„STRUKTURA SPOŁECZNA” H. DOMAŃSKI

ROZDZIAŁ I - STRUKTURA SPOŁECZNA

Społeczeństwo bez struktury społecznej byłoby prawdopodobnie bezkształtnym zbiorem jednostek (wyodrębnienie się homo sapiens wymagało minimum organizacji) - zrodziło to najbardziej podstawową strukturę czyli zróżnicowanie ról według płci.

Struktura społeczna to układ stosunków między ludźmi, kategoriami społecznymi, organizacjami, instytucjami i wszelkimi elementami, jakie występują w mikroskali - na poziomie jednostek i na poziomi globalnym.

Badania nad strukturą społeczną obejmują problematykę uwarstwienia klas, barier klasowych, ruchliwości między kategoriami społeczno-zawodowymi, nierówności i koncepcje sprawiedliwego podziału dóbr.

1. Społeczeństwo, struktura społeczna

Utożsamianie społeczeństwa i struktury społecznej występuje od powstania socjologii. Na początku rozpatrując społeczeństwo w terminach struktury społecznej posługiwano się metaforami:

1. Spencer - społeczeństwo jako biologiczny organizm- zaczęto je opisywać jako system, organizację, operowano też terminem funkcji.

2. Simmel - struktura jest więzią a społeczeństwo płynną całością która podlega przekształceniom w wielu kierunkach. Nieprzerwany ruch polega na zanikaniu, łączeniu się i powstawaniu asocjacji między elementami tego systemu. Podstawą struktury społecznej były dla niego interakcje.

3. Durkheim - społeczeństwo jest całością siu genesis (rzeczywistością) a nie sumą jednostek (do dzisiaj stanowi to kanon socjologii). Celem analizy socjologicznej jest klasyfikacja typów społecznych.

4. Giddens - teoria strukturalizacji społecznej - struktura społeczna jest wypadkową praktyk rządzących zachowaniami, a powtarzalność tych praktyk jest czynnikiem reprodukcji struktury społecznej, warunkiem zaistnienia struktury społecznej jest jej aktywizacja.

Aspekty perspektywy strukturalnej:

• Podkreśla się w niej ciągłość zjawisk i stosunków społecznych, dominują w niej raczej elementy kontynuacji i trwałości niż nagłych zwrotów i zmian

• Traktuje życie społeczne jako organiczny układ elementów i funkcji

• Operuje określonymi pojęciami- ról, pozycji hierarchii

• Struktura to układ, w którym miejsca nie są przypisane do określonej osoby która je zajmuje

• Na poziomie analizy empirycznej strukturalne podejście orientowane jest na kwantyfikację rozpatrywanych zależności i zjawisk w postaci parametrów charakteryzujących średnie, wielkość, zróżnicowania i siłę związków

• To ujęcie szuka prawidłowości a nie monograficznej analizy

2. Przykłady definicji:

Termin struktura pochodzi od łac. „struere” czyli konstruować. To rozmieszczenie pewnych elementów charakterystyczne dla danej całości; struktura jest bytem nieredukowalnym do części składowych. W socjologii pojęcie struktury społecznej w początkach wyrażało idee, że społeczeństwo jest określoną konstrukcją.

Radcliffe-Brown - za nadrzędne zadanie nauki uznał stworzenie typologii struktur społecznych. Rozumiał ją jako sieć złożonych stosunków, których podmiotami są ludzie. (Struktura społeczna to forma uporządkowania jednostek w ramach instytucjonalnie kontrolowanych i określonych relacji.)

Nadel - sprowadza strukturę społeczną do formy, stwierdzając że jest ona uporządkowanym układem i jako taka może być traktowana jako relatywnie niezmienna, natomiast tym co ulega zmianie są tylko części.

