wejścia do danej kategorii niezależnie od tego, do jakiej kategorii należeli ich ojcowie

Model doskonałej równości szans stał się podstawą konstrukcji wskaźników ruchliwości społecznej:

- najbardziej znanym jest współczynnik Glassa - Rogoff

- wartość współczynnika wynosi 1 (stan maksymalnej równości) gdy rzeczywista liczebność danego pola tabeli odpowiada dokładnie liczebności wynikającej z modelu doskonałej równości szans

- zarzuty wobec współczynników opartych o model równości szans:

a) wielkości tych współczynników zależą od marginesów tabeli ruchliwości, czyli od jej wartości brzegowych

b) o natężeniu identyfikowanych w ten sposób przemieszczeń współdecyduje liczebność pozycji, które można w wyniku ruchliwości obsadzić

c) posługując się tymi współczynnikami nie można na przykład uchwycić sytuacji, gdy dwa społeczeństwa mające identyczny poziom ruchliwości charakteryzują się niejednakową otwartością - jest to mankament ograniczający możliwości interpretacyjne w zakresie stopnia otwartości i ostrości podziałów społecznych

Rozdział 12.3. - modele logarytmiczno - liniowe

Modele logarytmiczno - liniowe (logarytmiczno - liniowe modelowanie tabel ruchliwości):

- schemat analiz zaproponowany przez Leo Goodmana

- modele logarytmiczno - liniowe początkowo rekomendowane były jako schemat analiz zależności miedzy zmiennymi jakościowymi, reprezentującymi najsłabszy poziom pomiaru,

- z czasem zaczęto konstruować modele dla zmiennych porządkowych, co pozwoliło analizować wzory ruchliwości rozpatrywane w terminach hierarchii dystansów

- logika modelowania log - liniowego w zarysie przypomina logikę regresji

- analiza wzorów ruchliwości w modelowaniu log - liniowym polega na wyspecyfikowaniu parametrów charakteryzujących siłę związku miedzy pozycjami zajmowanymi w różnych punktach kariery

- wyspecyfikowane parametry charakteryzują :

1) wielkość dziedziczenia

2) natężenie przepływów

- parametry są funkcją wskaźników szans dziedziczenia i zmiany pozycji czyli `oddis”

- podejście w zakresie którego zaczęto tworzyć modele log - liniowe zapoczątkowało przełom w analizach nad ruchliwością społeczną z dwóch powodów:

1) pierwszy powód związany jest z logiką analiza nad ruchliwością, którą zwykło się definiować w postaci zmiennych nominalnych, reprezentujących najsłabszy poziom pomiaru - modelowanie log - liniowe dostarczyło narzędzia pozwalającego na analizę tych wzorów w postaci ilościowej przez stworzenie statystyk dających się zinterpretować w terminach wyjaśnianej zmienności

2) drugą zaletą jest możliwość estymacji siły związków i weryfikacji hipotez drogą jednoznacznego testu, w takim stopniu, w jakim na gruncie analiz statystycznych jest to możliwe

Common social fluidity model (CSF):

- jeden z nowszych modeli dla weryfikacji hipotez dotyczących występowania różnych barier i wzorów ruchliwości społecznej

- model autorstwa Eriksona i Goldthorpe'a

- zadaniem tego modelu jest identyfikacja uniwersalnych wzorów ruchliwości pod kątem uchwycenia międzykrajowych podobieństw i różnic

- wyspecyfikowanie kilu parametrów określających:

1) ostrość bariery napływu do kategorii właścicieli firm

2) efekt odrębnego usytuowania rolników

3) wpływ klasycznego podziału na pracowników umysłowych i kategorie pracowników fizycznych

Kolejne typy modeli:

- modele dla zmiennychporządkowych - szeroka klasa tych modeli obejmuje modele „dystansu”, „przekraczania barier”, „jednakowej interakcji”, oraz modele wierszowo - kolumnowe

- modele „topologiczne, pozwalające zidentyfikować obszary struktury społecznej o odpowiednio większym lub mniejszym natężeniu przepływów
- modele logarytmiczno - liniowe dla zmiennych ukrytych

Rozdział 12.4. - analizy struktury ruchliwości

Analiza struktury wzorów ruchliwości za pomocą technik statystycznych:

- wielowymiarowe skalowanie

- analiza kanoniczna

- analiza dyskryminacyjna

- analiza korespondencji

Wielowymiarowe skalowanie:

- punktem wyjścia są dane w tabeli ruchliwości

- dla wszystkich par kategorii społeczno - zawodowych ustala się stopień podobieństwa, ze względu na rozkłady napływu i odpływu, które to podobieństwa interpretowane są w terminach wielkości dystansów

- technika statystyczna, której celem jest sprowadzenie zależności między wieloma zmiennymi do stosunkowo prostszej struktury, pre4zentowanej na ogół w postaci graficznej

Analiza kanoniczna:

- istotą metody jest przedstawienie przepływów między kategoriami w postaci korelacji miedzy dwoma zestawami zmiennych zero - jedynkowych, jeżeli jest to ruchliwość między pokoleniowa, zmienne te identyfikują odpowiednio kategorie ojców i respondentów w momencie badania

- analiza kanoniczna służy do ustalenia siły związku miedzy dwoma grupami zmiennych

Analiza dyskryminacyjna:

- stosując analizę dyskryminacyjną uzyskuje się odpowiedz na pytanie, jak silnie zestaw zmiennych niezależnych (w przypadku ruchliwości międzypokoleniowej są nimi kategorie ojców) różnicuje wartości zmiennej kategorialnej (grupy społeczno - zawodowe), traktowanej jako zmienna wyjaśniana

- analizę dyskryminacyjną stosuje się w celu identyfikacji podstawowych podziałów społecznych

Analiza korespondencji:

- elementem wyjściowym (w przypadku ruchliwości międzypokoleniowej) są rozkłady warunkowe kategorii zawodowych ojców względem kategorii respondentów

- podejście stosowane raczej w celu wizualizacji danych niż do analizy zależności między zmiennymi

- miarą podobieństwa miedzy dwoma kategoriami jednej zmiennej (na przykład ojców) jest porównanie rozkładów warunkowych drugiej zmiennej (kategorii synów i córek) do kategorii ojców

- im bardziej rozkłady warunkowe dwóch kategorii są do siebie podobne, tym odległość miedzy nimi jest mniejsza, można więc oczekiwać że kategorie te są usytuowane bliżej

- analogicznie wyznaczane są odległości miedzy kategoriami drugiej zmiennej

Rozdział 12.5 - szkoła osiągania statusu i analiza ścieżkowa

„Szkoła osiągania statusu”:

- podstawy teoretyczne autorstwa Balua i Duncana

- nowatorski charakter szkoły polega na rekonceptualizacji procesu ruchliwości i metodologii pomiaru

- rekonceptualizacja polegała na skierowaniu uwagi na procesy alokacji w systemie stratyfikacyjnym z perspektywy cyklu życiowego jednostek

- główne założenie - cykl życiowy jednostki jako sekwencja dokonująca się w określonym przedziale czasowym, która składa się z zestawu kolejnych pomiarów, gdzie każdy z nich identyfikuje poszczególne stany sekwencji

- głownie pytania formułowane w ramach tego schematu koncentrują się na tym jak i w jakim stopniu pozycja osiągnięta na określonym etapie cyklu życiowego rzutuje na pozycje osiągane na kolejnych etapach

- celem szkoły jest porównanie względnej wagi czynników przypisanych z osiągnięciami jednostek

- schemat operacjonalizacji problemu, gdzie proces stratyfikacji zostaje sprowadzony do sekwencji następujących po sobie „statusów” zaczynając od poziomu wykształcenia i pozycji zawodowej ojca, kończąc zaś na pozycji zawodowej osiągniętej przez respondenta lub na poziomie osiąganych przez niego zarobków

- Blau i Duncan próbowali ustalić

1) z jaką siłą czynniki pochodzeniowe determinują osiągnięcia edukacyjne i pozycję zawodową

2) z jaką siłą czynniki pochodzeniowe determinują osiągnięcia edukacyjne i pozycję zawodową

3) jaki jest wpływ pozycji zawodowej pierwszej pracy na aktualną pozycję

Analiza ścieżkowa:

- analiza ścieżkowa jako metodologiczne instrumentarium paradygmatu „osiąganiu statusu”

- analiza ścieżkowa opiera się na dwóch założeniach:

1) rozpatrywane zmienne układają się w łańcuch przyczynowo - skutkowy

2) rozpatrywane zmienne to zamknięty układ zależności, co oznacza, że funkcjonują one w swoistej próżni, a więc kontrolowany jest wpływ wszystkich zjawisk nieuwzględnionych w ramach określonego modelu

- podstawową zaletą analizy ścieżkowej w porównaniu z klasyczną analizą regresji jest to, że umożliwia ona dekompozycję rozpatrywanych zmiennych na związki bezpośrednie i pośrednie

- analiza ścieżkowa pozwala na estymację tak zwanych błędów pomiaru tożsamych z wpływem zjawisk nieuwzględnionych w ramach danego modelu

- analiza ścieżkowa zastosowana dla Polski miał dać pogląd na dynamikę wpływu poziomu wykształcenia i pozycji zawodowej na zróżnicowanie zarobków

1) wzrost siły zależności w latach 1992 i 1998 mógłby świadczyć o zwiększającej się roli merytokratycznych czynników wynagradzania jednostek

2) okazuje się że nieznacznie zmniejszyła się tylko rola zawodu, natomiast bezpośredni wpływ wykształcenia się zmniejszył - rola syndromu edukacyjno - zawodowego utrzymywała się na stałym poziomie

3) wykształcenie można uznać za „przedsionek” kariery zawodowej, tak wiec część wpływu wykształcenia na zarobki dokonuje się w wyniku jego transmisji przez zawód

4) ustalenie całkowitego wpływu wykształcenia na uzyskiwane zarobki wymaga dodania wielkości dwóch efektów - bezpośredniego (współczynnik ścieżkowy) i pośredniego („efekt transmisji”)

- znaczącym krokiem naprzód w rozwoju analizy ścieżkowej było rozszerzenie zestawu zmiennych o psychologiczne wyznaczniki alokacji jednostek w strukturze społecznej, takie jak poziom aspiracji edukacyjnych i zawodowych oraz IQ

- krytykowanym punktem tego schematu jest ograniczenie analizy do zmiennych identyfikujących postawy i cechy jednostek - w analizie wzorów kariery zawodowej i dystrybucji zarobków pomija się zwłaszcza wpływ czynników instytucjonalnych, strategii przetargowych, realizowanych przez związki zawodowe czy korporacje profesjonalne, które nastawione są na zabezpieczanie interesów grupowych

Rozdział 12.6. - modele „historii wydarzeń”

Modele „historii wydarzeń”:

- każdy fakt ruchliwości, czyli zmiana pozycji społecznej jest wydarzeniem osadzonym w konkretnym momencie historii

a) ani klasyczne analizy koncentrujące się na tabelach ruchliwości, ani też modele ścieżkowe nie pozwalały na uchwycenie zależności miedzy wydarzeniami historycznymi i zmianami pozycji

b) nie wystarczało to badaczom podkreślającym potrzebę objęcia analizami w miarę kompletnego zestawu wydarzeń w trajektoriach życiowych, co pozwoliłoby zidentyfikować kluczowe momenty decydujące o przebiegu kariery

c) satysfakcjonującego rozwiązania tego problemu dostarczyły modele „historii wydarzeń”

- innowacyjność podejścia polegała na metodologii analizowania zmian w czasie

- głównym celem analizy jest ustalenie prawdopodobieństwa zajścia określonego wydarzenia oraz ustalenie siły zależności miedzy tym wydarzeniem a innym

- nowym elementem, który pozwolił na dokładniejsze odwzorowanie historycznego wymiaru stratyfikacji społecznej, była zmiana obiektu analiz

a) modele historii wydarzeń analizują wydarzenia (zamiast jednostek) będące epizodami kariery edukacyjnej i zawodowej, zmianami stanu cywilnego respondenta, szczegółowym zapisem historii życia rodzin

b) konsekwencją przejścia na szczegółowy poziom wydarzeń było zwiększenie precyzji pomiaru

c) na przykład: wyjaśniając nierówności edukacyjne można je zoperacjonalizować w postaci sekwencji poziomów wykształcenia i czasu ich trwania co powoduje zwiększenie dokładności pomiaru przez wprowadzenie do analizy różnych aspektów

d) również zestaw zmiennych wyjaśniających jest dekomponowany na aspekty składowe, na przykład czas zatrudnienia w kolejno wykonywanych zawodach

- modelowanie historii wydarzeń otworzyło nowe perspektywy w trzech aspektach:

a) zerwanie z tradycyjnym schematem analizowania struktury społecznej na rzecz ujmowania jej z perspektywy naturalnej historii jednostek, dobrze zdefiniowanych grup, rodzin

b) analizowanie historii wydarzeń pozwoliło przezwyciężyć fragmentaryczność spojrzenia, dominującą w ilościowych analizach zmiany społecznej, co polegało na nieuwzględnieniu wzajemnych zależności między takimi obszarami, jak zmiany w dziedzinie wykształcenia, pracy, miejsca zamieszkania czy stosunków rodzinnych

c) jedną z zasadniczych słabości tradycyjnego schematu analiz było to, że nie pozwalał na wyspecyfikowanie wpływu zmiennych makrospołecznych - w analizach historii wydarzeń można je uwzględnić na różne sposoby (na przykład analizy odmienności wzorów kariery w różnych instytucjach)

Rozdział 13 - funkcje ruchliwości

Rozdział 13.1. - wpływ na formowanie się struktury społecznej

Ruchliwość a formowanie się struktury społecznej:

a) Max Weber

- ruchliwość jest czynnikiem formowania się barier społecznych

- klasy społeczne to wszystkie położenia klasowe między którymi przechodzenie osobiste w kolejnych pokoleniach jest całkiem możliwe iż zwykłe

- dana zbiorowość jest klasą jeżeli zmiana pozycji jest w jej ramach łatwiejsza od ruchliwości miedzy pozycjami przypisanymi do różnych klas

b) Sorokin

- zdefiniowanie przestrzeni społecznej z perspektywy jednostek

- przestrzeń społeczna jako wypadkowa stosunków łączących jednostki z:

+) członkami ich grupy społecznej

+) innymi grupami

+) innymi populacjami w uniwersum światowym

- sieć stosunków kontynuuje swoisty układ współrzędnych, które określają pozycję społeczną

- ruchliwością jest fakt zmiany pozycji w ramach sieci stosunków

- wpływ ruchliwości na formowanie się dystansów i barier - ruchliwość jest jednym ze wskaźników odrębności poszczególnych kategorii i charakterystyką ich usytuowania w przestrzeni społecznej

- im większa jest bliskość miedzy zawodami, tym większe jest natężenie wzajemnej wymiany ich członków, i odwrotnie - im większe są miedzy nimi różnice, tym mniejsza jest liczba przechodzących z jednego do drugiego zawodu

- mniejsza lub większa wymiana między kategoriami jest wyznacznikiem, odpowiednio, większych lub mniejszych dystansów

- wysoka ruchliwość osłabia podziały społeczne, niska zaostrza

c) Marks

- zjawisko wysokiej ruchliwości jako czynnik utrudniający krystalizację struktury klasowej, zapobiegający polaryzacji na uprzywilejowaną klasę właścicieli i upośledzoną klasę pracowników najemnych

d) Sombart & Michel

- wysoka ruchliwość przeciwdziałał tworzeniu się podziałów klasowych, ponieważ stosunek do środków produkcji przestaje wtedy odgrywać rolę głównego czynnika

- wzrost aspiracji robotników do indywidualnego awansu, co przeciwdziała krystalizacji poczucia odrębności i tworzeniu się organizacji klasowych, które mogłyby mobilizować do działań

e) Schumpeter

- pojęcie klas utożsamiane ze zbiorem pozycji, które powstają i zanikają na podłożu stosunków rynkowych

- jeżeli ruchliwość jest czynnikiem regulujących układ klasowy to wyłącznie na zasadzie zasilania pozycji klasowych strumieniami napływu i odpływu jednostek

- ruchliwość funkcjonuje niezależnie od struktury klasowej nie ingerując w procesy kształtowania się jej segmentów

f) Giddens

- zjawisko zamykania się szans ruchliwości jako czynnik sprzyjający formowaniu się klas w roli odrębnych podmiotów społecznych

- zamykanie się danej kategorii ze względu na szanse ruchliwości uruchamia reprodukcję doświadczeń życiowych jej członków

- siłę reprodukcji kształtuje się proporcjonalnie do szans zmiany pozycji i jest ona tym większa im szanse zmiany pozycji są mniejsze

- pojęcie „capacities” - możliwości rynkowe o których decydują zasoby (wykształcenie) i nagrody (zarobki) jednostek

- trzy rodzaje możliwości rynkowych

+) własność środków produkcji

+) posiadanie kwalifikacji, wykształcenia i możliwości technicznych

+) własność siły roboczej

- zamykanie się szans ruchliwości w ramach kategorii o podobnych możliwościach rynkowych jako czynnik formowania się klas

- strukturyzacja klasowa jest tym łatwiejsza, im większy jest stopień zamknięcia ruchliwości ze względu na możliwości rynkowe

- wzory ruchliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej są mechanizmami sprzyjającymi utrzymywaniu się odrębności trzech głownych klas: wyższej, średniej i robotniczej

g) Frank Parkin

- strukturotwórcza rola ruchliwości społecznej jest rezultatem aktywności jednostek i kategorii, głównie grup zawodowych

- jednostki i kategorie posługują się różnymi strategiami mającymi na celu zamykanie dostępu ludziom z zewnątrz, przez ograniczenie napływu

- grupy uprzywilejowane, o wysokim statusie społecznym, monopolizują dostęp do cennych dóbr - są to działania takie jak lobbing na rzecz aktów prawnych uzależniających wykonywanie lukratywnych zawodów od przejścia kandydatów przez długą procedurę kwalifikacyjną

- kategorie upośledzone, klasy niższe, starają się przełamać monopol przy pomocy strategii uzurpacji

- strategia uzurpacji polega głownie na mobilizowaniu się do wspólnego działania w celu zmniejszenia dostępu członkom uprzywilejowanych kategorii do puli ważnych dóbr

- celem strategii uzurpacji jest redystrybucja dóbr na rzecz zwiększenia w niej udziału klas niższych

h) John Stephens

- ruchliwość międzypokoleniowa jako czynnik wzmacniający podziały formułujące się na bazie międzypokoleniowego dziedziczenia pozycji

- korzyści wynikające z przynależności do związków zawodowych, która na pogłów zwiększa szanse zatrudnienia i kontynuowania kariery

- większe korzyści uzyskują robotnicy zrzeszeni w związkach, które posługiwały się strategiami wtórnego zamknięcia

- rezultatem strategii wtórnego zamknięcia miało było wyodrębnianie się kategorii niższego rzędu w ramach szerokich segmentów klasowych

i) John Goldthorpe

- odniesienie do ruchliwości względnej i ruchliwości absolutnej

- to ruchliwość absolutna a nie względna jest charakterystyką formowania się kals

- ruchliwość absolutna informuje o wzorach napływu do segmentów klasowo - warstwowych, czyli o składzie społecznym

- ruchliwość względna identyfikuje tylko równość szans i otwartość struktury społecznej

- skonkretyzowanie empirycznego sensu ruchliwości jako czynnika formowania się struktury klasowej

- pojęcie tożsamości demograficznej - kategoria będąca charakterystyką wewnętrznej zwartości klasy

- tożsamość demograficzna jest pierwszym etapem formowania ię klas określonych przez proces napływu i dziedziczenia pozycji, gdzie mniejszy napływ i odpływ sprzyjają odpowiednio większej zwartości

- wzrost ruchliwości absolutnej w obrębie dwóch klas świadczy o malejącej tożsamości demograficznej obu z nich, co w konsekwencji powinno prowadzić do zacierania tradycyjnych podziałów

j) Westergaard & Resler

- w celu zarysowania kształtu struktury społecznej należy ją rozpatrywać w postaci zarówno nierównego rozkładu przywilejów, jak i nierównych szans ruchliwości

