Henryk Domański „Struktura społeczna”

Rozdział 1 Struktura społeczna

Społeczeństwo bez struktury społecznej byłoby bezkształtnym zbiorem jednostek. Od najdawniejszych czasów zawsze kształtowały się jakieś struktury np. podział na płeć.

- struktura społeczna jest niezbywalnym atrybutem i pierwotnym ogniwem każdej komórki społecznej

- struktura społeczna występuje w różnych postaciach np. hierarchia, podział, zróżnicowania

SS można zdefiniować jako układ stosunków między ludźmi, kategoriami społecznymi, organizacjami, instytucjami społecznymi i innymi elementami jakie występują w mikroskali na poziomie jednostek i poziomie globalnym.

1. Społeczeństwo a struktura społeczna

Rozpatrywanie społeczeństwa w terminach struktury społecznej:

• Metafora organicystyczna(skojarzenie ze światem techniki i przyrody) Spencera: zjawiska społeczne są zorganizowane podobnie ja świat przyrody, struktura i funkcje ciała ludzkiego dostarczają ilustracji strukturom i funkcjom w życiu społecznym.

• Procesualna wizja Simmela i Leopolda von Wiese: dynamiczne ujmowanie stosunków między ludźmi odwołujące się do wizji procesu, który nigdy się nie kończy.

Tendencję do utożsamiania struktury społecznej ze społeczeństwem widać w pracach autorów o skrajnie różnych poglądach:

• Teoria konfliktu Marksa gdzie społeczeństwo sprowadzone jest do podziału na ekonomiczną bazę i nieekonomiczną nadbudowę.

• Teoria integracji społecznej Emila Durkheima gdzie podkreśla się konstytutywne znaczenie czynnika integracji. Celem analizy socjologicznej jest tu klasyfikacja „typów społecznych” a społeczeństwo jest tu całością a nie sumą jednostek.

• Teoria strukturyzacji społecznej A. Giddensa, której cele było wyjaśnienie zachowań zbiorowości i jednostek. Struktura społeczna jest tu wypadkową praktyk rządzących zachowaniami, a powtarzalność tych praktyk jest czynnikiem reprodukcji struktury społecznej. Warunkiem zaistnienia struktury społecznej jest jej aktywizacja- dopóki śpi jest bezużyteczna.

Czym jest perspektywa strukturalna?

- podkreśla się w niej ciągłość zjawisk i stosunków społecznych

- jest to analiza polegająca na traktowaniu życia społecznego jako organicznego układu elementów i funkcji

- podejście to wyróżnia siatka pojęciowa: role, pozycje, hierarchie, dystanse, bariery

- struktura jest układem lokacji i miejsc i nie ma tu znaczenia kto je zajmuje

- na poziomie analizy empirycznej podejście to jest zorientowane na kwantyfikację rozpatrywanych zależności i zjawisk w postaci parametrów charakteryzujących średnie, wielkość zróżnicowania i siłę związków- co nie wyklucza jakościowych analiz

- podejście to jest nastawione na poszukiwanie prawidłowości niż na monograficzną analizę przypadków.

1. Przykłady definicji

1. Definicja wdł. Antropologii brytyjskiej( A. R Radcliffe- Brown): „struktura społeczna jest pewnym rodzajem uporządkowanego usytuowania części, jest to forma uporządkowania jednostek w ramach instytucjonalnie kontrolowanych i określonych relacji”.

2. Definicja wdł. Socjologii aspekty formalne, podkreślające rolę stosunków i więzi, zrównoważone są przez wskazanie konkretnych procesów i zjawisk.

3. Definicje wdł. Teorii kapitału społecznego(l 80 XX w) N. Lin: struktura złożona z zestawy elementów społecznych (pozycji), z którymi związane są zróżnicowane wielkości cenionych zasobów, które to pozycje tworzą hierarchiczny układ ze względu na przypisany im stopień kontroli i dostępu do zasobów. Reguły i procedury kształtują wzory zachowań jednostek zajmujących pozycje.

1. Próba systematyzacji sposobów definiowania struktury społecznej

1. Holizm kontra Mikrostrukturalizm- lepiej obserwować globalnie czy z poziomu jednostek?

Holizm Lenskiego: ujęcie transformacji struktury społecznej jako kolejnych stadiów rozwoju ludzkości.

Holizm Parsonsa: przesuwa akcent z dynamiki na funkcje, struktura społeczna to mechanizm utrzymujący się w równowadze dzięki procesom regulującym przydział jednostek spełniających określone wymogi do określonych pozycji i ról

Mikrostrukturalizm Colemana i Homansa: zachowania jednostek układają się we wzór, który stanowi behawioralne podłoże struktury społecznej. Zachowaniami sterują korzyści ekonomiczne.

