Pragmatyzm Johna Dewey'a a edukacja
Olsztyn 2010
John Dewey, jego życie i twórczość w historii idei edukacyjnej.
John Dewey urodził się 20 października 1859 r. w miejscowości Burlington w Stanach Zjednoczonych Ameryki, umarł natomiast w 1952 r. w Nowym Yorku. Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął studia na uniwersytecie w Vermont, gdzie szczególnie interesował się filozofią oraz zagadnieniami ewolucjonizmu. Po dwóch latach John Dewey wstąpił na uniwersytet w Baltimore w celu dalszego specjalizowania się w dziedzinie filozofii.
John Dewey głosił, że cała wiedza i działalność ludzi pełnią jedynie funkcje instrumentalne, które stanowią narzędzia służące przystosowaniu się do otaczającego środowiska i opanowaniu go.
Po zakończonych studiach w 1884 r. Dewey uzyskał tytuł doktora i rozpoczął wykłady na uniwersytecie w Minesota, później w Michigen, był amerykańskim filozofem, pedagogiem a zarazem psychologiem, udzielał się społecznie i politycznie.
Rozwinął filozofię wzywającą do jedności teorii i praktyki; jego myślenie zasadzało się na przekonaniu, że demokracja jest wolnością. W pedagogice domagał się, by wychowanie włączało się w proces doświadczania świata przez dziecko, rekonstruowało i rozwijało jego doświadczenia, nie zaś narzucało obce mu formy zachowania w imię zewnętrznych celów.
O prawdziwości zdobytej wiedzy decyduje użyteczność tzn. czy jest ona niezawodnym instrumentem skutecznego działania. Prawdziwe jest wszystko co prowadzi do sukcesu, powodzenia w działaniu. W swojej szkole John Dewey zaproponował „pracę” jako źródło zdobywania i weryfikowania wiedzy, czyli uczenia się. Według Dewey'a istotą tego procesu było uczenie się w działaniu, a działanie jest ciągłym pokonywaniem trudności
i przeszkód, na które jest narażony młody człowiek. Pełne rozwiązywanie określonych problemów według Dewey'a stanowi „pełny akt myślenia”, który składa się z pięciu etapów:
1) odczuwanie trudności,
2) wykrycie jej i określenie,
3) formułowanie sposobu możliwego rozwiązania (hipotez),
4) wyprowadzenie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania,
5) sprawdzenie i zastosowanie.
Najdelikatniejszym ogniwem społeczeństwa jest dziecko i ono jest najbardziej narażone na trudności szybko rozwijających się nowych technologii, a także rozwój społeczeństwa demokratycznego. Osobnik w nowym społeczeństwie powinien sam sobie dawać radę i aby mu pomóc Dewey z etapów myślenia wyprowadza stopnie budowy lekcji, które odpowiadają etapom myślenia. Taką właśnie miała być idea nowej „szkoły pracy”, którą zaproponował
John Dewey.
Idee „szkoły pracy” bardzo szybko znalazły żywy oddźwięk w Europie, a w szczególności w Niemczech, gdzie hasło aktywnej szkoły podjął i samodzielnie rozwijał Kerschensteiner. We Włoszech zastosowała je Maria Montesori do wychowania dzieci przedszkolnych.
2. Fundamenty filozoficzne Deweya.
John Dewey nawiązywał do poprzedzających go wybitnych przedstawicieli pragmatyzmu: Charlesa S. Pierce'a i Williama Jamesa.
Charles S. Pierce uważał, że wiedza godna zaufania to taka która potrafi poprawnie przewidzieć skutki podejmowanych działań.
W. James pragnął, aby filozofia pragmatyzmu pozwoliła ludziom myśleć i działać zgodnie z ich potrzebami, przy czym- w jego ujęciu- kryterium prawdy dotyczy subiektywnego przekonania o potwierdzaniu się(bądź nie) naszych przewidywań odnośnie do świata i wydarzeń.
Dewey uważał, iż filozofia ograniczona tylko do abstrakcyjnych, akademickich rozważań, nie ma wartości, ignoruje bowiem „rzeczywisty świat”. Pagnął, aby była ona „praktycznym przedsięwzięciem”, opuściła uniwersyteckie biblioteki i sale wykładowe, stając się częścią codziennego życia ludzi. Jego zdanie filozofowie powinni zrezygnować z dążenia do odkrycia- jakkolwiek rozumianej- „absolutnej prawdy” i skoncentrować się na społecznych, moralnych i edukacyjnych problemach współczesnego społeczeństwa. Filozofia powinna służyć konkretnym potrzebom i celom społecznym.