- natężenie ruchliwości można traktować jako miarę klasowości danego społeczeństwa, ponieważ informuje ona o dziedziczeniu pozycji

- nakładanie się barier ruchliwości na dystanse kreowane przez nierówną dystrybucję przywilejów i dóbr tworzy podstawowe linie podziałów

- bariery ruchliwości sprzyjają formułowaniu się świadomości klasowej, czego efektem może być przekształcanie się kategorii z mniej dojrzałego stanu „klasy w sobie” w „klasę dla siebie” (odniesienie do teorii marksowskiej)

k) Erik O. Wright

- reprezentant neomarksizmu

- przenikalność barier klasowych rozpatrywana w kontekście problemu wytyczenia granic między klasami

- typy przenikalności

+) statyczna - wzory więzi miedzy ludźmi mającymi różne lokacje w strukturze klasowej

+) dynamiczna - ujmowana w terminach ruchliwości

- stosunki własności i inne kryteria przynależności klasowej (stopień kwalifikacji, autonomii i usytuowania w hierarchii nadzoru) w znaczącym stopniu różnicują wzory ruchliwości międzypokoleniowej, co traktowane jest jako potwierdzenie ważności klas jako czynnika nierówności społecznych

Rozdział 13.2 - wpływ na stabilność polityczną

Ruchliwość a stabilność polityczna

- wpływ ruchliwości na natężenie potencjalnych konfliktów

- kwestia „zablokowania szans” - ograniczenie szans ruchliwości może być źródłem destabilizacji systemu, jako czynnik kreujący masowe niezadowolenie społeczne

- ruchliwość jako posiadająca rolę polityczną - wysoka ruchliwość zmniejsza ostrość podziałów społecznych co redukuje potencjał napięć związanych z negatywnymi ocenami nierówności

- niska ruchliwość jest czynnikiem konfliktogennym, głownie z punktu widzenia kategorii usytuowanych w dolnych piętrach hierarchii społecznej

- potencjał niezadowolenia koncentruje się w klasach niższych, a w każdym systemie warstwy rządzące muszą się liczyć z nastrojami większości

a) jeżeli przez ruchliwość rozumiane jest przemieszczanie się niższych kategorii na wyższe szczeble drabiny społecznej, to większa ruchliwość otwiera klasom niższym możliwości awansu

b) przypadki ruchliwości są bardziej widoczne i dobierane jako świadectwo występowania równych szans, a im takich sygnałów jest więcej tym mniejsze niebezpieczeństwo rewolty

c) w wyniku odpływu z klas niższych kategoria osób niezadowolonych staje się mniejsza, a równocześnie przybywa zwolenników istniejącego systemu rządzenia

- przypadki awansu dotyczą najczęściej ludzi ambitnych i zdolnych

a) klasy niższe są opuszczane przez ludzi najbardziej aktywnych, a jednocześnie stanowiących potencjalne zarzewie konfliktów

b) gdyby uzdolnione jednostki pozostawały na dole, stanowiłyby źródło napięć

c) stanowisko Marksa - w im większym stopniu klasa panująca jest w stanie asymilować najwybitniejsze umysły klasy rządzonej, tym bardziej stabilny i niebezpieczny jest jej system rządzenia

- teza mówiąca o tym, że wzrost ruchliwości stępia ostrze konfliktów klasowych jako przedmiot krytyki -czynniki ograniczające pozytywny wpływ ruchliwości społecznej na stabilność systemu

a) mechanizmy dziedziczenia pozycji

+) w żadnym kraju procesy odpływu z klas niższych nie są tak duże, aby zlikwidować potencjał napięć społecznych w całości

+) kategoria osób niezmieniających pozycji zawsze jest liczna na tyle, aby przysparzać kłopotów rządzącym

b) zasada merytokratycznej selekcji ludzi zdolnych funkcjonuje tylko w ograniczonym zakresie

+) przypadki drenażu potencjalnych przeciwników systemu do warstw wyższych nie mogą być tak powszechne jak jest to zakładane

+) merytokratyczna selekcja znajduje wyraz w promowaniu za odpowiednio wyższe osiągnięcia edukacyjne , a poziom wykształcenia nie musi być skorelowany z organizatorskimi kwalifikacjami do politycznego przywództwa (Parkin)

c) ruchliwość nie zawsze neutralizuje poczucie zablokowania szans w klasach niższych

+) większość przemieszczeń dokonujących się w strukturze społecznej jest ruchliwością krótkodystansową i ogranicza się do przechodzenia na sąsiednie pozycje

d) czy wychodzeniu z klas niższych faktycznie towarzyszy reorientacja postaw w kierunku popierania status quo i przyjmowania wartości kategorii o wyższym statusie

+) przechodzenia na wyższe szczeble hierarchii nie musi prowadzić do zburżuazyjnienia poglądów

+) prawdziwa pozostaje hipoteza o deradykalizacji klas niższych - kategorie o pochodzeniu z klas niższych raczej stopniowo dostosowują swój system wartości do nowych warunków

- konsekwencje obniżania się statusu jednostek

a) przypadki ruchliwości w dół są mniej liczne w porównaniu z ruchliwością dokonującą się w górę hierarchii

b) przewaga przypadków awansu nad przypadkami degradacji jest rezultatem długofalowych zmian, występujących we współczesnych społeczeństwach,

+) zwiększanie liczebności kategorii zawodowych o stosunkowo wysokim statusie społecznym

+) zmniejszanie się relatywnego udziału kategorii zajmujących niską pozycję

c) przypadkom degradacji niejednokrotnie towarzyszy wzrost niezadowolenia adresowany do elit

d) niezadowolenie nie jest artykułowane w postaci politycznego protestu i nie wyraża się we wrogości czy kontestacji istniejącego systemu

e) identyfikacje z klasą średnią i związane z nią systemy wartości stanowią symboliczną więź z kategorią do której chciałoby się wrócić

f) brak identyfikacji ze środowiskiem do którego przeszło się w wyniku degradacji ułatwia traktowanie obecnej sytuacji jako rezultatu przejściowych niepowodzeń i pozwala żywić nadzieję powrotu

g) po ześlizgnięciu się na dolne szczeble drabiny społecznej ludzie nie wyzbywają się typowych orientacji dla kategorii o wyższym statusie, takich jak indywidualizm i skłonność do polegania na sobie

h) kolektywistyczne strategie napotykają na opór, ponieważ są one zaprzeczeniem zinternalizowanej hierarchii wartości

i) ruchliwość w dół rzadko staje się zarzewiem konfliktów wymierzonych w zasady działania systemu

Rozdział 13.3. - wpływ na efektywność ekonomiczną

Ruchliwość a efektywność ekonomiczna:

- wpływ ruchliwości na system społeczny utożsamiany z zasadami organizacji i ujmowany w kategoriach rozwoju

- ruchliwość jako jeden z warunków efektywności, dla której ważne są:

a) przenikalność barier społecznych

b) to jacy ludzie wchodzą na jakie pozycje zawodowe w różnych sferach działania systemu

Funkcjonalna teoria uwarstwienia Davisa & Moore'a:

- wyższa ruchliwość jest pożądanym zjawiskiem jako czynnik sprzyjający optymalnej alokacji jednostek

- działanie wszelkich systemów społecznych wyjaśnia się poprzez wskazywanie na uniwersalne zasady obsadzania pozycji

- ludzie dysponujący określonymi kwalifikacjami i posiadający określone zdolności powinni być dopasowani do zajmowanych stanowisk

- najważniejsze i trudne do zastąpienia zawody powinny być zajmowane przez najbardziej wykwalifikowane jednostki

- ruchliwość jest mechanizmem zapewniającym realizację zasady „właściwi ludzie na właściwych pozycjach

- ruchliwość wyznacza kanały drożności i decyduje o efektywności systemu

Ruchliwość jako jeden z warunków równowagi systemu - Sorokin i Pareto:

- w społeczeństwie, które jest idealnie mobilne, jednostki muszą być dystrybuowane według ich zdolności, niezależnie od pozycji zajmowanej przez ojca

- ważniejsze są zasady dystrybucji, niż sam fakt, czy ruchliwość jest duża

- w społeczeństwach o większej ruchliwości pozycje społeczne obsadzane są bardziej efektywnie niż w społeczeństwach o zamkniętej strukturze społecznej

Teoria krążenia elit - Vilfredo Pareto:

- procesy ruchliwości traktowane jako mechanizm regulacji dopływu kompetentnych jednostek do klasy rządzącej

- podstawowy warunek zapewniający trwałą równowagę systemu społecznego - wymiana jednostek między społeczeństwem, a kategorią rządzących

a) wymiana oparta na rekrutacji uwzględniającej zdolności przywódcze

b) działanie mechanizmów cyrkulacji oparte na kryteriach użyteczności społecznej

c) eliminacja z elit jednostek biernych i nieefektywnych, zastępowanie ich przez najlepszych przedstawicieli społeczeństwa, którymi są ludzie najbardziej innowacyjni i twórczy

- skład klasy rządzącej:

a) spekulatorzy - głównym zadaniem jest wprowadzanie zmiany społeczno - ekonomicznej

b) rentierzy - spełniają rolę ośrodka stabilności równoważącego poczynania spekulatorów

- przedstawiciele obu kategorii wchodzących w skład klasy rządzących są niezbędni dla funkcjonowania każdego systemu, jednak pozostają oni ze sobą w konflikcie

- dominacja spekulatorów pociąga za sobą stan chwiejnej równowagi, która może być naruszona przez przypadkowe wydarzenia, na przykład manifesty uliczne

- przewaga rentierów prowadzi do krystalizacji struktury społecznej, a w gospodarce może się przekształcić w stagnację

- występowanie korelacji miedzy rosnącą ruchliwością a rozwojem gospodarczym i wzrostem stopy życiowej

- gdy w społeczeństwie dokonuje się nagłe osłabienie ostrych barier klasowych i następuje wzrost cyrkulacji, towarzyszy temu pomyślność ekonomiczna systemu

- blokada szans to stan braku ruchliwości i strukturalne podłoże konfliktów, wynikające z zawiedzionych nadziei

- efektywnościowe funkcje ruchliwości związane są w socjologii z pojęciem „efektywnej selekcji”

Ruchliwość a efektywność (Mach):

- dwa rodzaje efektywności którą może realizować ruchliwość społeczna:

a) efektywność definiowana przez partykularne standardy selekcji, których celem jest rozwiązanie problemów sprawnego funkcjonowania tylko niektórych kategorii - jest to efektywność wymiarowa przypisana do ruchliwości technicznej, może ona, ale wcale nie musi, przyczyniać się do efektywności zaspokajającej interesy ogółu

b) ruchliwość systemowa zaspokajająca potrzeby całej wspólnoty wynikające z zastosowania uniwersalnych kryteriów selekcji

- tym co w danym systemie uznawane jest za kwalifikacje decydują przez wszystkim standardy grup dominujących, które w niepełnym tylko i zróżnicowanym zakresie odpowiadają jakkolwiek definiowanym potrzebom społeczeństwa jako całości

- w rzeczywistym procesie społecznym partykularne strategie przenikają się ze strategiami ważności z punktu widzenia całości - mogą one kreować strukturalne podstawy stabilności systemu, jeżeli dokonuje się ich koordynacja i ludzie odbierają je jako uniwersalne i legitymizowane reguły

- analizy empiryczne potwierdzają założenia - kraje o większym natężeniu ruchliwości charakteryzowały się wyższymi wskaźnikami rozwoju

- analizy dla Polski ( Zagórski) wskazują że zasadniczym czynnikiem towarzyszącym międzypokoleniowym i wewnątrzpokoleniowym przepływom dla okresu lat 50-tych było tempo rozwoju gospodarki, nie zaś poziom rozwoju

Rozdział 13.4. - wpływ na funkcjonowanie jednostek

Ruchliwość a funkcjonowanie jednostek:

- zagadnienie rozbieżności czynników statusu - wyjście z własnego środowiska nie pociąga za sobą zmiany pozycji we wszystkich wymiarach, co może powodować chęć wzajemnego dopasowania rozbieżnych aspektów

a) Wberowska koncepcja wielowymiarowej stratyfikacji społecznej, zakładająca, że trzy główne wymiary (przynależność klasowa, udział we władzy, położenie stanowe) są niezależnymi wyznacznikami porcji jednostek

b) usytuowanie w strukturze społecznej należy rozpatrywać jako wypadkową pozycji zajmowanych w różnego rodzaju rankingach

c) pozycje zajmowane w różnych rankingach mogą być rozbieżne, o tym, na ile są ze sobą zgodne rozstrzyga dominujący w danym kraju system wartości i norm

- analiza pływu rozbieżności czynników statusu na funkcjonowanie jednostek

a) jednostki o niekonsystentnym profilu stykają się ze sprzecznymi oczekiwaniami co do tego kim są i jakie zachowania są dla nich właściwe

b) stan rozbieżności jest postrzegany jako naruszenie akceptowanego układu pozycji, sytuacja taka stanowi źródło i stresów, co wywołuje działania ukierunkowane na przywrócenie zgodności

c) niekonsystentne jednostki postrzegane są przez pryzmat najniższej pozycji - dlatego zależy im na wyrównaniu profilu „od góry” (Lenski)

d) konflikt norm kreuje postawy, które odróżniają ludzi o zbieżnym profilu od kategorii charakteryzujących się zgodnością pozycji

Analiza czynników statusu jako wpływających na zachowania i postawy jednostek:

- analizy kładące nacisk na „dobre” aspekty ruchliwości

a) większa skłonność do akceptacji zmian prze ruchliwe jednostki

+) ruchliwość powinna sprzyjać tolerancji dla innych poglądów

+) w przeciwieństwie do dziedziczenia zmiana pozycji czyni człowieka bardziej otwartym na inne obyczaje i inne standardy

b)zderzenie się różnych idei i wielość bodźców pobudzających do innowacyjności

- analizy kładące nacisk na „złe” aspekty ruchliwości

a) zmiana pozycji związana jest ze stresem

+) źródłem stresu może być już samo wyjście z własnego środowiska i konieczność asymilacji do nowych warunków

+) stres jest tym większy im większy dystans między kategoriami, który trzeba pokonać

+) stresujący jest lęk przed utratą pozycji

b) jednostki ruchliwe charakteryzują się większym poczuciem lęku i niepewności, jedną z konsekwencji jest uleganie uprzedzeniom i przesądom rasowym, prawicowy radykalizm polityczny i większa podatność na stereotypowe poglądy

c) skłonność do naruszani norm w patologicznej postaci (Sorokin)

+) przykład inteligencji z awansu wyróżniającej się cynizmem, przesadnym krytycyzmem, relatywizmem moralnym

+) przyczyną zjawiska jest wykorzenienia z kategorii pochodzenia przy równoczesnym nieprzystosowaniu się do nowych środowisk

+) problem „mentalności turysty” - powierzchowność i niezdolność do poświęcania się pracy zawodowej

Związek ruchliwości z zachowaniami i postawami jednostek w analizach empirycznych:

- Dumont - wychowywanie się w małych rodzinach sprzyja ruchliwości utożsamianej z awansem

- Berent, Stone, Blau, Duncan, Sobet - badania nad wpływem ruchliwości na płodność ( na ile możliwe jest że ruchliwość może ograniczyć płodność)

- Blau - pozytywny i negatywny wpływ ruchliwości na jakość kontaktów miedzy ludźmi

- Stone - wpływ ruchliwości na postawy pracowników wobec zasady wynagradzania za pracę

- Laslett - wpływ ruchliwości na satysfakcję z pracy

- Jackman - wpływ ruchliwości na preferencje wyborcze i orientacje polityczne jednostek

- trudności z uchwyceniem statystycznie znaczącego wpływu na ruchliwości na postawy i zachowania jednostek:

a) brak zależności wynika z tego, że w większości badanych społeczeństw ruchliwość jest stosunkowo wysoka dlatego trudno oczekiwać, że wywrze ona samodzielny, czysty wpływ na zachowania jednostek - Goldhorpe

b) łagodzący wpływ norm i systemów wartości, które osłabiają poziom stresu i napięcia psychiczne mobilnych jednostek związane z ich akulturacją do nowych środowisk - Curis i Jackson

Rozdział 14 - wyniki badań nad ruchliwością

Rozdział 14.1. - natężenie ruchliwości i otwartość struktury społecznej

Badania Lipseta i Bendixa:

- badania polegające na wtórnej analizie tabel ruchliwości międzypokoleniowej dla kilkunastu krajów

- ruchliwość jako proces towarzyszący uprzemysłowieniu i ogólny jej wzór jest we wszystkich krajach zbliżony, niezależnie od sytemu politycznego i kręgu kultury

- przedmiotem analiz była ruchliwość definiowana w postaci przemieszczeń dokonujących się tylko między dwiema kategoriami - pracowników fizycznych i umysłowych ograniczonych do mężczyzn

- odwołanie do danych z badań przekrojowych, umiejscowionych czasie, mimo to podjęto prze sformułowania wniosków na temat tendencji rozwoju

a) przez odniesienie do procesu industrializacji teza zaigrała implikację, że postępuje wzrost ruchliwości i że kształt tego procesu w czasie jest niemal liniowy

b) teza skonfrontowana z założeniami Sorokina, który stwierdził, że w perspektywie historycznej ruchliwość jest procesem podlegającym przypadkowym fluktuacjom, w których nie uwidaczniają się jednoznaczne tendencje

- odrzucenie tezy o odmienności USA od innych krajów autorstwa Sombarta

a) teza nawiązująca do przekonania że społeczeństwo amerykańskie, nie obciążone feudalną tradycją stanową to społeczeństwo równych szans, w związku z czym nie występuje tu silne dziedziczenie pozycji rodziców

b) Lipset & Bendig stwierdzili, że natężenie ruchliwości międzypokoleniowej kształtowało się w rozpatrywanych krajach na zbliżonym poziomie, co nakazywało odrzucić ten pogląd

- hipotezy Lipseta I Bendixa nie wytrzymały konfrontacji z wynikami późniejszych analiz

Dalsze badania nad ruchliwością:

- występowanie znaczących różnic w ruchliwości absolutnej miedzy osiemnastoma krajami stwierdził Miller

- wyniki wskazujące na różnice występujące w ruchliwości względnej uzyskali Tyrce, Semyonov, Hodge,

- Anthony Heath stwierdził występowanie istotnych różnic dla ruchliwości absolutnej i względnej na podstawie porównania danych z dziewiętnastu krajów i stwierdził obecność istotnych zmian

Hipoteza FJH (David Featherman, Frank L. Jones, Robert Hauser):

- porównanie tabel ruchliwości międzypokoleniowej dla Australii I USA wśród mężczyzn

- oba kraje różnią się w natężeniu ruchliwości absolutnej, natomiast nie względnej, co stanowi odzwierciedlenie uniwersalnej tendencji, dając podstawę do zrewidowania hipotezy Lipseta - Bendixa

- społeczeństwa przemysłowe różnią się poziomem ruchliwości obserwowanej

- jeżeli kontroluje się ruchliwość strukturalną (czyli wynikającą z odmiennych liczebności kategorii zawodowych ojców i synów) to identyfikowane w ten sposób rozmiary ruchliwości nazwanej „wymienną” są stałe

- pojęcie ruchliwości obserwowalnej odnosi się do ruchliwości absolutnej, a wymiennej do względnej,

- w społeczeństwach przemysłowych o gospodarce rynkowej, w których dominuje nuklearny typ rodzin, genotypiczny wzór ruchliwości (ruchliwość wymienna) jest zasadniczo ten sam

- fenotypiczny wzór ruchliwości (ruchliwość obserwowana) jest zróżnicowany w zależności od zmian w strukturze zawodowej, zewnętrznych uwarunkowań wynikających na przykład z rozwoju technologicznego, podaży i zapotrzebowania na różne rodzaje zadań i zmieniających się systemów wartości