2. Uniwersalizm kontra Historycyzm- abstrakcja czy konkrety?

Uniwersalizm: Parsons, Lenski, Mead, Coleman, Homans

Historycyzm: Marks, Weber

3. Obiektywne kontra świadomościowe wyznaczniki struktury społecznej

Parsons: zasadniczym spoiwem kultury społecznej są normy i wartości

Blau: zasadniczym spoiwem jest podział pracy, procesy demograficzne i mechanizmy instytucjonalne niezależne od woli jednostek

4. Struktura społeczna rozumiana jako fakt istniejący realnie kontra struktura społeczna jako konstrukcja funkcjonująca w umyśle badacza. Większość jest zwolennikami pierwszej opcji. Odmienny pogląd reprezentuje Levi-Strauss dla którego struktura społeczna jest modelem konstruowanym przez badacza w celu zrozumienia logiki i zasad rządzących rzeczywistością społeczną. Uważał, że gołym okiem zjawisk społecznych nie da się dostrzec.

Krytyka strukturalizmu

- konceptualizacja problemów badawczych w modelowej postaci jest standardem więc nie trzeba jej uzasadniać przyjęciem założenia o nierealności struktury społecznej

- założenia o nierealności należy poddać empirycznym testom, jeżeli strukturaliści zakwestionowali realność struktury społecznej na postawie wąskich badań antropologicznych prowadzonych w społeczeństwach pierwotnych.

5. Dynamika kontra stałość

1. Teoretyczna refleksja a wyniki badań

W refleksji nad struktura społeczną występuje luka między teorią a praktyką badawczą.

Ograniczenia dotyczą głównie dwóch pól:

1. Niedorozwój narzędzi pomiaru konstytutywnych składników struktury społecznej- zachowań i stosunków jednostek

2. Mechanizmy kształtowania się struktury społecznej, a w szczególności formowania się nowych i zanikania starych klas, warstw i grup.

Istnieje konieczność dokonania integracji ilościowego i jakościowego podejścia!

Rozdział 2 Zróżnicowanie i nierówności społeczne

Zróżnicowanie, nierówności, uwarstwienie i struktura klasowa są elementami szeroko rozumianej struktury społecznej a każde z nich uwydatnia inne aspekty.

2.1 Zróżnicowanie społeczne

Jest negacją identyczności i odpowiednikiem szczegółowego podziału, rozumiane jako proces jest wyłanianiem się nowych ról i podziałów. Zróżnicowanie fizyczne może pociągać za sobą zróżnicowanie społeczne np. płeć- wysokość zarobków.

- zróżnicowanie jest podstawowym aspektem każdej struktury społecznej: każdego da się jakoś zaklasyfikować, zróżnicowanie ma kreować strukturalne ramy dla poczucia identyfikacji i tożsamości w zbiorowościach.

- zróżnicowanie tkwi u podłoża role- set(R. Merton) tzn. wielość ról

- podział pracy jest konsekwencją zróżnicowania społecznego: na podziale pracy opiera się funkcjonowanie wszystkich instytucji społecznych a jedna z najważniejszych form podziału jest zróżnicowanie zawodowe.

2.2 Nierówności społeczne

Nierówność zawiera się w zróżnicowaniu. Najbardziej efektywną charakterystyką nierówności jest zróżnicowanie:

• Dochodów

• Władzy

• Prestiżu

• Stylu życia

• Kultury

Można również wyodrębnić różne modele nierówności, które przypisuje się do odpowiadających im modeli sprawiedliwości społecznej:

Równość wobec prawa

Każdy człowiek powinien podlegać tym samym regułom i być karany w ten sam sposób. Zasada ta wyrasta z historii i jest obecnie warunkiem normalnego funkcjonowania demokracji, chociaż nie zawsze realizowana jest w praktyce.

Równość szans

Hasło to wykreowane przez teoretyków liberalizmu przejęła ekspansywna burżuazja poszukująca uzasadnienia likwidacji barier w bogaceniu się i awansowaniu. Każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji i dóbr, nierówności są tutaj dopuszczone tylko w takim stopniu, w jakim są rezultatem niejednakowego wysiłku, zdolności i własnych zasług.

Równość warunków

Zdaniem marksistów postulat równości szans ma za zadanie usytuować ludzi w hierarchii, dlatego wysuwają postulat równości warunków, który mówi, ze każda jednostka powinna w jednakowym stopniu uczestniczyć w podziale dóbr, niezależnie od swojego nakładu i talentów.

2.3 Nierówności w aspekcie moralnym

Spór między liberalizmem, który nierówności uznaje za coś naturalnego a socjalizmem, który oskarża liberalizm o brak wrażliwości społecznej.

Można to rozpatrywać na przykładzie krajów A i B przy założeniu, że jest tam tylko klasa wyższa i niższa.

Kraj A: nierówności w społeczeństwie są minimalne: członkowie klasy wyższej mają minimalnie wyższe zarobki i wykształcenie, tylko trochę lepsze domy zajmują odrobinę wyższe stanowiska. Jednak egalitaryzmowi dotyczącemu dystrybucji dóbr i hierarchii statusu towarzyszą wyjątkowo ostre bariery dotyczące szans zmiany przynależności klasowej. Członkowie klasy niższej prawie wcale nie mają możliwości przejścia do klasy wyższej.