Sorokin - definiuje strukturę społeczną jako przestrzeń społeczna opierającą się na usytuowaniu jednostek i kreatywnej roli stosunków społecznych

Ossowski - struktura społeczna to system międzyludzkich zależności wynikających z podziału pracy, z posiadania środków przymusu, ze stosunków więzi - dystansów i antagonizmów społecznych.

3)Próba systematyzacji definicji struktury społecznej

1. definicje holistyczne- podstawowym czynnikiem strukturalizacji są instytucje marospołeczne, funkcjonujące na szczeblu globalnym np. marospołeczne ujęcie Parsonsa- struktura społeczna utrzymuje się dzięki procesom przypisującym kompetentne jednostki do określonych ról i procesy dystrybucji nagród za sprawowane funkcje.

Przeciwieństwem ujęcia holistycznego jest perspektywa elementarnych zachowań jednostek. To mikrospołeczne podejście opiera się z kolei na mechanizmach np. behawioryzm Homansa

2. historyzm - (Marks i Weber) versus uniwersalizm (Parsons, Mead, Homans) czyli kategorie osadzone w konkretnych realiachcersus kategorie wysoce abstrakcyjne, uniwersalne.

3. Definicje formułowane w języku zmiennych obiektywnych

Parsons - zasadniczym spoiwem kultury jest system norm i wartości determinujących orientacje życiowe jednostek

Blau - podział pracy, procesy demograficzne i mechanizmy instytucjonalne i stnieją niezależnie od woli jednostek

d) definicje realistyczne - fakty społeczne zakładają czysto modelowy charakter struktury społecznej np. koncepcja Levi-Straussa dla którego struktura społeczna jest przede wszystkim modelem konstruowanym przez badacza w celu zrozumienia zasad rządzących rzeczywistością społeczną. Pojęcie struktury społecznej odnosi się nie do rzeczywistości empirycznej ale do zbudowanych na jej podstawie modeli. Struktury nie należy utożsamiać z realnym bytem lecz modelem funkcjonującym w umyśle badacza.

5. Definicje akcentujące dominujące znaczenie ciągłości (Parsons) i przeciwstawne, koncentrujące się na zmianie (np. teorie konfliktów w których eksponuje się dynamikę struktury społecznej).

ROZDZIAŁ II - ZRÓŻNICOWANIE I NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE

Zróżnicowanie społeczne - to wyłanianie się nowych podziałów i ról. Jest podstawowym aspektem każdej struktury społecznej:

1. każda jednostka pełni jakąś rolę i można ją sklasyfikować w ramach określonego podziału 2. zróżnicowanie społeczne tkwi u podłoża wielości ról (ludzie odgrywają różne role w zależności od kręgu osób). 3. podział pracy jest trzecią konsekwencją zróżnicowania społecznego- owo zróżnicowanie staje się nierównością społeczną gdy rozpatrujemy je w kategorii hierarchii. Występowanie nierówności oznacza, że jedni ludzie mają pewnych dóbr więcej od innych czego konsekwencją są nierówności pozycji.

! Klasyfikacja od strony przedmiotowej:

1. Zróżnicowanie nierówności dochodów

2. Zróżnicowanie nierówności władzy

3. Zróżnicowanie nierówności prestiżu

4. Zróżnicowanie nierówności stylu życia

5. Zróżnicowanie nierówności uczestnictwa w kulturze

Modele nierówności społecznej:

1. Odwojując się do pojęcia równości wobec prawa. Każdy człowiek podlega tym samym regułom powinien być karany w ten sam sposób , niezależnie od pochodzenia społecznego, narodowości, wyznania czy płci. Idea ta sprawdziła się na zachodzie pod wpływem krytyki społeczeństwa stanowego, którym duchowieństwo i szłachta były „równiejsze” i uprzywilejowane wobec np. chłopów. Filozoficzne podtawy były wyrażone przez Jean Jacques`a Rousseau który twierdził że naturalnym stanem ludzkiego rodzaju jest równość. Koncepcja ta znalazła się w hasłach Wielkiej Rewolucji Francuskiej „Wolność, Równość i Braterstwo”, doprowadziła ona do zniesienia przywilejów stanowych.