- społeczeństwa różnią się jeżeli rozpatrujemy natężenie sumy przepływów, natomiast w zasadzie nie występują miedzy nimi różnice pod względem otwartości struktury społecznej

- identyczne prawidłowości w odniesieniu do procesów rozpatrywanych w wymiarze czasowym - istnienie stosunkowo stałego procesu transmisji statusu w społeczeństwach przemysłowych, zakorzenionego prawdopodobnie w systemie rodzinnym, natomiast w aspekcie fenotypicznym proces ten zmienia się odpowiednio do zmian zachodzących w strukturze zawodowej

- dalsze badania wskazują że dominującą cechą ruchliwości względnej są stabilność w czasie i podobieństwa w przekroju międzykrajowym, w odróżnieniu od ruchliwości ogółem, która zmienia się i kształtuje w poszczególnych społeczeństwach na niejednakowym poziomie

Analizy porównawcze Eriksona i Goldthorpe'a - projekt CASMIN:

- posługując się schematem operacjonalizacji klasowej EGP dokonano porównania tabel ruchliwości międzypokoleniowej dla 13 krajów

- zastosowanie techniki logarytmiczno - liniowego modelowania tabel ruchliwości

- wyspecyfikowanie kilku centralnych wyznaczników dystansów i barier w ramach identycznego dla wszystkich krajów modelu „common fluidity model”, na przykład zatrudnienie w różnych sektorach gospodarki, ograniczający szanse ruchliwości fakt dziedziczenia przynależności do kategorii rolników

- testowanie różnych wersji identycznego dla wszystkich krajów modelu, będącego hipotezą o istnieniu wspólnego wzoru ruchliwości, utożsamianej z przenikalnością barier społecznych wykazało, że jest on trafnym odzwierciedleniem rzeczywistych przemieszczeń w strukturze społecznej

- uszczegółowienie głównego założenia FJH

a) hipoteza common fluidyty informuje o stopniowalnym charakterze podobieństw miedzy wzorami ruchliwości względnej

b) common fluidyty wskazuje, że dla większości krajów istnieje jeden dominujący wzór ruchliwości

c) w ramach wspólnego wzoru dla poszczególnych krajów dopuszczalne są pewne odstępstwa - pozwala to na wyjaśnienie dlaczego w ramach ogólnych podobieństw uzyskiwano również wyniki dokumentujące występowanie różnic

Badania Richarda Breena:

- analizy przeprowadzone na danych dla 11 krajów obejmujące ostatnie 30 lat XX wieku

- porównanie wzorów ruchliwości miedzy krajami i ustalenie prawidłowości dotyczących zmian w czasie

- przedmiotem analiz była ruchliwość międzypokoleniowa absolutna i względna

- porównanie natężenia ruchliwości absolutnej w latach 70-tyc, 80-tych i 90-tych pozwoliło na stwierdzenie że w miarę upływu czasu miał miejsce proces upodabniania się jej miedzy krajami, co dotyczyło i mężczyzn i kobiet

a) wśród kobiet ruchliwość była odpowiednio wyższa, co wynika z większej strukturalnej ruchliwości wśród kobiet, będącej konsekwencją większych różnic między strukturą społeczno - zawodową w pokoleniu ojców i respondentów kobiet niż mężczyzn

b) teza o postępującej konwergencji w ruchliwości absolutnej między krajami, która jest rezultatem konwergencji struktury zawodowej,

- inaczej kształtowały się wzory otwartości struktury społecznej

a) miedzy krajami występują istotne różnice

b) krajem charakteryzującym się największą przenikalnością barier społecznych był Izrael, a następnie Polska i Szwecja

c) teza o braku jednoznacznego wzoru różnic miedzy krajami, który można byłoby użyć do wyjaśnienia różnic systemowych - pod względem poziomu ekonomicznego, ustroju politycznego, odmienn0osci kulturowych

- zmiany w czasie dokonywały się w różnych kierunkach

a) systematyczny wzrost otwartości wystąpił tylko we Francji i Holandii, w tym samym czasie zmniejszyła się ona na Węgrzech

b) w innych krajach występowały na przemian spadek i wzrost ruchliwości względnej

c) stwierdzenie, iż stopień otwartości struktury społecznej podlega zmianom w czasie, podlega on fluktuacji

Rozdział 14.2 - wzory ruchliwości

Badania wzorów ruchliwości:

- wzory ruchliwości definiowane są jako układ barier, kanałów przemieszczania się jednostek miedzy poszczególnymi segmentami struktury społecznej, rzędu klas, warstw i grup społeczno zawodowych

- tradycyjną metodą identyfikacji wzorów ruchliwości jest analiza rozkładów w dwuwymiarowej tabeli, gdzie porównuje się odsetki odpływu lub napływu do rozpatrywanych segmentów

- mankamentem stosowanej metody jest to, że porównywanie procentowych rozkładów sprowadza analizę do zwykłego oglądu tabeli, co nie pozwala na wyspecyfikowanie stopnia ostrości dystansów i barier w postaci ilościowego wskaźnika

- poszukiwanie innych strategii analiz - analiza tabel ruchliwości za pomocą technik statystycznych przeznaczonych do identyfikacji struktury danych wielowymiarowe skalowanie itd.

- techniki statystyczne stosowane są w celu:

a) zidentyfikowania wymiarów ruchliwości społecznej

b) określenia ich względnej ważności

c) zarysowania dystansów i barier ruchliwości miedzy podstawowymi kategoriami struktury społecznej

- niezależnie od zastosowanej techniki analiz we wszystkich krajach uzyskiwano podobny obraz wzorów ruchliwości, które interpretuje się jako odzwierciedlenie podstawowych barier tkwiących w strukturze społecznej

- wyniki świadczą o wielowymiarowym charakterze ruchliwości,

- wyodrębnia się dominująca oś różnicująca owe bariery, charakteryzująca się tym, że osoby rekrutujące się z kategorii bardziej uprzywilejowanych mają największe szanse na pozostanie w nich, a jeżeli je opuszczają, to jest to ruchliwość krótkodystansowa

- osoby wywodzące się z klas niższych w większości dziedziczą pozycję rodziców, a jeżeli zmieniają pozycję, to najczęściej przechodząc do kategorii usytuowanych bezpośrednio wyżej lub niżej

- analiza dystansów miedzy kategoriami społeczno - zawodowymi w pierwszym i drugim wymiarze wzorów ruchliwości miedzy pokoleniowej (1987)

a) najistotniejsza linia dystansów ciągnie się od inteligencji i kategorii pracowników umysłowych średniego szczebla

b) na drugim biegunie lokują się kategorie robotników

c) klasa chłopska usytuowana jest poza głównymi wymiarami, jak gdyby na drugiej osi identyfikującej społeczno - kulturową izolację mieszkańców wsi

d) oprócz dominującego wymiaru, który interpretowany jest jako odzwierciedlanie syntetycznej gradacji, prawidłowością dla wszystkich krajów jest występowanie drugiego wymiaru, identyfikującego bariery ruchliwości miedzy kategoriami nierolniczymi a robotnikami rolnymi i klasą chłopską

- porównanie map ruchliwości z lat 1987 i 1998 - 1999:

a) zmiana polegająca na zaostrzeniu się barier pomiędzy kategorią kierowników najwyższego szczebla a kategoriami umysłowymi, robotnikami i klasą chłopską - latach 90-tych kierownicy przesunęli się bliżej inteligencji nietechnicznej

b) zwiększenie się dystansu pomiędzy robotnikami rolnymi a miejską klasą robotniczą - robotnicy rolni upodobnili się pod względem wzorów ruchliwości do chłopów

c) układ barier zyskał na wyrazistości, która jest synonimem większej krystalizacji podziałów

d) w drugiej połowie lat 90-tych wyraźniej rysuje się odrębność kategorii utożsamianych z elitą zawodową (kategorie inteligenckie i wyższe kadr kierownicze) lub z nową klasą średnią, drugi biegun konstytuują rolnicy

e) porównanie układu dystansów z sytuacja uchwyconą dla 2004 roku pozwala na stwierdzenie iż ma miejsce ponowne upodobnienie się wzorów ruchliwości robotników rolnych do ruchliwości robotników poza rolnictwem

- przypadek Polski ilustracją ogólnego wzoru:

a) dwie główne osie procesów ruchliwości - wymiar statusu i bariera separującą rolników - występują we wszystkich krajach, w których prowadzono badania

b) jeszcze jednym wymiarem , który rysuje się w kilku krajach jest odrębny charakter ruchliwości właścicieli firm - sygnalizowałoby to znaczącą rolę stosunku do środków produkcji

- ustalenia analiz nad wzorami ruchliwości

a) pokazanie wielowymiarowego charakteru procesów ruchliwości i dziedziczenia pozycji

b)procesy te podlegają bardziej uniwersalnym mechanizmom determinującym kształt hierarchii społecznej, z których najważniejsza, jakim jest gradacja statusu, daje o sobie znać również w innych wymiarach stratyfikacji społecznej

Rozdział 14.3. - badania ruchliwości w Polsce

Ruchliwość w Polsce - badania:

- największa ruchliwość w Polsce miała miejsce w latach 80-tych, po zmianie systemu uległa ona zmniejszeniu (Bogdan Mach)

- Stanisław Ossowski - rozważania na temat źródeł ruchliwości w warunkach zmiany ustroju

- Adam Sarapata - podstawowe pojęcia stosowane w badaniach nad ruchliwością w społeczeństwach zachodnich

- Adam Sarapata - płynność zatrudnienia

- Pohoski - migracje ze wsi do miast

- Słomczyński - analiza związku między ruchliwością społeczną a poziomem wykształcenia jednostek

- Nowak - wpływ ruchliwości na subiektywne aspekty, na przykład, poczucie awansu, degradacji, świadomość konfliktów

- Krystyna Janicka:

a) badani przeprowadzone w 1964 i 1965 roku, wśród mieszkańców Koszalina, Szczecina i Łodzi

b) stwierdzenie pozytywnej korelacji między subiektywnym odczuciem a obiektywnie ujmowanymi faktami awansu

c) deklarowane poczucie awansu występowało również wśród „obiektywnie” stabilnych jednostek

- badania GUS z 1972 roku

a) analiza wyników uzyskanych przez GUS przez Krzysztofa Zagórskiego:

b) okresem największego natężenia ruchliwości społecznej w PRL były początkowe lata socjalistycznej industrializacji

c) od połowy lat 50-tych utrwalała się stabilizacja a następnie spadek tych wskaźników, przy czym w przypadku kobiet cykl ten się opóźniał, co wynikało z ich opóźnionego wejścia na rynek pracy, po wykorzystaniu nadwyżek zatrudnienia wśród mężczyzn

d) główne przemieszczenia dokonywały się ze zbiorowości rolników

e) proces formowania się kategorii pracowników umysłowych, głownie w latach 50-tych

- badania Pohoskiego i Macha

a) porównanie badań z lat 1982 i 1972

b) wyraźny spadek ruchliwości międzypokoleniowej mężczyzn

c) wzrost ruchliwości międzypokoleniowej kobiet

d) ujmując ruchliwość międzypokoleniowa kobiet i mężczyzn razem to można uznać że ruchliwość zmalała

Badania z lat 90-tych:

- przeobrażenia ustrojowe dały możliwość przetestowania ich wpływu na stopień otwartości struktury społecznej

- analiza wzorów ruchliwości dla dwóch okresów - przed i po zmianie ustroju

- porównanie wskaźników ruchliwości względnej nie wykazało zwiększenia się otwartości struktury społecznej

- znaczące zmiany w strukturze zawodowej

a) konsekwencją zmian w strukturze zawodowej teoretycznie powinien być wzrost ruchliwości, będącej „ruchliwością absolutną” wynikającą ze zmian struktury zawodowej

b) wzrost międzypokoleniowej ruchliwości

c) społeczeństwo polskie jest społeczeństwem ruchliwym, to znaczy, że ruchliwość międzypokoleniowa zdecydowanie dominuje nad dziedziczeniem pozycji

d) wzrost ruchliwości był znacząco większy wśród kobiet i ogólnie ruchliwość międzypokoleniowa wśród kobiet jest większa

e) większa ruchliwość wśród wynika z odmiennej struktury zawodowej kobiet i ich ojców, wyższa ruchliwość kobiet stanowi klasyczny przykład ruchliwości strukturalnej

- zwiększenie ruchliwości wewnątrzpokoleniowej

a) odsetek ruchliwych mężczyzn w latach 1988 - 1993 wyraźnie przewyższył wskaźniki ruchliwości odnoszące się do sytuacji przed zmianą ustroju

b) większość przemieszczeń latach 90-tych kierowała się do drobnego i średniego biznesu

- wpływ zmian systemowych na struktury ruchliwości:

a) zmiany odnoszą się do stosunkowo krótkiego okresu

b) o ile zmian ustroju uruchomiła jakieś nowe tendencje we wzorach ruchliwości międzypokoleniowej, to nie dadzą one o sobie znać od razu

c) otwartość struktury społecznej nie wzrosła

d) porównania międzykrajowe wskazują że pozycja społeczna jednostek słabiej zależała od pochodzenia ojca w komunistycznej w Polsce niż w USA

e) racjonalność kapitalistycznego rynku wskazuje na to, że bardziej sprzyja on wyszukiwaniu utalentowanych jednostek i innowatorów, jednak bariery społeczne kreowane przez kapitalizm wcale nie muszą być słabsze

- brak znaczących zmian w otwartości struktury społecznej (ruchliwości względnej) występował z pewnym wzrostem ruchliwości międzypokoleniowej i przemieszczeniami dokonującymi się w trakcie kariery - przemieszczenia w ramach ruchliwości absolutnej nie naruszyły barier awansu osadzonych w strukturach dziedziczenia pozycji

Rozdział 14.4 - ruchliwość kobiet

Ruchliwość kobiet- pozycja zawodowa jako wskaźnik ruchliwości społecznej:

- pozycja zawodowa jako wskaźnik trafniejszych dla kobiet

- uzasadnieniem ograniczonej użyteczności w odniesieniu do kobiet były ogólne prawidłowości związane z trwałym podziałem ról według płci

- za ograniczoną użytecznością opowiada się przemawia argument niższej aktywności zawodowej wśród kobiet

- znacząca proporcja kobiet pozostających poza rynkiem pracy, których nie można usytuować w strukturze społecznej, posługując się kryterium wykonywanego zawodu

- wśród kobiet zawód mniej adekwatnie określa pozycję społeczną

- zawód jako mniej trwały aspekt roli kobiety - częstsze przerwy w zatrudnieniu, i praca w niepełnym wymiarze godzin

- kobiety wykazują słabszą orientację na sukces i robienie kariery

- sfera zawodowa odgrywa mniejszą rolę w determinacji losów życiowych kobiet niż mężczyzn

- przesłanki funkcjonalnej teorii uwarstwienia społecznego

+) nurt w ramach którego zawsze podkreślano decydującą rolę systemu zawodowego w kształtowaniu stratyfikacji społecznej

+) mężczyźni wywierają decydujący wpływ na funkcjonowanie systemu ponieważ ich aktywność zawodowa jest bardziej powszechna i trwała,

+) dominująca rola mężczyzn na rynku pracy powoduje, że właśnie na nich spoczywa obowiązek utrzymywania rodziny - mężczyźni są głowami rodzin

+) pozycja zajmowana przez mężczyznę decyduje o pozycjach inny6ch członków rodziny

- Goldthorpe - ustalenia formułowane n podstawie analiz ograniczonych do mężczyzn stanowią trafną charakterystykę procesów ruchliwości, a uwzględnienie kobiet nic nowego nie wniesie

- stwierdzenie iż ustalenia ograniczone do mężczyzn dostarczają jednostronnego obrazu - Balu, Duncan - liczba pozycji zawodowych, które mogą być obsadzane przez mężczyzn, nie może zależeć od liczebności kobiet o określonym treningu i kwalifikacjach zawodowych, które są potencjalnymi kandydatkami do pracy

- w miarę upływu lat uwzględnianie kobiet stało się normą

Analizy, których celem jest rozstrzygnięcie w jakim stopniu znajomość przebiegu ruchliwości

społecznej wśród kobiet pozwala wzbogacić wiedzę na temat prawidłowości w populacji

rozpatrywanej ogółem:

- odpowiedz na pytanie na ile prawidłowości odnotowane wśród mężczyzn występują również

wśród kobiet

- badania skoncentrowane na ruchliwości międzypokoleniowej, która jest najpełniejszym

odzwierciedleniem kształtu dystansów i barier tkwiących w strukturze społecznej

- wyniki badań wskazują iż ruchliwość zawodowa kobiet jest większa

- mniej trwałe usytuowanie kobiet w strukturze społecznej wynikające z analizy procesów

ruchliwości pod kątem dziedziczenia pozycji

- wzory ruchliwości kobiet

a) kobiety pracują w innych niż mężczyźni zawodach - niezależnie od kategorii pochodzenia kobiety powinny stosunkowo często lokować się w zawodach związanych z pracą biurową i nisko wykwalifikowanymi usługami, rzadziej wchodzić na pozycje dyrektorów, pracowników fizycznych i przedstawicieli biznesu

b) odzwierciedleniem różnic w zatrudnieniu powinny być odmienne wzory przemieszczania się w strukturze społecznej - prawidłowości te stwierdzono w USA

c) wyniki badań amerykańskich potwierdziły się w analizach porównawczych dla Anglii, Francji i Polski, w krajach tych stwierdzono:

+) bariery ruchliwości kobiet między podstawowymi segmentami struktury społeczno - zawodowej są słabsze

+) bariery ruchliwości rysują się inaczej w przypadku kobiet niż mężczyzn - kobiety mają mniejsze szanse ruchliwości do kategorii menedżerów i wysokich urzędników państwowych, ale też nie występuje tu tak silna bariera miedzy kategoriami robotników i pracowników umysłowych

+) wśród mężczyzn bariery rekrutacji do elity zawodowej rysują się słabiej, natomiast dychotomia „umysłowi - fizyczni” jest silna i należy do kluczowych wyznaczników podziału

+) różnice między kobietami i mężczyznami w zakresie charakteru ruchliwości utrzymywały się również dla wzorów ruchliwości względnej po wyeliminowaniu wpływu odmiennej struktury zawodowej dla obu płci, co pozwoliło wnioskować, że są one odzwierciedleniem mechanizmów silnie zakorzenionych w strukturze społecznej

- problem kobiet nie wykonujących żadnego zawodu - rozwiązaniem analizy ruchliwości małżeńskiej

- ruchliwość małżeńska definiowana jest przez porównanie przynależności zawodowej mężów z pozycją zawodową ojca lub matki ich żon - w pojęciu ruchliwości małżeńskiej usytuowanie kobiet pracujące zamężnych określane jest poprzez zawód wykonywany przez męża

- porównanie ruchliwości małżeńskiej z natężeniem ruchliwości zawodowej:

a) w zbiorowości kobiet to małżeństwo, a nie zawód jest najskuteczniejszym środkiem zrobienia kariery

b) dla większości krajów natężenie ruchliwości małżeńskiej okazuje się przewyższać natężenie ruchliwości zawodowej wśród mężczyzn i kobiet - znacznie silniejsze bariery napotyka się w odniesieniu do ruchliwości prze zawód

- pozycja kobiet jest w mniejszym stopniu zdeterminowana przez pochodzenie społeczne niezależnie od tego, czy ich osiągnięcia rozpatrywane są przez pryzmat ich własnych karier zawodowych, czy też kariery męża

- przyczyną słabszego dziedziczenia pozycji wśród kobiet może być słabszy transfer własności (Domański, Sawiński)

- wskaźniki dziedziczenia przynależności do kategorii właścicieli firm i kategorii rolników były w znacznie mniejsze wśród kobiet - struktura społeczna jest dla kobiet bardziej otwarta we wszystkich obszarach

Rozdział 15 - homogamia małżeńska

Rozdział 15.1 - kontekst teoretyczny

Wpływ homogamii małżeńskiej na strukturę społeczną

- zawierania małżeństw w tych samych kategoriach sprzyja zaostrzaniu się dystansów społecznych