Kraj B: silnym nierównościom pod względem wykształcenia, pracy, miejsca zamieszkania i dochodów towarzyszy brak barier ruchliwości społecznej.

Porównanie tych społeczeństw pozwala zrozumieć, że nie możliwe jest zastosowanie jednego z modeli przy wyłączeniu drugiego!

2.4 Empiryczna ilustracja nierówności dochodów w krajach Europy Środkowowschodniej

Do najbardziej znanych mierników nierówności należy współczynnik Ginniego. Jego wielkość jest syntetyczną charakterystyką nierówności w dostępie do dóbr. Współczynnik przyjmuje wartość 0 w sytuacji maksymalnej równości a wartość 1 kiedy jedna osoba ma wszystko a pozostałe nic.

Rozdział 3 Stratyfikacja

Stratyfikacja jest formą nierówności społecznych

1. Stratyfikacja a nierówności społeczne

Definicja Egona Bergela: stratyfikacja jest obiektywnym rezultatem oceny, wskazuje porządek, relatywną pozycję rang i ich dystrybucję w systemie oceny. Jeżeli oceniane są jednostki bez względu na ich przynależność grupową, możemy mówić o stratyfikacji indywidualnej, jeżeli grupy są elementami oceny, mówimy o stratyfikacji grupowej.

Definicja Bernarda Barbera: stratyfikacja społeczna to produkt interakcji zachodzącej między zróżnicowaniem a ocena społeczną.

2. Trzy tradycje

1. Weber

Jest on prekursorem wielowymiarowego podejścia do stratyfikacji społecznej. Stworzył nową definicję klasy społecznej: o klasie społecznej mówimy tam gdzie wieli ludziom wspólny jest swoisty element determinujący ich szanse życiowe, o ile ten element określany jest wyłącznie przez ekonomiczne interesy wiążące się z posiadaniem dóbr lub pracy.

Weber zwraca uwagę na mechanizmy działające na mocy immamentnych praw i niejako zewnętrznych wobec jednostek oraz na rolę monopolizacji szans rynkowych przez różne klasy społeczne np. bariery edukacyjne kreowane przez klasy wyższe.

Wyznacznikiem pozycji społecznej jest prestiż rozumiany przez Webera jako honor i estyma społeczna- to one sytuują jednostki w hierarchii społecznej niezależnie od ich pozycji klasowej. Określony honor implikuje określony styl zycia i postawy.

• Koniecznym warunkiem wyłonienia się hierarchii prestiżu stanowi wspólnota wartości i norm

• Stany są zwykle wspólnotami w przeciwieństwie do klas, co zespala ich członków i mobilizuje do działań

• Trzecim wymiarem stratyfikacji społecznej jest władza, która oznacza szansę przeprowadzenia swej woli, także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego bez względu na to na czym ta szansa polega.

Weber jest także prekursorem analiz nad rozbieżnością czynników statusu: analizował różnice w dystrybucji szacunku pod kątem ich wpływu na konflikty społeczne.

3.2.2

Badanie Roberta i Helen Lynd w „Middletown”, czyli w małym mieście amerykańskim. Poprzez obserwację, wywiady i analizę materiałów źródłowych dokonali monograficznego opisu miasta co wyznaczyło kanony prowadzenia analiz kształtu i hierarchii społecznej- stwierdzono obecność klasy robotniczej i klasy biznesu.

Definicja statusu wdł. Warnera: najogólniejsze pojęcie, odnoszące się do usytuowania zachowań lub pozycji jednostek w grupie społecznej. Wielowymiarowe podejście do badań pozwoliło na wyodrębnienie pięciu klas(schemat Warnera).

3.2.3

Socjologia amerykańska wypracowała własne metody badan nad stryk rurą społeczną. K. Davis i W.E Moore wyłożyli zasady funkcjonowania mechanizmów stratyfikacji społecznej, przypisując im wymiar uniwersalny, niezależny od uwarunkowań przestrzenno-czasowych. Jest to FUNKCJONALNA TORIA STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ. Kolejnym twórcą tego paradygmatu został T. Parsons, który w swojej teorii uznaje uwarstwienie społeczne jako element globalnego systemu.

Funkcjonalna teoria uwarstwienia miała odpowiedzieć na pytanie dlaczego nierówności istnieją jako fakt, którym trzeba się pogodzić.

1. Funkcjonowanie społeczeństwa opiera się na podziale pracy, którego podstawą jest hierarchia stanowisk i pozycjo zawodowych o niejednakowej ważności

2. Większa ważność podnosi pozycję, która z kolei prowadzi do ponoszenia większych nakładów

3. Warunkiem efektywności jest obsadzanie wyższych i niższych pozycji przez odpowiednie jednostki. Musi istnieć mechanizm, który motywuje ludzi zdolnych

4. Mechanizm taki istnieje w postaci dystrybucji rzadkich dóbr i uprawnień

5. Efektem działania tego mechanizmu jest stratyfikacja społeczna oraz skuteczna metoda wyłaniania utalentowanych jednostek.

1

---