2. Odwołują się do pojęcia równości szans - każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji i zdobywania dóbr. Problematyka ta została rozwinięta w teorii merytokracji (nagrody powinny być rozdzielane w odpowiedniej proporcji do zasług). Jeśli chodzi o wykorzystanie tego modelu w analizie struktury społecznej, to pojęcie „równych szans” znalazło największe zastosowanie w badaniach ruchliwości- w większości prace dotyczące siły dziedziczenia pozycji rodziców i ustalania możliwości awansu (lub degradacji) w porównaniu z pozycjami rodziców.

3. Model Marksistowski - merytokracja fiest niesprawiedliwa, ponieważ niższe klasy i tak nie mogą zaspokoić swoich potrzeb- wyrównanie szans nie zapobiega nierównością warunków życiowych. Merytokracja oferuje równość warunków życiowych (każdemu należy się tyle samo niezależnie od jego zdolności czy talentów).

Nierówności w aspekcie moralnym:

Ani marksiści (likwidacja nierównych warunków życiowych), ani liberałowie (równe szanse) ani też skrajni liberałowie (nierówności są konsekwencją wyborów jednostek) nie mają zupełnej racji. Zastanowienie się tylko nad modelem równych szans czy równych warunków jest bezcelowe, ponieważ żaden z nich nie jest w stanie zaistnieć w rzeczywistości (nie występują one w czystej postaci, ale zawsze w połączeniu).

Do najbardziej znanych współczynników mierzących nierówności zalicza się współczynnik Piniego (0-gdy jest równość, 1-gdy jest absolutna nierówność). W Polsce w 1998r wynosił on 0,33.

ROZDZIAŁ III - STRATYFIKACJA

Stratyfikacja jest formą nierówności społecznych. Pojęcie to upowszechniło się w amerykańskich badaniach socjologicznych z lat 40. i 50. XX wieku. (Chodzi tu o monografie dotyczące społeczności lokalnych Milesa i Duncana tzw. community studiem.) W życiu codziennym nierówności dają o sobie znać w postaci zachowań i gestów. Stratyfikacja jest zinstytucjonalizowaną formą nierówności wystepującą w postaci hierarchii. Jako element globalnej struktury społecznej jest sankcjonowana przez prawo, tradycje, kulturę i zwyczaje.

Stratyfikacja Bergla jest obiektywną oceną badacza, a nie badanych podmiotów; wykazuje porządek, relatywną pozycje rang. jeżeli oceniane są jednostki jest to stratyfikacja indywidualna, jeżeli zaś grupy jest to stratyfikacja grupowa.

Stratyfikacja może być rozumiana dwojako:

- uniwersalnie - gdy obejmuje wszystkie możliwe rodzaje hierarchii - w węższym znaczeniu - jako jeden z aspektów nierówności

Klasa - wg. Wernera - to kategoria ludzi różniących się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, są to więc pewne ugrupowania ludzi o jednakowym położeniu rynkowym i to położenie determinuje ich szanse życiowe.

O ile dla Marksa podstawowym zasobem jest własność środków produkcji o tyle Weber posługiwał się pojeciem własności w znacznie szerszym znaczeniu (są to też wg. niego kwalifikacje zawodowe, doświadczenia i wszelkie umiejętności znajdujące zastosowanie na rynku pracy). Weber zwracał uwagę na szanse rynkowe - ich monopolizację przez różne klasy społeczne.

Warstwy (stany) - to zbiory ludzi, którzy zajmują określone pozycje cieszące się określonym poziomem prestiżu, specyficznym trybem życia, to zbiory ludzi wyodrębniające się od siebie określonymi dystansami społecznymi, czyli zakresem styczności i stosunków w jakie mogą między sobą wchodzić. Pyzatym stany w przeciwieństwie do klas są wspólnotami - wspólnotowy charakter tych grup zespala ich członków i mobilizuje do działania.