- małżeństwa między reprezentantami różnych środowisk zmniejszają ostrość podziałów społecznych i osłabiają dystanse

- homogamia to skłonność do zawierania związków małżeńskich miedzy osobami podobnymi ze względu na pochodzenie etniczne, narodowość, religię, poziom wykształcenia, zawód

- im większe jest podobieństwo współmałżonków, tym większa homogamia, co oznacza wewnętrzną spójność tych kategorii i wskazuje na występowanie głębszych dystansów i barier

- silna homogamia małżeńska inteligencji, robotników, właścicieli, chłopów jest wskaźnikiem występowania silnych nierówności i podziałów społecznych

- homogamia małżeńska jest aspektem ogólniejszego zjawiska określanego mianem zbieżności cech małżonków

- tendencja do homogamii małżeńskiej jest jednym z podstawowych mechanizmów odtwarzania się struktury klasowo - warstwowej (Schumpeter)

a) klasa jest to fakt występowania przewagi związków małżeńskich w ramach określonej kategorii w sensie społecznym, a nie prawnym

b) tendencja do zawierania małżeństw między reprezentantami tych samych kategorii klasowych jest podstawowym mechanizmem kształtowania się struktury klasowej

- homogamia małżeńska jako jeden z podstawowych wyznaczników położenia stanowego jednostek (Max Weber)

a) położenie stanowe jako traktowane serio, w typowych przypadkach, pozytywne lub negatywne uprzywilejowanie w domenie szacunku społecznego uzasadniane przez rodzaj sposobu życia, formalne wychowanie, prestiż pochodzenia lub prestiż zawodowy

b) podziały klasowe różnią się od struktury klasowej mniejszą rolą miejsca na rynku pracy stosunków własności, a większą wyznaczników związanych ze stylem życia, estyma społeczną i wzorami konsumpcji

c) w praktyce położenie stanowe wyrażą się przede wszystkim w

1) conubium

2) komensalizmie

3) często w monopolistycznym zawłaszczaniu uprzywilejowanych szans zarobkowych lub pogardzaniu pewnymi rodzajami zarobkowania

d) conubium to wspólnota seksualna i zawieranie małżeństw w kręgu równych

- nurt badań, których celem było ustalenie częstości występowania homogamii małżeńskiej

- homogamia jest aspektem ogólniejszego zjawiska homofilii, polegającego na występowaniu częstszych kontaktów między ludźmi podobnymi do siebie w porównaniu z wszystkimi innymi kontaktami

- czołowe nurty w badaniach nad homofilią

a) nurt koncentrujący się na wzorach zawierania małżeństw ze względu na narodowość i pochodzenie etniczne - odpowiedz na pytanie czy w USA następuje asymilacja, a mniejszości etniczne integrują się z innymi grupami

b) nurt obejmujący badania nad heterogamią i homogamią w zakresie religii - odpowiedz na pytanie na ile kościoły kontrolują życie wiernych, oraz czy uczestniczenie we wspólnotach wyznaniowych sprzyja formowaniu się więzi obywatelskich i dobrowolnych organizacji samorządowych

c) nurt koncentrujący się na zbieżnościach miedzy małżonkami pod względem wyznaczników pozycji społecznej

- wpływ homogamii małżeńskiej na kształt struktury społecznej

a) małżeństwo jako najdłużej trwająca relacja

b) małżeństwo jako związek intymny co wyznacza siłę więzi społecznych

- większa homogamia jako wskaźnik zamykania się kategorii społecznych - konsekwencją jest mniejsza otwartość i krystalizacja podziałów społecznych, definiowana w terminach zależności miedzy cechami małżonków

Rozdział 15.2 - cechy indywidualne, czynniki strukturalne, presja norm

Czynniki wypływające na wzory zawierania małżeństw można podzielić na (Kalmijn):

- cechy małżonków

- ograniczenia strukturalne związane z dostępnością kandydatów na męża i żonę

- nacisk grupy społecznej

Cechy małżonków:

- podstawą selekcji małżeńskiej jest podobieństwo pod względem cech obiektywnych

- wątek podobieństw podkreślany jest w ekonomicznej teorii doboru małżeńskiego (Gary Becker)

a) małżeństwa są relacjami występującymi częściej niż pozostawanie w stanie bezżennym, ponieważ maksymalizują użyteczność -

b) małżeństwa zapewniają partnerom więcej korzyści

- niezależnie od wspólnych preferencji w zakresie strategii życiowych, wspólnota wartości dostarcza nagród psychologicznych, których prawdopodobnie nie maja osoby żyjące samotnie

- wspólnota wartości jest czynnikiem sprzyjającym wzajemnej akceptacji, kreującym atmosferę zrozumienia i ułatwiającym komunikację w kręgu najbliższych

- związek małżeński był częściej zawierany miedzy osobami o poglądach zbliżonych w kwestiach dotyczących czynników decydujących o prestiżu rodziny, podziale obowiązków małżeńskich i wychowania dzieci, w porównaniu z osobami miedzy którymi występowały różnice (badania na Uniwersytecie Iowa)

Ograniczenia strukturalne związane z dostępnością kandydatów na męża i żonę:

- uwarunkowania zewnętrzne

- wszystkie zjawiska ułatwiające lub ograniczające możliwości nawiązania i utrzymywania bezpośrednich kontaktów - uwarunkowania strukturalne

a) utrzymywanie w miarę stałych kontaktów - praca, szkoła

b) bliskość geograficzna partnerów

+) wystąpienie homogamii jest bardziej prawdopodobne w kategoriach społecznych skoncentrowanych w określonych regionach

+) bariery geograficzne wynikające z istnienie granic państwowych

- wpływ bliskości lub odległości terytorialnej partnera nie działa jednakowo w przypadku wszystkich kategorii społecznych

a) czynnik ważny w klasach niższych, w których tradycyjnie większa jest rola stosunków sąsiedzkich

b) w przypadku reprezentantów kategorii o wyższym statusie, którzy są bardziej ruchliwo i mają bardziej rozgałęzione stosunki towarzyskie zapewnia im to większe możliwości wyboru

- strukturalnym czynnikiem ograniczającym możliwości zawierania małżeństw jest niedostępność kandydatów wynikająca z ich niedostatecznej „podaży” na rynku

Nacisk grupy społecznej:

- wpływ norm, którym podlega się z racji przynależności do różnych grup społecznych

- rola mechanizmu samoidentyfikacji grupowej i internalizacji systemów wartości kształtujących określone kryteria oceny partnera

- najważniejszymi grupami odniesienia z punktu widzenia doboru małżeńskiego są rasa i przynależność etniczna, a dopiero później identyfikacja klasowa i zawód

- występowanie zależności miedzy pochodzeniem społecznym małżonków

a) homogamia małżeńska jest w dużym stopniu dziedziczna

b) możliwość wpływu rodziny i kościoła
Rozdział 15.3 - zasady; podobieństwa statusu małżonków i przyciągania się sprzeczności

Pochodzenie a homogamia:

- dynamika homogamii podlega uniwersalnym mechanizmom stratyfikacji, których istotą jest malejąca rola pochodzenia jednostek

- silniejszy wpływ na wybory małżeńskie zachowują rodzice o niższym statusie społecznym, co wynika z utrzymywania się patriarchalnych stosunków w klasach niższych (i większej władzy rodziców), mieszkania dorosłych dzieci z rodzicami i podleganiu ich wpływom

Przyciąganie się różnic:

- dominacja i uległość (Robert Blond) - ktoś może odczuwać potrzebę dominacji i aby ją zaspokoić, znajduje partnerkę lub partnera mających silną potrzebę wystąpienia w roli posłusznego wykonawcy poleceń

- silna zgodność może być źródłem konfliktów - obie strony będą chciały dominować

- przewaga podobieństw może być źródłem rozmijania się oczekiwań z możliwościami ich realizacji - jeżeli miedzy małżonkami nie ma różnic, to może się zdarzyć, że mąż nie ma cech, które są ważne dla żony, a żona nie ma cech ważnych dla męża

- uzupełnianie się osoby bezradne i energicznie działające

- związek w którym jedna strona odczuwa silną potrzebę okazywania szacunku, a druga musi go za wszelką cenę uzyskać

Kojarzenie się podobnych partnerów:

- z punktu widzenia życiowych strategii jednostek małżeństwo rzadziej jest czynnikiem awansu lub degradacji niż dziedziczenie pozycji

- odwołanie do teorii opartych na pojęciu kapitałów jednostek - ludzie funkcjonują na rynku małżeńskim i dokonując wyboru małżonka kierują się pewną logiką, która znajduje wyraz w zależnościach miedzy różnymi kapitałami jednostek, w zamian za które uzyskuje się zwroty

- odwołanie do teorii maksymalizacji użyteczności Beckera

a) małżeństwo zawierane jest wtedy, gdy poprawia ono sytuację każdego z partnerów w porównaniu z sytuacją stanu bezżennego - wzrost użyteczności

b) z punktu widzenia procesów homogamii społecznej najistotniejszymi elementami rachunku zysków i strat są korzyści i koszty związane z wyborem partnera zajmującego podobną pozycję, czy też partnera usytuowanego w hierarchii wyżej lub niżej

Małżeństwo a status - homogamia:

- zawarcie związku z osobą o podobnym statusie zapewnia wszystkie korzyści wynikające z sytuacji likes marry likes (podobni partnerzy) - wspólnotę wartości, poczucie bezpieczeństwa, wzajemne zrozumienie, przewidywalność zachowań, korzyści materialne

- koszty homogamii:

a) w przypadku reprezentantów niższych klas małżeństwo z partnerem z tego samego środowiska potęguje niemożność awansu

b) brak negatywnych konsekwencji w przypadku klas wyżej położonych

Małżeństwo a status - heterogamia:

- częstsze występowanie małżeństw w których wyższa pozycję zajmuje mąż

- na ogół żony wywodzą się z rodzin o niższym statusie, mają stosunkowo niższe wykształcenie i zajmują niższą pozycję zawodową

- koszty wejścia do klasy położonej wyżej: konieczność dostosowania się do nowych zwyczajów, pokonanie uprzedzeń kręgu znajomych współmałżonka, zawsze istnieje niebezpieczeństwo odrzucenia lub izolacji

- w związkach małżeńskich heterogamicznych partnerzy częściej mają poczucie obcości i rzadziej rozmawiają ze sobą

- trudności w utrzymywaniu dobrych stosunków w rodziną partnera w przypadku małżeństw heterogamicznych pod względem wyznania

- mimo niesprzyjających okoliczności, małżeństwa heterogamiczne dorównują pod względem częstości małżeństwom homogamicznym:

a) przyczyną może być występowanie strukturalnych różnic miedzy populacjami mężczyzn i kobiet

+) w większości społeczeństw mężczyźni charakteryzują się wyższym poziomem wykształcenia, zajmują wyższe stanowiska i wykonują lepiej płatne zawody

+) niedopasowanie struktur powoduje, że określony odsetek mężczyzn z kategorii o wyższym statusie społecznym musi poślubić jakąś część kobiet z klas niższych

b) niezależnie od czynników strukturalnych wymuszających małżeństwa mieszane, źródłem heterogamii małżeńskiej są preferencje jednostek

+) wątek romantycznej miłości

+) rola statusu partnera - rachunek zysków i strat

1. kobiety - chęć awansu

2. mężczyźni - mniejsze wymagania kobiet pochodzących z klas niższych

Rozdział 15.4 - wyniki międzykrajowych badań porównawczych

Kryteria doboru małżonka:

- wzrost znaczenia samodzielnych nakładów jednostek, których wskaźnikami są wymierne osiągnięcia (na przykład poziom kwalifikacji)

- zbieżność ze względu na poziom wykształcenia i zawód

- wspólnota wartości,

- bliskość przestrzenna

- wżną przesłanką przy kierowaniu się wykształceniem partnera jest jego wartość rynkowa (w świetle teorii marginalnej użyteczności, zawarcie związku małżeńskiego jest przedmiotem kalkulacji dokonywanej w terminach zysków i strat)

- wspólnota małżonków pod względem wykonywanego zawodu jest naturalnym wyznacznikiem podobnych zwyczajów, wartości,

Badania, w których krajach małżonkowie są do siebie bardziej podobni, w których mniej i z jakiego powodu:

- związek miedzy zbieżnością wykształcenia małżonków a zróżnicowaniem poziomu demokracji w krajach

a) w krajach bardziej demokratycznych zbieżność wykształcenia była mniejsza

b) słabsza zależność miedzy cechami małżonków jest wskaźnikiem większej otwartości struktury społecznej

- związek między zbieżnością wykształcenia małżonków a poziomem rozwoju ekonomicznego:

a) rozwój ekonomiczny definiowany jako odsetek ludności za utrudnionej w rolnictwie i konsumpcja energii na jednego mieszkańca

b) kraje lepiej rozwinięte gospodarczo charakteryzują się większą otwartością struktury społecznej

c) zależność miedzy poziomem rozwoju gospodarczego a otwartością struktury społecznej istnieje tylko dla krajów miedzy którymi występują znaczne różnice pod względem konsumpcji energii i odsetka zatrudnionych w rolnictwie

d) zależność miedzy poziomem rozwoju gospodarczego a otwartością struktury społecznej kształtuje się słabiej gdy porównywane są kraje zachodnie, które osiągnęły względnie wysoki stopień rozwoju

e) zależność miedzy poziomem rozwoju gospodarczego a otwartością struktury społecznej ma charakter krzywoliniowy, gdzie miedzy siłą zgodności poziomu wykształcenia małżonków w krajach zachodnich nie występują znaczące różnice

f) ważnym czynnikiem jest nie tylko poziom, ale i tempo rozwoju, mierzone średnim przyrostem konsumpcji energii na jednego mieszkańca w skali roku

g) w krajach, w których przyrost konsumpcji był największy zaobserwowano mniejszy stopień związku wykształcenia małżonków, w porównaniu z krajami charakteryzującymi się niższą dynamiką rozwoju

- wpływ religii

a) bariery małżeńskie najbardziej otwiera protestantyzm, a najbardziej zamyka konfucjanizm

b) największą otwartość religii protestanckiej można wyjaśnić stosunkowo najmniejszą instytucjonalizacją hierarchii kościelnej, co powoduje, że przynależność do tej religii podlega najsłabszej kontroli

c) po protestantyzmie, na drugim miejscu znajduje się islam, katolicyzm jest trzeci

Badania Domańskiego i Przybysza w ramach Europejskiego Sondażu Społecznego (ESS):

- mniejszy stopień otwartości społeczeństw postkomunistycznych w porównaniu z rozwiniętymi społeczeństwami rynkowymi

a) w społeczeństwach postkomunistycznych małżonkowie charakteryzują się wyższym poziomem zbieżności pod względem wykształcenia

b) przynależność do systemu politycznego w podziale na kraje postkomunistyczne i kraje zachodnie jest czynnikiem różnicującym siłę otwartości struktury społecznej

- tendencja do zaostrzania się barier małżeńskich w miarę wzrostu dystansu pomiędzy poziomami wykształcenia, przynależnością zawodową, czyli wzrostem, różnic ze względu na usytuowanie partnerów w hierarchii społecznej

a) najsilniejsza bariera rysuje się miedzy osobami z wykształceniem podstawowym i wyższym,

b) miedzy sąsiadującymi kategoriami bariery są odpowiednio najsłabsze

- tendencja do homogamii

a) prawie we wszystkich krajach osoby o tym samym poziomie wykształcenia wstępowały w związki małżeńskie relatywnie częściej niż osoby reprezentujące różne poziomy

b) największa homogamia występowała w małżeństwach w którym małżonkowie mają wykształcenie podstawowe

c) w większości krajów występuje dość silne podobieństwo miedzy małżonkami ze względu na przynależność zawodową wyznaczającą linie podziałów społecznych

- kształt barier małżeńskich

a) kształt barier małżeńskich można traktowa jako sumaryczną charakterystykę podstawowych dystansów społecznych

b) bariery małżeńskie ze względu na przynależność zawodową małżonków okazują się wypadkową nałożenia się na siebie kilku wymiarów

1) pierwszym jest tendencja do występowania większej bliskości między kategoriami zajmującymi podobna pozycje społeczną

2) drugi dotyczy wyborów ze względu na stosunek do własności i sytuuje na odrębnej pozycji małżeństwa zawierane przez właścicieli firm

3) trzeci związany jest z podziałem miedzy miastem a wsią, sytuuje ona na odrębnej pozycji rolników

c) ważnym aspektem otwartości barier małżeńskich jest asymetria płci

1) przejawem asymetrii płci jest większy odsetek małżeństw, w których mąż miał wyższy poziom wykształcenia

2) asymetria płci jako świadectwo występowania dodatkowego kanału awansu dla kobiet, podnoszących swoją pozycję prze zawarcie małżeństwa z partnerem usytuowanym wyżej w hierarchii społecznej

3) ustalenia z danych ESS nie utrzymują założenia o asymetrii płci w stosunku do kobiet

Rozdział 15.5 - zmiany w czasie

Zmiany w zakresie homogamii małżeńskiej w czasie:

- zmniejszanie się z czasem odsetka par małżeńskich na tym samym poziomie wykształcenia partnerów

- brak wyraźnych zmian w obrębie procesu po wykluczeniu zmian w strukturze wykształcenia

- w ostatnich latach w USA i Niemczech nastąpił wzrost zależności, co wyjaśniane jest wzrastającym, instrumentalnym traktowaniem wykształcenia, któremu coraz bardziej przypisuje się rolę wyznacznika pozycji społecznej

- w Holandii zmniejszeniu się odsetka małżeństw homogamicznych towarzyszył brak jednoznacznych tendencji w zakresie otwartości barier społecznych - uzyskano tu sprzeczne informacje wskazujące zarówno wzrost jak i spadek możliwości zawierania małżeństw mieszanych, definiowanych w terminach czystych Sans, czyli po wyłączeniu struktury wykształcenia mężczyzn i kobiet

- wyniki analiz dla Austrii, Czech, Słowacji i Francji wskazują na to, że nie występowały znaczące zmiany w czasie:

- czynnikiem osłabiającym znaczenie homogamii było zmniejszanie się siły związku miedzy pochodzeniem społecznym małżonków

a) tendencja stwierdzona we Francji, Holandii, USA i na Węgrzech

b) siła zależności definiowana w terminach związku miedzy pozycją zawodową ojca męża i żony

c) zjawisko uznawane za odzwierciedlenie uniwersalnej tendencji do uwalniania się dzieci spod kurateli rodziców i wzrastającego wpływu kręgów rówieśniczych, znajomych,

Badania a Polsce:

- pierwsze przeprowadzone w latach 60-tych przez Wiesławę Warzywodę - Kruszyńską

- wzory zawierania małżeństw w Polsce nie odbiegają od prawidłowości ogólnych

a) statystyczny Polak wybierając partnera kieruje się zasadą likes marry likes

b) bariery małżeńskie wzrastają proporcjonalnie do dystansu edukacyjnego partnerów

c) głównym wyznacznikiem wyborów jest status społeczny przyszłego męża lub zony

d) porównanie ostrości podziałów społecznych kreowanych przez wzory homogamii zawodowej małżonków, stosunki towarzyskie i dziedziczenie pozycji rodziców

+) homogamia małżeńska kreuje najsilniejsze dystanse

+) dystanse ogniskują się wokół podziałów na pracowników umysłowych i fizycznych o raz rolników i kategorie nierolnicze

- porównanie stopnia zgodności wykształcenia małżonków i ich przynależności zawodowej

a) osłabienie siły związku miedzy kategoriami zawodowymi małżonków - zmniejszenie się relatywnego udziału homogamii małżeńskiej wśród ogółu małżeństw

b) zwiększenie się stopnia przenikalności barier społecznych po wyłączeniu zmian struktury zawodowej mężczyzn i kobiet

+) główna zmiana polegała tutaj na malejącym odsetku rolników, który wymusił spadek zakresu homogamii ogółem

+) szanse na zawarcie małżeństwa miedzy reprezentantami różnych kategorii zawodowych wzrosły