Prestiż to honor i estyma (respekt) społeczna. Stratyfikacja prestiżu rodzi się w świadomości, a uzewnętrznia się w zachowaniach i gestach. Aby mogła ona zaistnieć musi istnieć wspólnota wartości i norm.

Władza oznacz możliwość przeprowadzania swojej woli, także wbrew oporom w ramach pewnego stosunku społecznego bez względu na charakter rozkazu. Weber wyróżnił władzę ekonomiczną i uwarunkowaną honorem. (Podkreślił niezależny charakter nierówności opartych na władzy, władza jest systemem organizacji społecznej, nierówności związane ze sprawowaniem władzy będą coraz ważniejsze w rozwiniętych społeczeństwach rynkowych.)

Badania nad stratyfikacją społeczną w terenie:

1. Middletown - Robert i Helen Lynd - stwierdzili obecność podstawowych klas: robotniczej i ludzi biznesu, które były usytuowane względem siebie w sposób hierarchiczny. Najważniejszym czynnikiem stratyfikacji i główną linią podziałów i utajnionych konfliktów były zasoby materialne i władza.

2. Yankee City i Jonesville - Warner - stratyfikacja społeczna jest skrystalizowanym układem klasowym: od elity przez klasę średnią po niziny społeczne.

Funkcjonalna teoria stratyfikacji Davisa i Moore`a

1. funkcjonowanie społeczeństwa opiera się na podziale pracy, którego podstawą jest hierarchia stanowisk

2. większa ważność podnosi rangę pozycji ale i wyższe pozycje pociągają za sobą ponoszenie wyższych nakładów

3. warunkiem efektywności jest obsadzanie wyższych i niższych pozycji przez odpowiednie jednostki, istnienie mechanizmu wynagradzania który zapewni optymalną selekcję kandydatów

4. mechanizm taki istnieje w postaci dystrybucji dóbr i uprawnień

5. w wyniku działania tych mechanizmów pojawia się

• stratyfikacja społeczna

• skuteczna metoda wyłaniana utalentowanych jednostek

Wg. Parsonsa stratyfikacja jest rezultatem i odzwierciedleniem wspólnego systemu wartości co wynika z tego że wszystkie działania są zorientowane na osiągnięcie celów.

Stratyfikacja jest:

• normą i zobowiązaniem moralnym

• uporządkowany system ocen

• uszeregowanie jednostek składowych systemu

ROZDZIAŁ IV - KLASY SPOŁECZNE

Marks - podstawowym czynnikiem klasotwórczym był antagonizm między kapitałem a pracą. Klasy są umieszczone w określonym czasie i przestrzeni, ich fundamentem jest własność produkcji a główną osią podział na właścicieli i pracowników najemnych. Klasa panująca to właściciele firm, którzy gromadzą kapitał w swoich rękach, odbywa się to tylko przez wyzysk pracowników. Historia dziejów stanowi pochodną walki klasowej.

Funkcje klasy społecznej wg. Marksa:

• Uwydatnia logikę procesów dziejowych

• Element zapisu historii osadzony w konkretnej rzeczywistości społecznej

Klasy mają stopniowalny charakter. Różne klasy mogą się wyodrębniać silniej lub słabiej.

Punktem wyjścia w formowaniu się klas dla Marksa był odmienny stosunek środków produkcji. Źródłem nierówności jest wyzysk, czyli przechwytywanie przez kapitalistów wartości dodatkowej wytworzonej przez pracowników najemnych.

Marks przewidywał że narastanie obiektywnych przeciwieństw klasowych doprowadzi do ich polaryzacji na właścicieli i dużą zbiorowość pozbawionych własności. Przykładem tych obiektywnych różnic jest homogamia klasowa która znajduje wyraz w ograniczeniu małżeństw i towarzystwa tylko do tych samych kręgów jednostek. Klasy społeczne nie istnieją w próżni, przejście z etapu „klasy w sobie” do „klasy dla siebie” jest elementem transformacji całego systemu.