+) w latach 1987 - 2004 miał miejsce pewien zwrot w kierunku większej intensywności kontaktów między reprezentantami podstawowych segmentów struktury społecznej

c) zwiększeniu przenikalności barier miedzy kategoriami zawodowymi nie towarzyszyło osłabienie barier pod względem wykształcenia

+) siła związku miedzy poziomem wykształcenia współmałżonków uległa pewnemu zwiększeniu

+) wzrost instrumentalnej roli wykształcenia spowodował, że lidzie częściej niż kiedyś brali tę cechę pod uwagę przy dokonywaniu najistotniejszych wyborów życiowych, co znalazło odzwierciedlenie w ograniczeniu relacji między kategoriami

d) „asymetria płci”

+) przewaga małżeństw, w których wyższe wykształcenie ma żona

+) zjawisko wynikające z bardziej korzystnej struktury wykształcenia wśród kobiet

+) wzrost odsetka kobiet z wykształceniem średnim i ponadśrednim, przy procentowym przyroście mężczyzn mających relatywnie niższe wykształcenie od kobiet

+) efekt wyższego wykształcenia żon utrzymuje się również po wyłączeniu różnic w rozkładach wykształcenia, z czego wynika, że małżeńska asymetria płci na rzecz żon, jest czynnikiem zwiększającym otwartość struktury społecznej

Rozdział 16 - legitymizacja nierówności

Rozdział 16.1 - czynniki legitymizacji

Czynniki wpływające na to, że klasy niższe nie wyrażają sprzeciwu przeciw istnieniu nierówności:

- czystą reakcją na stan deprywacji jest postawa pogodzenia się z losem

- członkowie klas niższych chcieliby żyć lepiej i uzyskiwać wyższe dochody, jednak intuicyjnie czują, że możliwości zaspokojenia tych potrzeb są małe

- ponieważ szanse na realizację potrzeb są umiarkowane, niezaspokojenie ich nie wywołuje nadmiaru frustracji, co pozwala uniknąć silnych konfliktów i napięć

-ograniczony charakter aspiracji klas niższych wynika z kilku przyczyn:

1) podstawowym czynnikiem może być brak wiedzy o rozmiarach kontrastów społecznych - stwierdzenie, iż ignorancja może być równie skutecznym czynnikiem rozładowywania frustracji jak odnoszenie sukcesów (Walter Runciman)

2) teoria grup odniesienia zwraca uwagę na rolę innego czynnika:

a) brak poczucia deprywacji jest przede wszystkim konsekwencją braku bezpośrednich kontaktów miedzy kategoriami o wysokiej pozycji

b) kategorie usytuowane na samym dole hierarchii społecznej nie widzą ludzi bogatych na co dzień, dlatego bogactwo ich nie drażni

c) krytyka teorii grup odniesienia

+) zarzut stosowania jej do wyjaśniania zbyt wielu różnych zachowań

+) teoria ta wyjaśnia fakt dopasowania aspiracji do rzeczywistego statusu występowaniem zawężonej perspektywy porównań - nie bierze jednak pod uwagę że ograniczona perspektywa klas niższych może być również rezultatem racjonalizacji dokonywanych ex post, czyli w tym przypadku byłaby reakcją obronną

- wpływ instytucji społecznych, a głownie środowiska rodzinnego i szkoły

1) analiza dotycząca międzypokoleniowego przekazu wartości (Herber Hayman)

a) w porównaniu z klasą średnią członkowie klasy robotniczej słabiej orientują się w sprawach decydujących o sukcesie życiowym, mają niższe aspiracje w zakresie wykształcenia, mniej ambitne plany zawodowe, umiarkowane oczekiwania co do poziomu dochodów i słabiej wierzą w możliwość podniesienia własnego statusu

b) nierówności odtwarzają się za przyzwoleniem upośledzonych społecznie środowisk

c) aspiracje przybierają kształt hierarchii pokrywającej się z wymiarami pozycji społecznej jednostek

d) obecność hierarchicznego wymiaru aspiracji jest ogólną prawidłowością istniejącą w różnych systemach społecznych, a nie wynika z kapitalistycznych stosunków rynkowych

2) w czasach PRL aspiracje były oderwane od realnych warunków i dostosowane do mentalności pracownika zatrudnionego na bezpiecznym etacie

a) od lat 90-tych aspiracje stały się stały się dla wielu rzeczywistym motywem działania w wyniku otwarcia się możliwości zarobkowych i kanałów awansu

b) prawdopodobnie źródłem motywacji jest satysfakcja czerpana z sukcesów weryfikowanych przez obiektywne kryterium, jakim są mechanizmy rynkowe

3) badania dotyczące aspiracji edukacyjnych wobec własnych dzieci przeprowadzone w Polsce w 1998 roku

a) wybór liceum pojmowany jako wejście na tor awansu, otwierał drogę na studia i dawał największe szanse osiągnięcia wysokich stanowisk

+) aspiracje związane z wyborem szkoły dla dziecka powinny odsłaniać istotny aspekt hierarchii wartości,

+) w badaniach liceum okazuje się najczęściej preferowanym wyborem w kategoriach inteligencji, pracowników umysłowych niższego szczebla i właścicieli firm

+) wśród robotników odsetek wyborów liceum odpowiednio maleje, z wyjątkiem robotników wykwalifikowanych, wyprzedzających pracowników biurowych w przypadku aspiracji dla córek

+) ogólnie, liceum było dwukrotnie częściej preferowanym miejscem kształcenia córek

b) również aspiracje zawodowe podążają za statusem społecznym jednostek

+) hierarchia ustalona na podstawie skali prestiżu zawodów, przez przypisanie wartości prestiżu zawodom, do których aspirowali badania przedstawiciele analizowanych kategorii

+) kategorią o najwyższych aspiracjach dla synów jest inteligencja nietechniczna, która wybiera zawody sytuujące się na poziomie 72 punktów na skali prestiżu

+) na drugiej pozycji są wyższe kadry kierownicze

+) hierarchię aspiracji zawodowych zamykają robotnicy rolni - deficyt aspiracji stanowi jedną z psychologicznych barier, które już w punkcie startu utrudniają możliwości rozwoju

+) średnia prestiżu dla córek wynosi 64 punkty, dla synów 62 punkty

+) wpływ płci na aspiracje zawodowe jest znacznie słabszy niż przy wyborze liceum

+) formułowanie wyższych aspiracji dla córek nie dotyczy wszystkich pięter hierarchii społecznej - nie występowało wśród inteligencji nietechnicznej i wyższych kierowników, którzy deklarowali wyższe aspiracje dla synów

+) wyższe aspiracje dla córek niższych urzędników, robotników, czy chłopów mają mniejszą siłę alokacji do wysokich pozycji zawodowych niż wyższe aspiracje dla synów, wysuwane przez lekarzy, kierowników wysokiego szczebla i inne znaczące osoby

Badania na temat niskich aspiracji robotników:

- kluczowe znaczenie doświadczeń wyniesionych z pracy (Lilian Rubin)

- rola `konformizmu” (charakterystycznego rysu mentalności jednostek pracujących fizycznie), który to usztywnia myślenie i karze trzymać się reguł

- skłonność do konformizmu zwykło się przy[pisywać rygorom pracy zawodowej i autorytarnym metodom nadzoru,

- zwyczaj dokładnego przestrzegania norm podlega generalizacji na inne sfery aktywności życiowej znajdując odzwierciedlenie w praktykach wychowywania dzieci i przekonaniach o istnieniu naturalnego biegu spraw, któremu nie należy przeszkadzać

- w badaniach nad funkcjonowaniem nowoczesnych organizacji zwrócono uwagę na charakterystyczną dwutorowość karier w amerykańskim przemyśle, otwartych dla pracowników umysłowych, które mogą prowadzić do najwyższych stanowisk, i zamkniętego wzoru kariery robotnika, niewykraczającej poza szczebel brygadzisty czy majstra

- robotnicy nie formułują dalekosiężnych planów edukacyjnych dla synów i córekze względu na wysokie koszty nauki

- klasa robotnicza charakteryzuje się szczególnym typem kultury, którą cechuje nieufność wobec takich instytucji jak szkoła - szkoła traktowana jako zagrożenie dla posiadanej kontroli nad dziećmi

Rozdział 16.2 - systemy wartości i ideologia

Systemy wartości i ideologia - każda teoria legitymizacji zakłada występowanie ładu normatywnego, który opiera się na określonym systemie wartości.

Stanowisko uniwersalistyczne:

- nacisk, na fakt, że społeczeństwo tworzy normatywną wspólnotę, chociaż to nie wyklucza zróżnicowania poglądów

- głównym elementem uniwersalizmu wartości jest funkcjonalna teoria uwarstwienia

- zgodnie z funkcjonalną teorią uwarstwienia nierówności i hierarchia społeczna są emanacją normatywnego ładu podzielanego przez członków większości kategorii

- funkcjonalizm stawia znak równości miedzy występowaniem wspólnego systemu wartości i akceptacją stratyfikacji społecznej wyrażana prze ogół

- w interpretacji uniwersalistycznej nie wyklucza się występowania konfliktów (Rober Merton)

a) konflikty generowane są w klasach niższych i wynikają z niezaspokojonych aspiracji

b) analizując mechanizmy kształtowania się anomii społecznej (zjawisko polegające na rozchwianiu norm kierujących zachowaniami jednostek) wskazano, że klasy niższe zinternalizowały symbole powodzenia i wyznaczniki sukcesu, które dominują w społeczeństwach zachodnich

c) ponieważ możliwości zrealizowania aspiracji są stosunkowo nieduże członkowie klas niższych żyją w stanie permanentnego niepokoju, który kreuje napięcia]

d) istnienie normatywnego ładu nie eliminuje występowania konfliktów, mino istnienia podzielanych przez ogół wartości

Pogląd podkreślający zróżnicowanie wartości:

- krytyka uniwersalizmu

- nurt powstały na gruncie radykalnych koncepcji struktury klasowej, na przykład marksizm

- prekursorem podejścia jest Engels

- pojęcie panowania ideologicznego - zabieg ideowego uświęcania panowania ekonomicznego i politycznego klasy kapitalistów, czyli uzasadniania ich zwierzchniej kontroli nad środkami produkcji i aparatem państwowym

Teza o wpływie dominującej ideologii:

- sposób produkcji determinuje charakter życia społecznego, politycznego i intelektualnego (Marks)

- panowanie ideologiczne jest formą socjalizacji społeczeństwa do wartości klasy rządzącej

- członkowie klasy robotniczej integrują się ze strukturą społeczną i przyjmują obce sobie idee za swoje

- logiczna konstrukcja pozwalająca wyjaśnić dlaczego klasy panujące są w stanie uzyskać poparcie mas, mimo, że obie strony reprezentują odmienne systemy wartości

- inkorporacja klasy robotniczej do stosunków rynkowych

- z jednej strony dominująca ideologia kreuje pozytywną wizje kapitalizmu przychylną dla klasy rządzącej, w świetle której miedzy klasami panuje harmonia interesów

- z drugiej strony wśród robotników tworzy się fałszywa świadomość, której charakterystyczną cechą jest niemożność rozpoznania obiektywnych interesów klasowych, przeciwdziała to formowaniu się opozycyjnej ideologii, kontestującej istnienie kapitalistycznego sposobu produkcji

Krytyka tezy o dominującej ideologii:

- zarzut powierzchownej analizy zachodzących procesów

a) teoria marksistowska nie precyzuje jaki kanałami dokonuje się wpływ przekazów ideologicznych na klasy niższe

b) brak informacji na temat tego jak funkcjonuje aparat panowania ideologicznego w rękach klasy rządzącej

- wątpliwości wzbudza założenie o podatności robotników na wpływ kultury klas wyższych i brak sprzeciwu wyrastającego z alternatywnej subkultury klas niższych

- krytyka Nicholasa Abercrombie, Stephen Hill, Bryan Turner

a) oddziaływaniu dominującej ideologii nie podlega klasa robotnicza, lecz klasy wyższe, których członkowie są pod większym wpływem mediów

b) analizy wymierzone przeciwko wszystkim koncepcjom zakładającym wspólnotę wartości

c) dominacja ideologiczna klasy panującej jako iluzja, czego dowodem jest występowanie odmiennej świadomości religijnej wśród szlachty i chłopów

d) zwróceni9e uwagi na fakt, że system normatywny kategorii 0o wyższym statusie społecznym służy bardziej wzmacnianiu ich wewnętrznej zwartości niż utrzymywaniu w posłuszeństwie klas niższych

e) żadna z dominujących ideologii nie była nigdy skutecznym środkiem legitymizacji systemu politycznego czy nierówności społecznych

f) mechanizmy legitymizacji wyrastają nie z ideologii a z działań - legitymizacja jest rezultatem długotrwałego procesu, który nie dokonuje się prze intencjonalne wychowanie społeczeństwa w duchu dominujących wartości i norm, lecz drogą wdrażania jednostek do rutynowych obowiązków wykonywanych na co dzień

Rozdział 16.3 - typy legitymizacji

Uniwersalizm a zróżnicowanie wartości:

- akceptacja nierówności oparta na wspólnocie wartości (uniwersalizm wartości)

a) dowodem wyniki badań nad prestiżem zawodów

b) w świadomości społecznej funkcjonuje podobny do wszystkich wzór dystrybucji prestiżu

c) reprezentanci wszystkich podstawowych kategorii społecznych oceniają pozycje zawodowe według niemal identycznych kryteriów, co można uznać za świadectwo przewagi aprobaty społecznej dla nierównej dystrybucji dóbr nad deficytem poparcia

- występowanie znaczących różnic miedzy systemami wartości różnych kategorii (zróżnicowanie wartości)

a) teza postawiona przez Hymana

b) rezultaty badań nas aspiracjami życiowymi i moralnością osobistą, normami współżycia, stosunkiem do powinności jednostki wobec państwa, znaczeniem pracy zawodowej, preferencjami politycznymi, postulowanym modelem systemu ekonomicznego i rządu, sprawiedliwością dystrybucyjną

c) we wszystkich badaniach stwierdzono, że kategorie usytuowane na innych piętrach stratyfikacji społecznej różnią się poglądami na temat tego, co ważne i mają inny stosunek do życia, z czego wynikają odmienne wzory zachowań

d) dodatkowych argumentów dostarczają badania nad subkulturami różnych środowisk:

+) kultury różnych klas i kategorii społecznych są odmienne

+) przykładem mogą być sposoby spędzania wolnego czasu

- połączenie uniwersalizmu i zróżnicowania

a) prawdopodobnie systemy wartości funkcjonują na różnych poziomach

b) w świadomości społecznej z jednej strony występuje system uniwersalnych norm, których odzwierciedleniem jest hierarchia prestiżu

c) na system uniwersalnych norm nakładają się postawy będące odzwierciedleniem różnic poziomu wykształcenia, warunków materialnych, stylu życia, wykonywanego zawodu

d) oba aspekty przenikają się kreując syndromu przekonań wyrażających się poprzez bardziej lub mniej pozytywny stosunek do nierówności społecznych

e) wyniki badań wśród robotników którzy są newralgicznym ogniwem legitymizacji, wskazują na występowanie kilku syndromów

Syndromy występujące wśród robotników:

1) syndrom dominującej ideologii:

- obejmuje wszystkich tych, którzy są przekonani o prawomocności istniejącego porządku

- reprezentanci tego syndromu rekrutują się z różnych klas, przy czym nadreprezentowani są członkowie uprzywilejowanych kategorii, których pozycja jest integralnym elementem instytucji zapewniających bezkolizyjne funkcjonowanie istniejącego układu stosunków społecznych

- charakterystyczną cechą jest tutaj akceptacja nierówności społecznych na gruncie moralnym

- w przypadku klas robotniczych syndrom występuje wśród „arystokracji robotniczej” (uzyskujący wysokie zarobki fizyczni pracownicy nadzoru) oraz kategorii robotników o niższym statusie

- postawie towarzyszy krytyczne nastawienie do ofensywnej działalności związków zawodowych, zabiegających o podwyżki płac i poprawę warunków socjalnych, przy równoczesnym poparciu dla rządu

- za syndromem dominującej ideologii kryje się kilka aspektów

+) wzrost zamożności i stopy życiowej idący w parze ze zburżuazyjnieniem w sferze stylu życia i postaw

+) wyłonienie się wśród robotników nowej kategorii - robotnika sprywatyzowanego, charakteryzującego się nastawieniem na maksymalizację korzyści finansowych, indyferencją wobec solidarności grupowej, ignorowaniem obecności dychotomicznego podziału „umysłowi - fizyczni” i komercyjnym podejściem, co przejawia się brakiem lojalności wobec pracodawcy i firmy

+) od konformizmu robotników należy odróżnić postawę szczególnego zniewolenia - deferential worker

a) koncepcja rozwinięta przez Newby'go

b) zwrócenie uwagi na szczególny typ postawy życiowej, będącej połączeniem niekwestionowanego szacunku dla ludzi o wysokim statusie społecznym z dobrowolnym akceptowaniem własnej niższości

c) postawa wynikająca z przekonania o istnieniu organicznego porządku, w którym każdy ma do odegrania przypisaną mu rolę (Parkin)

d) jeżeli nie ma innej alternatywy i prawdą jest, że nierówności są nieuchronnym elementem struktury społecznej, nie jest despektem usytuowanie na dole hierarchii, nie implikuje to również poczucia niższości wobec ludzi mających władzę, wysokie dochody i prestiż

e) przyczyną politycznego konserwatyzmu wśród robotników angielskich jest fakt, iż pod względem zasług moralnych oceniają się oni niżej od elit - są wyznawcami doktryny, która każe wierzyć, że szacunek przysługuje każdemu, kto sumiennie przyczynia się do pomyślności ogółu (McKenzie i Silver)

f) występowanie postawy diference stwierdzono w społeczeństwie angielskim wśród robotników rolnych

g) postawa mająca duże znaczenie dla stabilności systemu, spełniając rolę zaworu bezpieczeństwa, który blokuje wygórowane roszczenia do awansu jednostek usytuowanych na niższych piętrach drabiny społecznej

h) postawie sprzyja paternalizm, czyli cecha jednostek uwikłanych w bezpośrednie relacje z pracodawcami, kadrą zarządzającą, przedstawicielami władzy lokalnej

2) akceptacja dla nierówności społecznych polegająca na dostosowywaniu się do nich

- reprezentujące tą postawę osoby nie popierają bezkrytycznie istniejącego systemu

- gdy ludzie czują, ze niewiele mogą zrobić, by poprawić swoją sytuacje życiową, niekoniecznie radykalizują się lub popadają w depresję, lecz starają się do niej przystosować, traktując ją jako naturalną rzecz, z którą trzeba się zgodzić (Hoggart)

- stanowisko różniące się od świadomości typu deference wizją struktury społecznej

- w postawach podporządkowania (subordinate) nie ma miejsca na ograniczoną wizję systemu nierówności, gdzie każdemu przypisana jest określona pozycja (Parkin)

- syndrom podporządkowania łączy się z wizją konfliktowego podziału ”my - oni” i dezaprobatą nierówności na gruncie moralnym, ale nie prowadzi to do radykalizmu politycznego i walki

- aspekty akceptacji przez przystosowanie

+) fatalizm

+) instrumentalny kolektywizm wyrastający z przekonania, że istniejące warunki są złe i należy je zmienić, ale zmiana musi uwzględniać obowiązujące reguły

+) przynależność do związków zawodowych - zinstytucjonalizowana forma instrumentalnego kolektywizmu,

+) instrumentalny kolektywizm wyklucza podejmowanie działań wymierzonych w podstawy istniejącego systemu, natomiast dopuszczalnymi strategiami są działalność związkowa, nastawiona miedzy innymi na redystrybucję dochodów i posługiwanie się metodami kolektywnego przetargu

- aspekty akceptacji przez przystosowanie można traktować jako „negocjacyjną” odmianę dominującego systemu wartości

+) zajmowanie postawy „negocjacyjnej” daje o sobie znać przez zaangażowanie się w działalność związkową, co nie wyklucza deklarowania typowego dla reprezentantów klas średnich poglądu, że działalność liderów związkowych jest zagrożeniem dla dobrobytu i istniejących struktur państwowych

+) charakterystyczną cechą tych postaw jest połączenie elementów utopijnego myślenia z dostosowywaniem się do realistycznie ocenianych elementów egzystencjalnego kontekstu

3) syndrom radykalnej kontestacji nierówności społecznych

- postawa sprzeciwu

- świadomość związku miedzy upośledzeniem w dostępie do dóbr i barierami awansu a faktem nierówności społecznych przybierających kształt spolaryzowanej struktury klasowej

- radykalizm uzyskuje dojrzałą postać w działalności politycznej na forum ogólnokrajowym

- naturalnym kontekstem radykalizmu jest przynależność do partii lewicowych, dążących bądź do przebudowy stosunków społecznych, bądź też do całościowej zmiany systemu

- radykalny system wartości kształtuj świadomość klasową i daje poczucie dumy płynącej z przynależności do klasy robotniczej, której nie mają członkowie klas niższych deklarujących przyzwolenie dla istniejącego układu

Rozdział 16.4 - Dwie ilustracje empiryczne

Badania dotyczące legitymizacji nierówności społecznych:

- wyniki badań wskazują na występowanie w świadomości społecznej określonych norm dotyczących zasad dystrybucji zarobków

- badania dotyczące tak zwanej sprawiedliwości dystrybucyjnej

Rozdział 16.4.1. - norma sprawiedliwej dystrybucji

Badania z 1991 roku:

- wyniki badań na sprawiedliwością dystrybucyjną dowodzą, że ludzie mają określone wyobrażenia na temat kształtu hierarchii zarobków

- potoczne wizje sprawiedliwego wynagradzania nie zmieniają się na przestrzeni kilkudziesięciu lat, co oznacza, że są one mocno utrwalone w świadomości jednostek

- respondenci byli proszeni o określenie ile według nich zarabiają przedstawiciele danego zawodu, oraz ile powinni zarabiać

- wyniki badań ukazują dużą zbieżność miedzy dochodami, jakie być powinny, i jakie naprawdę są (w opinii ogółu)

- jeżeli o hierarchię sprawiedliwych zarobków, statystyczny Polak uważał, że na najwyższe dochody zasługuje właściciel zakładu zatrudniającego co najmniej stu pracowników

- właściciela zakładu zatrudniającego co najmniej stu pracowników oddziale spory dystans od następnych z kolei przedstawicieli władzy - ministra w rządzie, dyrektora wielkiego przedsiębiorstwa sektorze publicznym

- w dalszej kolejności, w pobliżu właściciela małego sklepu lokowały się zawody inteligenckie (profesor, lekarz),

- poniżej znajdowały się kadry urzędnicze, przemieszane z nauczycielami, robotnikami i niewykwalifikowanymi robotnikami fizycznymi

- hierarchia pokrywająca się z hierarchią zarobków deklarowanych jako rzeczywiste

- czynniki wpływające na wysoki stopień korelacji obu hierarchii

a) czynnik dotyczący wysokiej pozycji wielkiego biznesu - elita biznesu nie ma dobrych notowań w Polsce - jednak negatywny stosunek do ludzi biznesu nie wyklucza legitymizacji ich bogactw

b) czynnik dotyczący zawodów inteligenckich

+) stereotypowy pogląd mówi o ich niedopłacaniu jeżeli wziąć pod uwagę wysoki poziom wykształcenia, prestiż, profesjonalizm i wkład przedstawicieli tej kategorii w dobro ogółu

+) inteligencja odwołuje się do sprawiedliwości społecznej i powszechnych uczuć, ale jak widać lekarze i profesorowie nie należą do tej kategorii, którym powinny przysługiwać wysokie zarobki - opinia społeczna sytuuje ich nieco powyżej średniej, ale poniżej reprezentantów biznesu

+) w świadomości społecznej istnieje skrystalizowany zespół norm sprawiedliwego wynagradzania, wyrażający przyzwolenie na istniejące nierówności i zasady podziału

Rozdział 16.4.2. - Aspiracje zarobkowe

Aspiracje dotyczące własnego poziomu dochodów:

- dochody stanowią stały punkt odniesienia w ocenie pozycji społecznej

- stosunek do własnych dochodów uzewnętrznia się w zachowaniach zbiorowych - postawy wyrażające zadowolenie sprzyjają legitymizacji status quo, natomiast negatywne oceny są źródłem radykalizacji nastrojów

- aspiracje dotyczące dochodów są parametrem określającym stan napięć społecznych i stabilności systemu

- rezultaty badań

a) we wszystkich badanych społeczeństwach zdecydowana większość ludzi traktuje swoje dochody jako zbyt niskie i formułuje aspiracje finansowe przewyższające poziom faktyczny

b) aspiracje zarobków jednostek podporządkowane są pewnej formie określającej, jakie kwoty uznaje się za sprawiedliwy ekwiwalent wykonywanej pracy zawodowej, potrzeb egzystencjalnych i innych czynników

+) norma polegająca na relatywizowaniu postulowanych dla siebie kwot do faktycznie uzyskiwanych dochodów

+) najsilniejszym wyznacznikiem aspiracji są rzeczywiste dochody

+) aspiracje rosną wraz ze wzrostem wynagrodzeń

+) ludzie o stosunkowo niskich dochodach nie wysuwają nadmiernie wysokich postulatów dotyczących ich wzrostu, ich aspiracje są relatywizowane do uzyskiwanych dochodów

- dane z międzynarodowego surveyu zrealizowanego w ramach International Social Justice Project

a) respondentów proszono o podanie wielkości całkowitych dochodów gospodarstwa domowego uzyskanych w ciągu ostatniego miesiąca, a następnie pytano o kwotę dochodów, która pozwala na zaspokojenie potrzeb rodziny

b) pytania o dochód dotyczyły obecnie zarabianej kwoty, oraz kwoty jaką według samego respondenta powinien on zarabiać jako przedstawiciel danego zawodu

c) w miarę przechodzenia w dół, do lepiej zarabiających kategorii, nadwyżka kwot postulowanych nad faktami maleje

d) jeżeli chodzi o wielkości różnic między tymi kwotami, to wprawdzie nie dokonuje się ich regularny spadek lub wzrost, postępujący ze mianami rzeczywistych zarobków, jednak większa różnica nie występuje w kategoriach najniższych zarobków

e) mimo, że aspiracje najlepiej zarabiających osób są relatywnie mniejsze, redystrybucja dochodów zgodna z aspiracjami ogółu nie doprowadziłaby do zmniejszenia zakresu rozpiętości w porównaniu ze stanem faktycznym - w istocie uległyby one Nawe zwiększeniu

- hipotezy dotyczące przyczyn dostosowania aspiracji do rzeczywistych dochodów:

a) niskie zarobki mogą wywoływać poczucie niższości, które rodzi potrzebę racjonalizacji, a wiec usprawiedliwiania się z własnych niepowodzeń życiowych

b) ludzie zaczynają wierzyć, że zasługują na niskie dochody, ponieważ nie mają żadnego tytułu do formułowania roszczeń na wysokim poziomie

c) ludzie o stosunkowo wysokich dochodach nie mają zamiaru rezygnować z uprzywilejowanej pozycji - ich aspiracje nie schodzą poniżej pewnego poziomu i kształtują się powyżej rzeczywistego poziomu dochodów

d) ludzie mają poczucie występowania zarówno nieprzekraczalnych barier, jaki i niezbywalnych praw do posiadania określonych aspiracji

e) w klasach niższych zapobiega to wysuwaniu wygórowanych żądań dotyczących dochodów i kreuje mechanizm utrwalający nierówności dochodów postrzeganych jako stan, który jest zgodny z naturalnym porządkiem

Rozdział 17 - struktura społeczna w Polsce

Rozdział 17.1 - struktura zawodowa

Badania struktury zawodowej 1982 - 2004:

- najogólniejszym kontekstem dynamiki struktury społecznej są zmiany zachodzące na rynku pracy - latach 90-tych szybkiemu rozwojowi sektora prywatnego i sfery usług towarzyszyło pojawienie się nowych zwodów

- nowoczesna struktura zawodowa powinna charakteryzować się wysokim udziałem najwyższych stanowisk kierowniczych i specjalistów w zawodach wymagających wyższego wykształcenia - uzasadnia się to wymaganiami ekonomicznego rozwoju, z którym wiąże się wzrost zapotrzebowania na usługi wysoko wykwalifikowanych specjalistów

- w Polsce relatywny udział kategorii wysoko wykwalifikowanych nie wzrastał

a) do roku 1999 zwiększyła się do 4,5% liczebność inteligencji nietechnicznej i twórców ze świta kultury, jednak do 2004 roku ich relatywny udział spadł do 3%

b) w latach 1999 - 2002 miał miejsce skokowy wzrost (do 2.4%) kategorii kierowników najwyższego szczebla, po czym wystąpiła tendencja spadkowa

c) zmniejszenie się odsetka inżynierów

d) tendencje traktowane jako oznaka przejściowego regresu, spowodowanego redukcją zapotrzebowania na usługi inżynierów zatrudnionych w tradycyjnych branżach przemysłu - świadczy to o sytuacji w której, rynki pracy wyrosłe w dekadzie (1999 - 2002) nie wchłaniają nadwyżek, będących produktem wielkich budów socjalizmu

- głównym ośrodkiem zmian w strukturze społeczno - zawodowej była sfera biznesu

a) odsetek prywatnych przedsiębiorców kilkukrotnie wzrósł, osiągając poziom 11% w roku 2004

b) relatywny wzrost liczebności właścicieli firm nabrał zdecydowanego tempa po zapoczątkowaniu przemian rynkowych

c) lata 2002 - 2004 to krótkookresowy wzrost, za którym kryje się głownie wzrost liczebności samozatrudniających się właścicieli, podyktowany zmianą przepisów prawnych, do których dostosowali się pracodawcy i pracownicy najemni

d) zmiana prawa spowodowała, że korzystniejszym rozwiązaniem dla pracodawców stało się zawieranie umów o pracę z podmiotami mającymi status właściciela

- kategorie decydujące o specyficznym charakterze profilu zawodowego dla Polski

a) duży odsetek robotników wykwalifikowanych - mimo, że liczebność kategorii maleje, do roku 2004 stanowiła ona jeszcze 20% ogółu zatrudnionych i był zdecydowanie dominującym segmentem

b) wysoki odsetek rolników - jeden z najliczniejszych segmentów rynkowych, mimo wyraźnych tendencji spadkowych (przełomowe znaczenie miały tu pierwsze lata rozwoju gospodarki rynkowej, gdzie klasa chłopska zmniejszyła się z 23% do 11%)

- jednym z najbardziej ekspansywnych segmentów struktury zawodowej są pracownicy placówek usługowo - handlowych - kategoria ta w 2004 roku zwiększyła się z 6% do 14%

- trzecią co do wielkości kategorią są pracownicy administracyjno - biurowi, ich liczebność w 2004 roku wynosiła 12%, wykazując tendencje stabilizacji

- odsetek pracowników biurowych najniższego szczebla zmniejszył się do 4% (jest to najbardziej sfeminizowana kategoria, w której odsetek kobiet kształtował się na poziomie 90% w roku 2004

- w przypadku techników różnych specjalności nie można mówić o określonej tendencji

- kategoria robotników niewykwalifikowanych w produkcji i usługach wzrastała nieznacznie w całym dziesięcioleciu, aby zmniejszyć się w roku 2004 do 5%

Ogólne tendencje:

- zmiana sytemu politycznego w Polsce zakłóciła przebieg uniwersalnych tendencji przekształceń struktury zawodowej

- w latach 90-tych nie maił miejsca skumulowany rozwój nowych technologii, biurokratyzacji przedsiębiorstw i wzrost zapotrzebowania na sferę usług, czego skutkiem powinno być zastępowanie prostych i nisko wykwalifikowanych prac prze role ekspertów

- polska nada odczuwa brak licznej kadry specjalistów w zawodach technicznych, choć równocześnie pojawiły się i umacniają swoją pozycję nowe profesje w marketingu, bankowości, ubezpieczeniu, reklamie, konsultingu, finansach

Porównanie Polski z innymi krajami:

- świadectwem anachronicznego charakteru struktury społecznej w Polsce jest stosunkowo wysoki odsetek rolników (w 2004 tylko Grecja miała ich więcej)

a)w krajach Europy Środkowo - Wschodniej śladowy odsetek rolników jest zaszłością poprzedniego systemu, wynikającą w polityki przymusowej kolektywizacji realizowanej przez władze, trudno go więc traktować jako wskaźnik modernizacji społecznej

b) w przypadku krajów zachodnich najniższym odsetkiem właścicieli gospodarstw charakteryzowały się Niemcy, Belgia i Holandia

c) w Polsce kategoria właścicieli gospodarstw obejmowała 10%, co lokowało Polskę za Portugalią, Irlandią i Finlandią

- teoria modernizacji sugeruje, że nowoczesna struktura zawodowa powinna się charakteryzować wysokim odsetkiem najwyższych stanowisk kierowniczych i specjalistów w zawodach wymagających najwyższego wykształcenia (sernice class)

a) w Polsce kategoria ta (9%) była zdecydowanie mniej liczna niż w większości społeczeństw

b) Polska wyprzedzała pod tym względem jedynie Portugalię, Czechy, a ustępowała Grecji

Rozdział 17.2. - ruchliwość międzypokoleniowa w latach 1982 - 2004

Ruchliwość międzypokoleniowa:

- w 2004 roku odsetek osób ruchliwych (osoby należące do innej kategorii w porównaniu z przynależnością społeczno - zawodową rodziców) kształtował się na poziomie 70%

- przemieszczenia dobywały się między sześcioma analogicznie wyodrębnionymi kategoriami ojców i kategoriami badanych

- najbardziej ruchliwymi kategoriami są robotnicy niewykwalifikowani, pracownicy umysłowi i właściciele firm

- właścicile:

a) w 2004 roku, w kategorii właścicieli w następstwie procesów ruchliwości znalazło się 83% osób, jedynie 17% zawdzięcza swą przynależność do kategorii dziedziczeniu pozycji po ojcu

b) największa ruchliwość właścicieli jest dowodem na to, że procesy stratyfikacji zareagowały na zmianę systemu polityczno - gospodarczego w Polsce (zmiany struktury zawodowej stały się naturalnym bodźcem wymuszającym przyrost napływu do właścicieli firm, co spowodowało, że kategoria ta stał się najbardziej mobilnym ośrodkiem struktury społecznej)

- robotnicy niewykwalifikowani

a) pod względem natężenia ruchliwości robotnicy niewykwalifikowani wyprzedzili właścicieli

b) do robotników niewykwalifikowanych napłynęło 92% reprezentantów innych kategorii, i jedynie 8% odziedziczyło przynależność do tego segmentu

- rolnicy

a) duża stabilność w kategorii rolników

b) do robotników rolnych i właścicieli gospodarstw napłynęło 29% osób o innym pochodzeniu społecznym,

c) najliczniejszą kategorią byli tak zwani „osiadli rolnicy” (71%)- wysoki wskaźnik samorekrutacji

d) za główny czynnik wysokiej samorekrutacji uznaje się tradycję i przywiązanie do ziemi,

e) praca we własnym gospodarstwie determinuje szczególny typ kariery życiowej - dead - end - job - z którego rzadko się wychodzi, ponieważ wymaga on specyficznych kwalifikacji niedających się bezpośrednio zastosować do wykonywania innego zawodu

f) istotną charakterystyką przynależności do tego segmentu jest geograficzna odrębność wsi i związana z tym izolacja od innych środowisk

- inteligencja

a) niski stopień samorekrutacji inteligencji

b) tendencja zaprzeczająca prawidłowości mówiącej o zamykaniu się kategorii o wysokim statusie społecznym

c) inteligencja w drugim pokoleniu stanowiła jedynie 27% członków inteligencji z 2004 roku

d) większość inteligencji pochodziła z kategorii o niższym statusie

e) bazą rekrutacyjną dla inteligencji byli: robotnicy wykwalifikowani, rolnicy, pracownicy umysłowi niższego szczebla

f) brak międzypokoleniowej ciągłości wśród inteligencji można wyjaśnić postępującym procesem powstawania nowych ról zawodowych

g) wzrastające zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowane usługi i fakt, że role muszą być obsadzone, powoduje że zapotrzebowanie to przekracza możliwości inteligentów dziedziczących pozycje rodziców, konsekwencją wzrastającego popytu jest stały napływ przedstawicieli innych klas

Dynamika ruchliwości w przedziale czasowym:

- zapisem zmian w natężeniu ruchliwości jest porównanie odsetka osób, które zmieniły pozycję na początku i na końcu rozpatrywanego okresu

- lata 90-te były okresem intensywnych przekształceń struktury zawodowej

a) transformacja systemu społeczno - gospodarczego spowodowała wymianę elity politycznej i zmiany na stanowiskach kierowniczych i w przedsiębiorstwach państwowych

b) rozwój stosunków rynkowych był czynnikiem pobudzającym ekspansję sektora prywatnego i wykreował nowe zawody w różnych sferach świadczących usługi,

c) przemieszczenia w strukturze zawodowej powinny być po zmianie ustroju większe niż w latach 80-tych

- w społeczeństwie polskim dominującym faktem jest międzypokoleniowa ruchliwość społeczna

a) w 1982 ruchliwość kształtowała się na poziomie 62%, a w roku 1984 - 58%, w roku 1987 zwiększył się do 67%

b) dalszy wzrost odsetka ruchliwości dokonywał się po zmianie ustroju: w roku 1992 wynosił 67%, a w 1995 - 68%

c) w drugiej połowie dekady występuje pewne załamanie tendencji rosnącej - 1998 rok to 66%

d) stosunkowo najwyższe wskaźniki ruchliwości zanotowano w roku 2004 - 71%,

- tendencja rosnąca wskazywałaby na osłabienie roli barier pochodzeniowych w kształtowaniu losów życiowych jednostek, jednak wzrost udziału osób ruchliwych w latach 90-tych nie znamionuje zasadniczego przełomu i trudno byłoby dowieść, że jest to rezultat zmian związanych z obaleniem komunizmu i rozwojem kapitalistycznych stosunków rynkowych

- Polska to kraj ludzi ruchliwych (no raczej!) - dominacja ruchliwości nad mechanizmami dziedziczenia

- porównanie sytuacji w Polsce z innymi krajami:

a) podobnie jak w Polsce we wszystkich krajach przypadki ruchliwości dominowały nad dziedziczeniem pozycji

b) w przypadku mężczyzn ruchliwość kształtowała się na poziomie 61% - 74%

c) najwyższe natężenie ruchliwość wśród mężczyzn w Izraelu, najniższe w Niemczech

d) odsetek dla mężczyzn w Polsce wynosił 67%

e) w populacji kobiet odsetki ruchliwości były wyższe, dla Polski 76%

f) społeczeństwo polskie nie odbiegało od normy dla tego okresu

- otwartość struktury społecznej, utożsamiana z równością szans dla jednostek wywodzących się z niższych i wyższych szczebli struktury społecznej

a) otwartość identyfikuje brak ograniczeń awansu i degradacji po wyłączeniu ruchliwości wymuszonej przez przekształcenia struktury zawodowej

b) brak dowodów wskazujących na systematyczny wzrost otwartości w latach 1972 - 1998, ani w latach 1987 -2002

c) teza o osłabieniu ostrości dystansów klasowo - warstwowych, niezależnie od procesów ruchliwości ogółem

Rozdział 17.3 - pochodzenie społeczne a poziom wykształcenia

Pochodzenie społeczne a poziom wykształcenia:

- możliwość powstania kanałów awansu za pośrednictwem wykształcenia, które są dla większości ludzi ważniejszym wyznacznikiem kariery niż status społeczny rodziców