Kulminacyjnym momentem jest zorganizowanie się klas w działające aktywnie podmioty. Dopiero świadoma własnych interesów klasa „dla siebie” jest gotowa do rewolucyjnej walki zmierzającej do obalenia klasy panującej i zniesienia wyzysku. Koniecznym warunkiem osiągnięcia stanu dojrzałości jest wyłonienie się partii politycznych, która wytycza strategię i kieruje walką.

5 elementów łączących różne ujęcia klas:

1. do klasy społecznej zalicza się wielkie zbiorowości

2. struktura klasowa jest układem stosunków

3. między klasami następują stosunki podporządkowania i nadrzędności

4. wyznacznikiem przynależności do klas jest ciągłość w czasie

5. określona kategoria jest klasą gdy składa się z jednostek usytuowanych na podobnych pozycjach

ROZDZIAŁ V - TEZA O ŚMIERCI KLAS

• wskazywano na brak zdolności klasotwórczych middle-class której członkowie zorientowani na indywidualna strategię wykazują brak skłonności do kolektywnego posiadani - klasa tylko z nazwy

• liczebny wzrost klasy średniej nie przekładał się na wzrost zamożności i stopy życiowej

(dynamika wzrostu stopy życiowej robotników obniżała temperaturę konfliktów)

Pięć podstawowych aspektów tego procesu:

1. praca - malejąca pewność zatrudnienia

- non standard jobs wśród robotników i klas średnich

- przeniesienie nakładów inwestycyjnych z przemysłu do usług

- polityka welfare-state wzrost wydatków socjalnych

2. własność - rozszerzanie kręgu posiadaczy akcji

- zmiany na rynku nieruchomości

- własność środków produkcji

Trzy rodzaje pozycji ~ właściciele

~ menadżerowie

~ kierownicy

3. styl życia i wzory konsumpcji - oznaką degeneracji jakiej ulega kultura na fali rozkładu ogólnego jest jej jednolitość; możliwości rozwoju:

• segmentacja stylów życia

• klasowość (styl życia odzwierciedla pozycję)

• macdonaldyzacja - wzrost konsumpcji masowej

zachowanie polityczne

nowe lojalności - wzrost znaczenia kwestii narodowej, pochodzenia, rasy, pochodzenia etnicznego

Pakulski i Waters

• pochodzenie ras zaprzeczeniem norm

• Skomplikowana mapa etniczna

• Wzrost wpływu podziałów narodowościowo-etnicznych na struktury państwowe

Wyznacznikiem pozycji społecznej jest zatrudnienie w sektorze gospodarki.

Nowy rodzaj lojalności - separatyzm lokalny

ROZDZIAŁ VI - NOWE KLASY

Stara - kupcy rzemieślnicy, właściciele firm

Nowa - pracownicy handlu i usług, urzędnicy, specjaliści

Rola nowej klasy średniej:

1. funkcjonowanie w przekonaniu o własnej wyższości

2. zwiększenie efektywności systemu

3. stabilizacja gospodarki

4. czynnik stabilizacji politycznej

5. uśmierzenie wątpliwości i napięć

Wyznaczniki klasy średniej:

1. własność

2. zamożność, wzrost stopy życiowej

3. pozycja zawodowa

4. specyficzny styl życia

Reguły:

1. równe szanse na odniesienie sukcesu

2. sukces rezultatem zdolności

3. otrzymywanie nierównych nagród za stanowiska o niejednakowej ważności

4. sukcesy sprawiedliwą nagrodą

W teoriach nowej klasy robotniczej główną osią stosunków społecznych jest sprzeczność interesów i walka z technostrukturą.- napędowa siła postępu.

---