- hipoteza o pozornym bezruchu nawiązuje do zasad merytokracji - polega on na wynagradzaniu za zdolności, inwestycje we własny rozwój i doskonalenie kwalifikacji, których najogólniejszym wskaźnikiem jest poziom wykształcenia

- jedną z głównych barier merytokracji jest wpływ pochodzenia społecznego

- stopień w jakim generalny wzrost wykształcenia przełożył się na łatwiejszy dostęp do oświaty

a) przejrzystym wskaźnikiem egalitaryzacji w dostępie do oświaty byłoby zmniejszenie się zależności poziomu wykształcenia od pochodzenia społecznego, zależność badana pod kątem selekcji pochodzeniowej

b) selekcja pochodzeniowa - na pierwszym i drugim progu kształcenia, czyli przy przejściu ze szkoły podstawowej do ponadpodstawowej i ze szkoły średniej do ponadśredniej

c) mechanizmy selekcji pochodzeniowej mają wiele aspektów - od uwarunkowań instytucjonalnych (na przykład egzaminy wstępne), do podejmowanych świadomie decyzji o opuszczeniu szkoły na kolejnych etapach kształcenia

d) w ostatniej instancji mechanizm selekcji pochodzeniowej sprowadza się do siły wpływu pochodzenia społecznego na kontynuowanie nauki

e) analiza mechanizmu sprowadza się do jego dekompozycji: analizuje się prawdopodobieństwo kolejnych przejść, z niższego poziomu wykształcenia na wyższy, zaczynając od przejścia z szkoły podstawowej do średniej

Analizy dotyczące malejącego wpływu pochodzenia społecznego w miarę kontynuacji nauki:

- inicjatorem analiz Mare

- cechy pochodzeniowe statystycznego mieszkańca USA silniej różnicują jego dostęp do szkoły średniej w porównaniu z dostępem do szkoły wyższej

- analizy prowadzone w Polsce:

a) badania na temat tego w jakim stopniu przynależność społeczno - zawodowa ojca różnicuje dychotomiczny podział na osoby opuszczające system szkolny i kontynuujące naukę

b) prawidłowość polegająca na tym, że w każdym kraju występuje ostrzejsza selekcja pochodzeniowa na pierwszym progu kształcenia utrzymywała się również w Polsce

+) pochodzenie społeczne stanowiło silniejszy wyznacznik selekcji na pierwszym, Niżna drugim progu w latach 80-tych i pozostało nim w ramach nowego systemu

+) pozycja ojca była niezmiennie silniej związana z kontynuowaniem nauki po szkole podstawowej

c) prawidłowość dotycząca zmian w czasie w Polsce

+) w czasach PRL likwidacja nierówności edukacyjnych miała być jednym z celów polityki egalitaryzacji prowadzonej przez władze - nie potwierdzają tego wyniki analiz

+) wbrew dążeniom do wyeliminowania barier klasowych, związek między kluczowymi wyznacznikami pochodzenia społecznego a poziomem wykształcenia jednostek utrzymywał się na jednakowym poziomie

+) w szczególności, jednostki pochodzące z rodzin inteligenckich uzyskały zdecydowanie najwięcej szans ukończenia szkół wyższych

+) początkowo wpływ zmiany ustroju był niewielki

=) w pierwszej połowie lat 90-tych siła związku miedzy pochodzeniem społecznym, a przejściem do szkół ponadpodstawowych ulegała pewnym zmianom, ale nie była to tendencja jednokierunkowa

=) brak ważnych prawidłowości występuje w przypadku selekcji pochodzeniowej na drugim progu - przy przechodzeniu do szkół ponad średnich

+) wystąpienie zwrotu w roku 2004 - zmniejszenie się wpływu czynników pochodzeniowych na obu progach kształcenia

+) pierwsze lata formowania się kapitalizmu były w Polsce okresem zmniejszenia się nierówności edukacyjnych

=) stosunkowo silniejsze bariery selekcji pochodzeniowej utrzymywały się do połowy lat 90-tych, po przekroczeniu tego punktu wpływ pochodzenia się zmniejszył

=) w odczuciu społecznym wyższe wykształcenie zyskało na wartości jako wyznacznik kariery zawodowej, powodzenia materialnego i statusu jednostek

=) zjawisko zmniejszania się selekcji pochodzeniowej można traktować jako rezultat inflacji wykształcenia, w przypadku drugiego progu selekcji wynikałoby to z liczebnego rozwoju różnego rodzaju szkół podyplomowych i wyższych

Rozdział 17.4. - mechanizmy zróżnicowania dochodów

Mechanizm zróżnicowania dochodów w Polsce:

- przypadek Polski potwierdza prawidłowość, że szybki wzrost gospodarczy sprzyja wzrostowi nierówności dochodów

- wzrostowi nierówności od początku towarzyszyły procesy krystalizacji hierarchii społecznej, co polegało na dopasowywaniu poziomu dochodów do wykształcenia i pozycji zawodowej jednostek

- zmiana mechanizmów dystrybucji dochodów

- przynależność do działu gospodarki odgrywała dużą rolę do końca minionego systemu, utrzymywanie się tej zależności w pierwszych latach XXI wieku można traktować jako świadectwo trwałości mechanizmów ograniczających wpływ merytokracji

- badania (1982 - 2005) na temat zależności zarobków od płci, wieku, wielkości miejsca zamieszkania, zatrudnienia w określonym dziale gospodarki, najmowania kierowniczego stanowiska i od wykształcenia

+) wzory dystrybucji dochodów nie mniej żywo reagują na impulsy przeobrażeń systemowych niż dynamika nierówności edukacyjnych, wyrastająca z bardziej fundamentalnego podłoża

+) w latach 1982 - 2005 występowały następujące tendencje

1) najwyraźniej rysował się wzrost wpływu wykształcenia

=) dyplom wyższej uczelni zawsze gwarantował większe korzyści finansowe, niż zakończenie nauki na niższych szczeblach - prawidłowość ta utrzymuje się od roku 1982

=) kierunek zmian: od roku 1982 wyższe wykształcenie przekładało się na coraz wyższe zarobki,

=) hierarchia wykształcenia kreuje coraz większe nierówności - wzrost rozpiętości zarobków był systematyczny i nie ulegał załamaniom,

=) znaczenie poziomu wykształcenia zdominowało wpływ innych czynników, jeżeli chodzi o tempo i konsekwencje tych zmian

2) od lat 90-tych wyraźnie wyżej premiowane są pozycje kierowników

=) działo się to z kilkuletnim opóźnieniem, niemniej w porównaniu z dekadą lat 80-tych cena stanowiska kierowniczego wzrosła

=) rosnąca cena rynkowa stanowisk kierowniczych odzwierciedla istotny aspekt funkcjonowania nowoczesnych organizacji - nietrafne inwestycje w kierowników są mniejszym złem niż brak materialnych bodźców do zajmowania tych stanowisk przez utalentowane i przedsiębiorcze jednostki

3) zmiana oddziaływania płci

=) w latach 90-tych rozpiętość miedzy zarobkami mężczyzn i kobiet malała

=) w roku 1987 wynosiła 40%, a w roku 1999 15%

=) potwierdzeniem tendencji spadkowe, prawdopodobnie związanej z przekształceniami w kierunku gospodarki rynkowej, może być stosunkowo niewielka różnica (luk zarobkowa ze względu na płeć) w kategorii reprezentującej pokolenie ludzi młodych, wkraczającej w tej dekadzie na rynek pracy

4) zatrudnienie w określonym dziele różnicuje dochody na mocy reguł pozostających poza kontrola jednostek - zależności na przemian malały i rosły, chociaż, dział gospodarki wywierał nieco słabszy wpływ na dochody niż w latach 80-tych

Rozdział 17.5 - zmiany nierówności dochodów

Zmiany nierówności dochodów w Polsce:

- wyniki badań prowadzonych od początku lat 90-tych wskazywały na wzrost nierówności położenia materialnego mierzonego poziomem dochodów

- badania w Polsce prowadzone w latach 1982, 987 i 1992 do 2005

- użycie współczynnika Giniego informującego o stopniu koncentracji dochodów (0 - sytuacja maksymalnej równości, 1 - maksymalna nierówność, utożsamiana z koncentracja dochodów)

- porównanie danych z przestrzeni 23 lat prowadzi do wniosku, iż główną płaszczyzną nierówności były dochody rodzin, które można traktować jako globalną charakterystykę statusu materialnego jednostek

- nierówności dochodów rodzin są wyższe od nierówności dochodów z pracy, co dotyczy zarówno koncentracji, jak i zakresu nierówności

- zaobserwowane zmiany

a) od 1982 do 2005 postępował wzrost koncentracji dochodów rodzin, o czym i informuje wzrost współczynnika Giniego

b) zwiększającej się koncentracji towarzyszył wzrost rozpiętości miedzy górą a dołem

c) jeżeli chodzi o dochody z pracy, to tendencje do wzrostu nierówności wystąpiły już przed zmiana systemu

d) w aspekcie nierówności dochodów z pracy czasy kształtowania się nowego systemu były raczej okresem stabilizacji niż zmian, nie zwiększyły się również rozpiętości dochodów, z wyjątkiem krótkookresowego wahnięcia w połowie lat 90-tych

e) nierówności dochodów zwiększyły się raczej w dolnych partiach hierarchii

Rozdział 17.6. - ubóstwo w hierarchii społecznej

Ubóstwo w hierarchii społecznej:

- kwestie zlokalizowania pozycji społecznej ludzi ubogich jako nowego segmentu można sprowadzić do znalezienia polskiego odpowiednika underclass

a) pojecie underclass wprowadził Myrdal

b) do pojęcia underclass zostali zaliczeni jednostki charakteryzujące się deprywacją warunków materialnych i marginalizacją

c) marginalizacja jako skutek strukturalnego bezrobocia, wynikającego z rozwoju technologii i podniesienia się poziomu wymaganych kwalifikacji zawodowych, którym nie mogły sprostać klasy niższe

d) dyskusja nad wyłanianiem się niebezpiecznej, zagrażającej porządkowi społecznemu kategorii skoncentrowanej w dzielnicach wielkich miast

e) w wyniku skumulowania się różnych procesów charakterystycznych dla tej fazy rozwoju systemów rynkowych wyłoniła się nowa kategoria, nie mieszcząca się w schemacie klasy niższej, ani nie pasującą do formuły marginesu ubóstwa

f) obok klasycznych wyznaczników bycia biednym, takich jak bezdomność, choroby i inwalidztwo, underclass charakteryzuje się zorganizowaną przestępczością, narkomanią, funkcjonowaniem w zamkniętych gettach, w znacznej części są to nielegalni imigranci i kolorowe mniejszości

g) charakterystyczną cecha underclass jest pozostawanie poza rynkiem pracy i nieuczestniczenie w życiu publicznym

h) underclass jest podklasa ponieważ nie można jej usytuować względem innych klas na jednej płaszczyźnie, określonej przez takie wyznaczniki, jak posiadanie środków produkcji, kapitał wiedzy, kwalifikacji, siły roboczej czy kontakt z pracodawcą

i) underclass nie ma organizacji zawodowej, która stanęłaby w obronie ich praw

j) deprywacja materialna i marginalizacja to dwa dopełniające się aspekty underclass

- underclass w Polsce

a) do underclass zostały zaliczone osoby, które nie pracowały zawodowo, a równocześnie dochód ich rodzin kształtował się poniżej poziomu 50% mediany na osobę

b) odsetek takich osób w Polsce kształtował się na w latach 1992 - 2005 na poziomie 10% - 12% , przyjmując tendencję wzrostową

c) w bardziej liberalnej definicji ubóstwa dla 1992 roku odsetek wynosi 26%, a w roku 1995 - 30%

- wskaźniki underclass - wykształcenie rozpatrywane w postaci ukończonych klas szkolnych

a) w USA największe ubóstwo koncentruje się w kategorii osób, których poziom wykształcenia nie przekracza ośmiu klas

b) w latach 1959 - 1979 odsetek osób reprezentujących ten poziom wykształcenia ludzi ubogich oscylował na poziomie 5% - 7%, podczas, gdy w całej populacji mieszkańców USA wynosił 2%

c) w 1992 roku osoby należące do kategorii ubogich w Polsce kończyły średnio edukację na poziomie 9 klas szkolnych - mniej niż robotnicy (10), ale więcej niż rolnicy (8)

d) w 2005 roku poziom wykształcenia ubogich sytuował ich powyżej rolników, na poziomie robotników niewykwalifikowanych (10), co ni można uznać za świadectwo jakiegokolwiek dystansu

- definicyjne cechy ubóstwa - Townsend i Gordon

a) wykluczenie z uczestnictwa w polityce - potwierdzają to dane z Polskie, gdzie w kategorii ludzi ubogich sytuuje się najniższy odsetek osób deklarujących udział w ostatnich wyborach parlamentarnych

b) w roku 1992 członkowie underclass charakteryzowali się najwyższą indyferencja wyborczą, glosowało wśród nich tylko 37% - jednak dystans ten zanika ponieważ najniższym poziomem uczestnictwa w wyborach charakteryzowali się robotnicy niewykwalifikowani (40%)

c) w 2005 roku zakres deklarowanego udziału w wyborach wzrósł w kategorii underclass do 60%, przewyższając rolników (58%)

- definicyjne cechy ubóstwa - satysfakcja z życia

a) najniższy poziom satysfakcji z życia jest głównym atrybutem underclass w krajach zachodnich

b) w 1992 i 2005 ubogich dzielił pod tym względem pewien dystans w stosunku do robotników i rolników

- brak wystarczająco mocnych argumentów na rzecz stwierdzenia, że kategoria underclass zajmuje odrębna pozycje w społeczeństwie,

- kategorie silniej osadzone w hierarchii uwarstwienia więcej znaczą niż kategorie rozmyte - większe rozproszenie biedy w strukturze społecznej jest świadectwem jej mniejszej ważności

- wniosek iż, w Polsce jak dotąd, kategoria obejmująca ludzi ubogich nie jest ulokowana poza systemem klasowym

Rozdział 18 - globalizacja, procesy umiędzynarodowienia, nierówności społeczne

Globalizacja - procesy postępującego przepływu kapitałów, towarów, ludzi informacji, których konsekwencją jest wzrost zależności miedzy państwami, gospodarkami i wyłanianie się kultury ponadnarodowej

Rozdział 18.1 - czym są globalne nierówności?

Wpływ globalizacji na strukturę społeczną:

- wpływ globalizacji na strukturę społeczną to zależność miedzy określonymi aspektami globalizacji a zmiennymi, które identyfikują hierarchie, bariery społeczne, systemy uwarstwienia, strukturę klasową

- koncepcje globalizacji wskazują na występowanie zjawisk, które z założenia mają znamionować nowe jakości, związane z komunikacją i najnowszym etapem rozwoju stosunków rynkowych

Rozdział 18.2 - wymiary globalizacji

Rozdział 18.2.1 - nierówności ekonomiczne

Wpływ globalizacji na strukturę społeczną w wymiarze nierówności ekonomicznych:

- sumarycznym wskaźnikiem nierówności między krajami są wielkości dochodu krajowego (GDP) na jednego mieszkańca

- wielkości GDP są podstawową charakterystyką rozwoju ekonomicznego oraz stopy życiowej

- pod względem GDP do najbogatszych krajów należą USA, Szwajcaria, Luksemburg, Dania, Norwegia, Szwecja

- kraje o najniższym GDP to Nepal, Etiopia, Malawi, Burundi, Ruanda, Tanzania

- analiza dynamiki nierówności miedzy krajami w latach 1980 - 2006 - wnioski dotyczące wpływu globalizacji:

a) wzrost rozpiętości dochodów mimo ogólnego wzrost dochodów we wszystkich krajach

b) w Polsce, Portugali, Wybrzeżu Kości Słoniowej miał miejsce szybszy przyrost GDP w porównaniu z krajami należącymi do ścisłej czołówki

c) w przypadki Polski GDP wzrosło czterokrotnie, co spowodowało zmniejszenie dystansu oddzielającego najbogatsze kraje świata od Polski

d) w grupie krajów zaliczonych do rozwiniętych ekonomicznie zmiany nie dokonywały się w jednym kierunku (na przykład w Argentynie wielkość GDP uległa w tym okresie zmniejszeniu)

- poziom dochodów jednostek

a) dochody jednostek jako bezpośrednia charakterystyka kształtu stratyfikacji społecznej

b) w drugiej połowie XX wieku nierówności dochodów w kilkunastu krajach uległy zwiększeniu

c) nalaliby Aldersona & Nielsena oraz Frejmana & Katza

d) największy wzrost nierówności miał miejsce w USA i Anglii

e) spadek nierówności odnotowano jedynie w Szwecji i Kanadzie

f) wzrost nierówności polegał w znacznym stopniu na polaryzacji dochodów - dominującym trendem jest zarysowywanie się podziału na kategoria ludzi zamożnych i ludzi ubogich

- przyczyny wzrostu lub obniżenia nierówności - podstawy teoretyczne

a) teza Kuznetza:

+) zależność miedzy poziomem nierówności a stopniem rozwoju gospodarczego

+) wejście na drogę rozwoju gospodarczego powoduje wzrost nierówności dochodów,

+) jednak w miarę upływu czasu tendencja ta zaczyna wygasać, następuje stabilizacja po osiągnięciu stosunkowo wysokiego poziomu nierówności dochodów ulegają zmniejszeniu

+) zależność ta ma kształt „U”

+) nierówności w krajach najbogatszych powinny się zmniejszać

b) teorie modernizacji

+) jedną z prawidłowości funkcjonowania nowoczesnych demokracji rynkowych jest wzrost roli wykształcenia jako wyznacznika poziomu dochodów, co powinno przeciwdziałać żywiołowemu wzrostowi nierówności

+) analizy nowoczesnych systemów rynkowych w których wskazuje się na wzrost zaangażowania państwa w realizację funkcji socjalnych i redystrybucji dochodów

- wyniki analiz nie potwierdzają przewidywań co do obniżenia poziomu nierówności

a) w kilkunastu najbardziej rozwiniętych krajach świata nierówności wzrosły

b) tendencje wzrost nierówności wystąpiły również w krajach postkomunistycznych, natomiast nie odnotowano ich w innych krajach

c) w latach 1970 - 1990 nierówności dochodów uległy pewnemu zmniejszeniu w społeczeństwach rozwijających się, natomiast zwiększyły się one w społeczeństwach Europy Środkowo - Wschodniej, co można traktować jako konsekwencję wchodzenia tych państw na tory gospodarki rynkowej

d) w krajach najbardziej rozwiniętych wzrost nierówności wystąpił tylko w społeczeństwach anglosaskich

e) spadek nierówności w społeczeństwach skandynawskich i innych społeczeństwach Europy kontynentalnej ( z wyłączeniem Anglii i Irlandii)

- poziom bogactwa

a) nierówności w wymiarze bogactwa znacznie przewyższają nierówności dochodów

b) analizy zmian w czasie wskazują na pewien wzrost koncentracji bogactwa ( na przykład w USA)

c) prawidłowości te nie wysapały w Anglii i Australii

d) zbiorowość najbogatszych zwiększyła się w latach 1990 - 2000 dwukrotnie, do 500 jednostek lub rodzin

- przyczyny zaostrzenia się nierówności w skali globalnej

1) rozwój ekonomiczny

a) podstawowym czynnikiem jest wzrost ekonomiczny, któremu zawsze towarzyszy zrost wynagrodzeń, dochodów i zysków

b) wzrost wynagrodzeń utożsamiany jest z procesami globalizacji, ponieważ warunkami rozwoju ekonomicznego jest stały wzrost wymiany międzynarodowej, przepływ kapitałów i siły roboczej

c) wzrost ekonomiczny sprzyja zwiększaniu nierówności ponieważ w miarę rozwoju stosunków najbardziej zwiększają się dochody kategorii osób najbardziej zamożnych, kreuje on równie popyt na stanowiska i role zawodowe wymagające wysokich kwalifikacji, które należy wynagradzać

2) rozwój korporacji międzynarodowych

a) w korporacjach zatrudniani są menedżerowie i członkowie zarządów, którzy uzyskują dochody sytuujące ich na szczycie hierarchii

b) konsekwencją rozwoju ponadnarodowych korporacji było rozciągniecie w górę, zakresu nierówności dochodów w skali globalnej

c) międzynarodowe korporacje mają większe możliwości lokowania inwestycji w krajach o niższych kosztach siły roboczej, w których są niższe podatki

d) w porównaniu z firmami narodowymi globalizacja daje korporacjom międzynarodowym większe pole manewru w zakresie transferu kapitałów do bardziej opłacanych regionów - większe możliwości stosowania elastycznych strategii pozwalają na uzyskiwanie wyższych zysków,

3) postęp technologiczny, przechodzenie światowego systemu gospodarczego od industrializacji do usług i malejący wpływ związków zawodowych na politykę dystrybucji dochodów

a) wpływ postępu technologicznego o rodzaju sektora usług przypisywany jest pogarszaniu się sytuacji rynkowej pracowników o niskich kwalifikacjach

b) w wyniku malejącego zapotrzebowania na nisko wykwalifikowane zwody dokonuje się ich likwidacja, natomiast wzrasta popyt na zawody wymagające wysokich kwalifikacji, które są bardziej złożone

c) procesy te sprzyjają wzrostowi nierówności, ponieważ pogłębiają one dystanse zarobkowe miedzy góra a dołem

d) konsekwencja malejącej roli związków zawodowych jest osłabienie ich siły przetargowej w stosunku do pracodawców i rządu - powoduje to zmniejszenie się wpływu związków zawodowych na podwyższanie wynagrodzeń, możliwości rekompensaty rosnących kosztów utrzymania i innych form udziału pracowników w podziale dochodów

e) czynniki te mogą mieć związek z umiędzynarodowieniem stosunków ekonomicznych, ale mogą one także wynikać z sytuacji wewnątrz poszczególnych krajów, niezależnej od międzynarodowego kontekstu

+) prawidłowością tego rodzaju jest rozwój technologiczny, który dokonuje się w zdecydowanej większości społeczeństw, podobnie jak zmiany struktury zawodowej, których istotą jest zastępowanie kategorii o niskich kwalifikacjach przez kategorie wysoko wykwalifikowanych specjalistów

+) jeżeli chodzi o związki zawodowe, prawd jest że ich pozycja jest obecnie słabsza niż w katach 1950 -1980, ale w znacznym stopniu możne to wynikać z polityki degradacji rynku pracy stosowanej przez pracodawców w celu elastycznego reagowania na zmiany popytu

+) występowanie deinustrializacji, deunionizacji i postępu technologicznego można równie przypisać efektowi modernizacji i występowania kryzysów ekonomicznych, które być może są procesami związanymi z globalizacja, ale przede wszystkim są uniwersalnymi tendencjami rozwoju społeczeństw rynkowych

4) imigracje z krajów rozwijających się do krajów rozwiniętych zachodu

a) wśród kategorii społecznych przemieszczających się do krajów zachodnich dużą zbiorowością są ludzie ubodzy, dla których głównym motywem jest tutaj znalezienie pracy i polepszenie sytuacji materialnej

b) ponieważ ubóstwo związane jest z niskim poziomem wykształcenia i innymi cechami, które sytuują ludzi na dole hierarchii społecznej, wzrost tego rodzaju migracji zwiększa relatywny udział tej kategorii w strukturze społeczeństw zachodnich

c) masowe migracje mogą więc sprzyjać zwiększaniu się nierówności dochodów, jednak mogą one również obniżać te nierówności poprzez wymuszanie konkurencji na rynku pracy miedzy reprezentantami kategorii zawodowych usytuowanych n wszystkich szczeblach hierarchii - międzynarodowa konkurencja na ogół zmniejsza presję pracowników na wzrost wynagrodzeń i osłabia monopolistyczną pozycje kategorii uzyskujących najwyższe zarobki

Rozdział 18.2.2 - ilustracje empiryczne - dochody i warunki mieszkaniowe

Dochody:

- w wyniku procesów integracji zachodzących w UE, nierówności w Polsce przestały być wyłącznie sprawą wewnętrzną Polski, stając się elementem międzynarodowej wspólnoty:

- empiryczną ilustracją może być porównanie nierówności dochodów w 28 krajach (European Quality of Live Survey z 2003 roku)

- status materialny statystycznego Polaka sytuuje go znacznie poniżej poziomu mieszkańców rozwiniętych krajów zachodnich

- w 2003 roku średnia siła nabywcza polskiej rodziny wynosiła 358 euro, w Dani była ona prawie cztery razy wyższa - 1331 euro, w Anglii wynosiła 1207, Szwecji 1176

- ze starych członków Uni stosunkowo najbliżej Polski są Grecja i Portugalia, gdzie na jedna osobę przypadało odpowiednio 670 i 557 euro

- porównanie stosunkowo najwyższych dochodów wskazuje, że różnice miedzy krajami są duże, tak więc trudno argumentować, że istnieje ponadnarodowa wspólnota statusu materialnego ludzi zamożnych

- reprezentanci najzamożniejszej ćwiartki rodzin uzyskiwali w Polsce dochody na poziomie 1329 euro, ale na przykład w Anglii średnia wśród najzamożniejszych wynosiła 2394 euro, Irlandii 2194, a we Francji 2104 euro

- kwota 1329 euro pozwoliłaby żyć najzamożniejszym Polakom lepiej w porównaniu z poziomem średnio zamożnej rodziny w krajach starej UE

- międzykrajowe różnice miedzy dochodami ludzi zamożnych były wyraźnie mniejsze w porównaniu ze zróżnicowaniem średnich dochodów

- Polska elita nie należy do europejskiej elity, bowiem kwota 1329 euro sytuuje górny kwartyl Polaków na poziomie zbliżonym do trzeciego kwartyla mieszkańców krajów zachodnich

- w Europie bez granic zdecydowanie najgorzej żyłoby się rodzinom najbardziej ubogim - Polska rodzina z najniższej ćwiartki dochodów utrzymywałaby się z kwoty 127 euro na głowę, podczas gdy w Szwecji wynosiły by one 607 euro, w Austrii 537 euro, w Danii 497, w Finlandii 460, we Włoszech 430, a w Irlandii 428

- rodzina sytuująca się na poziomie średniego dochodu (358 euro) nie dorównuje dochodom najuboższych Szwedów, Austriaków, Duńczyków, Finów, Irlandczyków, Włochów

- w porównaniu ze średnimi dochodami dla polski na najniższym poziomie kształtowały się średnie dochody tylko na Litwie, Łotwie, w Bułgarii i Rumunii usytuowanej ze średnią 241 euro na dole hierarchii

- statystyczny polak lokował się poniżej mieszkańców Węgier, Estonii, Czech, a zgłasza Słowenii (680 euro)

- wnioski:

a) rozwój struktur Europejskich i przełamywanie barier miedzy krajami nie zlikwidowały nierówności stopy życiowej

b) formułowanie przewidywania, że otwarcie granic przyczyni się w jakimś stopniu do wyrównania wartości kwalifikacji zawodowych i dyplomów wyższych uczelni, a dochody inteligencji w Polsce zbliżą się do poziomu uzyskiwanego przez specjalistów w krajach zachodnich - prawdopodobnie jest to możliwe, lecz jest to perspektywa niezwykle odległa, świetle faktów takich jak nierówny poziom rozwoju ekonomicznego, bariery prawne i działalność instytucji, których zadaniem jest ochrona rynków krajowych

c) różnice miedzy krajami wydaja się większe niż międzynarodowa wspólnota kategorii zajmujących podobne pozycje w ramach hierarchii krajowych

d) w rozszerzonej UE nierówności między krajami są nawet bardziej widoczne

e) w nowej UE Polacy uzyskują odpowiednio niższe dochody w porównaniu z mieszkańcami krajów zachodnich zatrudnianymi na tych samych stanowiskach i wykonujących te same zawody

Warunki mieszkaniowe:

- warunki mieszkaniowe obywateli poszczególnych krajów europejskich różnią się znacznie co wynika z poziomu rozwoju ekonomicznego, odmiennych wzorów kulturowych, tradycji budownictwa i koncepcji polityki społecznej związanej z typem ustroju

- dane z European Quality of Live Survey z 2003 roku)

- jeżeli przyjąć, że jednym z aspektów przyzwoitych warunków życiowych jest satysfakcjonująca wielkość mieszkania to posiadanie oddzielnego pokoju przez każdego domownik jest warunkiem podstawowego komfortu

- w 2003 roku Polska była jedynym z analizowanych 28 krajów, gdzie podstawowy warunek (jedna izba na osobę) nie był spełniony

- w Polsce na jedną osobę w gospodarstwie domowym przypadało przeciętnie 0,9 pokoju

- lepsza niż w Polsce sytuacja mieszkaniowa występowała w znacznie biedniejszych krajach, takich jak Litwa, Łotwa, Bułgaria, Rumunia

- szczególnie duży dystans dzielił Polskę od zamożnych krajów zachodnio - europejskich, zgłasza, gdy Polska porównywana jest z Belgią, Luksemburgiem, Holandią, Wielką Brytanią, których przeciętny obywatel dysponował nawet więcej niż dwoma pokojami na członka rodziny

- niedobory mieszkaniowe w Polsce wynikają w znacznym stopniu ze strategii rozwoju gospodarczego i polityki realizowanej przez władze, co dotyczy przede wszystkim okresu PRL, ale również polityki władz po zmianie ustroju

- deficyt mieszkań nasilił się po 1989 roku, wraz z urynkowieniem gospodarki mieszkaniowej i wycofaniem się państwa z subsydiowania mieszkalnictwa (był to element ogólniejszej prawidłowości, jako że we wszystkich społeczeństwach postkomunistycznych nastąpił odwrót od subsydiowania budownictwa mieszkaniowego przez Państwo, w 2000 roku relatywny udział tego finansowania kształtował się w tych krajach na poziomie 10%)

- największe rozpiętości wielkości mieszkań ze względu na poziom dochodów występowały w Anglii i Belgii, za którymi sytuowały się Irlandia, Holandia i Luksemburg

- społeczeństwa zachodnie charakteryzują się większym rozwarstwieniem warunków mieszkaniowych - różnice miedzy kategoriami najbogatszymi i najbiedniejszymi są tam bardziej wyraźne niż w społeczeństwach postkomunistycznych, przy czym krajem, w którym rysowały się one najsłabiej jest Polska

- występowanie niższych nierówności mieszkaniowych w społeczeństwach postkomunistycznych

a) prawidłowość ta sygnalizuje występowanie międzysystemowej różnicy w mechanizmach stratyfikacji społecznej wynikającej w znacznym stopniu z uwarunkowań najnowszej historii

b) w systemie komunistycznym warunki mieszkaniowe musiały być mniej ważnym czynnikiem stratyfikacji niż w społeczeństwach zachodnich

c) w gospodarce planowej nie istniał rynek mieszkaniowy, a ceny mieszkań były regulowane przez państwo

d) dane z analiz świadczą o utrzymywaniu się tych nierówności w rzeczywistości wyłaniającej się po upadku komunizmu i kształtowaniu się w Europie Środkowo - Wschodniej stosunków rynkowych

- świadectwem wpływu mechanizmów międzynarodowych powinny być jakieś znaczące zmiany w nierównościach między krajami

a)z godnie z danymi z lat 1950 - 1962 i 2003 dominująca tendencją jest spadek zagęszczenia mieszkań, przy czym większy przyrost powierzchni mieszkaniowej miał miejsce w społeczeństwach stosunkowo biedniejszych

b) zmiany te następowały stopniowo i nie uległy przyspieszeniu, stąd też trudno byłoby je przypisać procesom globalizacji, prawdopodobnie są one konsekwencją długofalowych tendencji rozwoju społecznego związanych z modernizacją i poodnoszeniem się stopy życiowej

Rozdział 18.2.3. - nierówności polityczne

Nierówności polityczne:

- analizy prowadzone w tym nurcie koncentrują się na szeroko rozumianej demokratyzacji i ujednoliceniu wzorów kultury

- kształtowanie się dostępu do władzy:

a) nierówności społeczno - polityczne odnoszą się do asymetrii w dystrybucji władzy i wpływu w stowarzyszeniach politycznych

b) nierówności polityczne koncentrują się wokół nierówności w dostępie do demokracji, pojecie to obejmuje formalne i nieformalne aspekty demokracji

c) do formalnych aspektów demokracji zaliczane są prawa jednostki ze względu na możliwości uczestniczenia w polityce (decyduje o tym mniej lub bardziej demokratyczne prawo wyborcze), brak dyskryminacji (ze względu na rasę, płeć, narodowość, wyznanie), poziom frekwencji wyborczej, rozwój ciał przedstawicielskich czy liczba partii uczestniczących w wyborach

d) do nieformalnych aspektów demokracji zaliczane są: aktywność obywatelska, stopień zaangażowania w działalność polityczną, przestrzeganie prawa (w tym również wyborczego), przez władzę możliwości rekrutacji do elity rządzącej, pochodzenie społeczne członków elity

- w celu uzyskania całościowego obrazu stopnia demokracji konstruowane są indeksy będące wypadkową określonych komponentów (aspektów formalnych lub nieformalnych),

a)najbardziej znane indeksy to: Freedom House (zawiera się w skali od 1 - najniższa demokratyzacja, do 10 - najwyższa), skale Bollena, Przeworskiego, Vanhannena

b) stopień demokratyzacji kształtuje się w postaci hierarchii między krajami, na szczycie której sytuują się rozwinięte społeczeństwa zachodnie - w 2000 roku średni poziom demokratyzacji tych krajów wyniósł 9.7

c) na dole hierarchii lokowały się społeczeństwa reprezentujące Środkowy - Wschód i Afrykę Północną (2.9)

d) w okresie 1980 - 2000 dominującym zjawiskiem był raczej wzrost demokratyzacji w perspektywie globalnej - demokratyzacja zmniejszyła się w regionie Środkowego Wschodu i Afryki Północnej i Azji Południowej

e) demokratyzacja zwiększyła się w europie środkowo - Wschodniej, w Ameryce Południowej, w regionie Sahary, Azji Południowo - Wschodniej i społeczeństwach zachodnich, tym ostatnim przypadku poziom demokracji zbliża się do maksymalnego poziomu, tak więc skala przyrostu nie mogła być duża

f) wypadkową wzrostu i spadku jest wzrost globalnej demokratyzacji - w skali świata

- zakres nierówności miedzy krajami - dominująca tendencja był spadek nierówności w latach 1980 - 1990

- do czynników sprzyjających demokratyzacji należą:

a) masowy upadek reżimów komunistycznych

b) działalność Trybunału Sprawiedliwości w Genewie i Human Rights Watch

c) tendencje rozwoju nowych form aktywności obywatelskiej w postaci międzynarodowych organizacji samorządowych

d) rozwój ruchów pacyfistycznych

e) protesty antyglobalistów

f) działania organizacji ekologicznych, obrońców mniejszości seksualnych i emancypacji kobiet

- barierami rozwoju demokracji w skali globalnej są:

a) ograniczanie praw jednostki w krajach totalitarnych (Chiny, Korea Północna, Kuba)

b) tworzenie fasadowych systemów demokratycznych (państwa afrykańskie)

c) przejmowanie rządów przez partie i liderów populistycznych (Chavez w Wenezueli)

d) fundamentalizmy religijne (kraje islamu)

e) utrzymywanie się stosunkowo ograniczonego wpływu politycznego mniejszości etnicznych i uszczuplonych możliwości ich dostępu do elity rządzącej

Rozdział 18.3. - klasy transnarodowe

Transnarodowa klasa kapitalistyczna:

- jednym z przedstawicieli tezy o wyłanianiu się transnarodowej klasy kapitalistycznej jest Leslie Sklair

- czynniki różniące transnarodową klasę kapitalistów od klasy „narodowej”:

a) wspólnota interesów,

b) umiejscowienie w korporacjach międzynarodowych

c) ideologia neoliberalizmu gospodarczego i konsumeryzmu

- wszyscy kapitaliści kierują się w swych poczynaniach dążeniem do zysku, zapewnienia firmie bezpieczeństwa ekonomicznego i możliwości rozwoju

- o ile dotąd kapitaliści musieli brać pod uwagę prawno - formalne ograniczenia związane z funkcjonowaniem w określonych strukturach państwowych, to powstanie ekonomii globalnej ograniczenia te w znacznym stopniu łagodzi

- warunkiem rozwoju TNC jest sytuacja, w której interesy korporacji międzynarodowych mogą uzyskać prymat nad interesami państw, z którymi są one w jakimś stopniu związane - w interesie liderów korporacji jest wzmacnianie tego układu, niezależność od struktur państwowych zapewnia im władze i zwiększa możliwości rozwoju

- prymat interesów definiowanych w perspektywie międzynarodowej jest e teorii TNC najważniejszym wyznacznikiem powstania TNC, wprawdzie instytucjonalnym podłożem tego procesu są międzynarodowe korporacje, jednak w gospodarce kapitalistycznej nie są one czymś nowym

- kategorie zaliczające się do TNC:

a) frakcja korporacyjna, obejmująca ścisłą kadrę zarządzającą (egzekutywa), której członkami są właściciel lub menedżerowie kontrolujący funkcjonowanie firm międzynarodowych i filii krajowych

b) frakcja państwowa, są nimi politycy i biurokraci reprezentujący interesy tych korporacji w instytucjach międzynarodowych ( w różnych ciałach doradczych, na konferencjach i mityngach)

c) frakcja techniczna to specjaliści (proffesions) w zakresie biznesu, ekspertyzy naukowej, usług prywatnych

d) frakcja konsumerystów, która zajmuje się kreowaniem pozytywnego wizerunku korporacji, urabia opinie publiczną

- funkcje nie mają charakteru rozłącznego, w rzeczywistości niektórzy członkowie TNC występują w kilku rolach naraz

- TNC usytuowana jest w międzynarodowych firmach o znanej renomie, jak Apple, AT&T, Coca Cola, Exxon, Hewlett - Packard, McDonalds, Shell, Mitsubishi i Mitsui, Nestle, Unilever

- funkcjonowanie TNC na przykładzie Mitsubishi i Mitsui:

a) o ile do polowy XX wieku firma ta była flagową siłą imperialnych interesów Japonii, to obecnie występuje ona w roli rzecznika interesów akcjonariuszy i globalnego kapitalizmu

b) realizowana strategia nie jest już podporządkowana racji stanu, nie ignoruje się jej, ale nie dominuj ona nad interesami M&M, jak kiedyś

c) charakterystyczna cechą TNC jest łączenie stanowisk w zarządach spółek międzynarodowych i w instytucjach międzynarodowych poza sektorem korporacji

d) typowi TNC należą do fundacji naukowych, organizacji sportowych, uczestniczą w działalności charytatywnej

- perspektywy rozwoju

a) wyłanianie się możliwych ścieżek rekrutacji o pozycji zapewniających członkostwo w TNC

b) edukacyjnym zapleczem klasy TNC mogą się stać powstające międzynarodowe szkoły biznesu, które są jeszcze jedną instytucja o zasięgu międzynarodowym

c) jeżeli chodzi o wzory rekrutacji, to naturalnym czynnikiem formowania się TNC są zmiany jej kompozycji społecznej pod względem kraju pochodzenia

d) umiędzynarodowienie nie wydaje się koniecznym warunkiem tego procesu, nie mniej stepują pewne jego oznaki:

+) jednym z przykładów może być ewolucja składu społecznego zarządu BP (przemysł naftowy) - firma ta już od dawana przestała traktować fakt bycie Brytyjczykiem jako kryterium przyjmowania o pracy

+) w końcu lat 90-tych jedną trzecią członków zarządu BP stanowili amerykanie i przedstawiciele innych narodowości

e) charakterystycznym przejawem prób instytucjonalizacji umiędzynarodowienia jest zmiana nazwy - brytyjskie firmy zaliczane do globalnej ekonomii, takie jak British Steel, British Areospace, zmieniły nazwę korporacji usuwając z niej wyraz „British”

1

---