Pragmatyzm wg Dewey'a
* koncepcja człowieka
- istoty ludzkie są integralna częścią natury;
- w procesie ewolucji gatunek ludzki uzyskał zdolność myślenia; nie ma więc ono charakteru „metafizycznego”, lecz jest po prostu formą aktywnego związku między żyjącym organizmem i jego środowiskiem;
- umysł służy do określania potencjalnych sposobów działania i ich konsekwencji, do powstrzymywania niewłaściwych reakcji, czyli do wyboru takiego postępowania, które ułatwi adaptację;
* pogląd na rzeczywistość
- rzeczywistość jest wszystkim „ co się zdarza”;
- istnienie świata fizycznego poprzedzającego każde doświadczenie człowieka;
- rzeczywistością jest to, co jest za rzeczywistość uznawane w danym, szczególnym kontekście historycznym;
* problem prawdy i wiedzy
- żadna prawda nie jest absolutna;
- prawda oznacza, że „coś” posiada użyteczność lub zastosowalność w praktyce;
- prawda -„ dynamiczna siła procesów”, za pomocą których można osiągnąć cele życiowe;
- punktem wyjścia i dojścia każdej wiedzy jest doświadczenie;
- wiedza jako „proces” a nie jako „towar”, który może być gromadzony: niemożliwe jest mówienie o posiadaniu wiedzy lub prawdy;
- wiedza i teoria są prezentowane jako sposoby działania lub zastosowania
* źródła wartości
- empiryczna teoria wartości, opierająca się na rozpoznawaniu wartości w trakcie działania ludzkiego.
Edukacyjne aspekty filozofii Deweya
> Punktem wyjścia pragmatycznych koncepcji pedagogicznych jest krytyka edukacji tradycyjnej. Ma ona trzy zasadnicze cechy:
jej przedmiot tworzony był przez układ informacji i kwalifikacji wypracowanych w przeszłości - głównym zadaniem szkół było przekazywanie ich młodemu pokoleniu;
kształcenie moralne polegało na kształtowaniu sposobów postępowania, konformistycznych wobec rozwiniętych w przeszłości standardów;
„ogólny wzór” organizacji szkolnictwa tworzył ze szkół placówki „ostro odgraniczone od innych instytucji społecznych( jak np. rodzina);
Cechy te determinowały cele i metody kształcenia w edukacji tradycyjnej.
Nauka polegała tylko na przekazywaniu materiału kształcenia, zawierającego gotową wiedzę i odpowiednie formy kwalifikacji. Uczniowie musieli być ulegli i posłuszni, a podręczniki traktowane były jako „mądrość przeszłości”.
Tradycyjna edukacja narzucała z góry i z zewnątrz zarówno treści jak i metody. Według Dewey'a preferowane przez dorosłych standardy były sprzeczne ze zdolnościami młodych ludzi, pozostawały tez bez związku z posiadanym przez nich bogactwem doświadczenia.
> Dewey stworzył własną propozycję nauczania:
uczenie się przez działanie i doświadczenie:
- życie jest edukacją a edukacja życiem;
- nauka szkolna powinna zapewniać ciągłość, jednorodność w tym co uczeń przyswaja sobie poza szkoła;
- nauka powinna dotyczyć pytań, które dziecko stawia sobie odnośnie własnego życia;
- eksponowanie w procesie edukacji uczenia się przez doświadczenie i działanie;
- w szkole powinna się odbywać wymiana doświadczeń osobistych przez co dokonuje się proces budowy wspólnego doświadczenia;
- nauczyciele powinni rozszerzać doświadczenia uczniów, a jednocześnie opierać się na nich;
- nauczyciele powinni być nośnikami doświadczenia, nie wolno im narzucać się uczniom, ingerować w ich wolność, wtrącać się między ucznia a proces doświadczenia;
- dzięki oparciu programu nauczania na doświadczeniach życiowych jak również potrzebach uczniów może mobilizować to do ciągłego uczenia się, podtrzymywać motywację;
indywidualizm pedagogiczny:
- ma on uzasadnienie:
* subiektywne ( reakcje dziecka są różne, ponieważ zależą od indywidualnego charakteru dziecka)
* obiektywne ( warunki życia dziecka są różne)
- człowiek ma stać się świadomym współtwórcą przemian w świece ludzkim, swobodnym i odpowiedzialnym, zdolnym do inicjatywy i samodzielnego rozwijania zagadnień, wyłaniających się z życia;
- wychowanie powinno zapewnić dziecku zdolność przystosowania się do nowych warunków;
c. edukacja i demokracja:
- nacisk na współdziałanie;
- współdziałanie podstawa aktywności człowieka;
- współdziałanie i wymiana doświadczeń prowadzą do rozwoju jednostki;
- demokracja jako forma wspólnoty życia, wzajemnej wymiany doświadczeń, to totalny sposób życia społecznego;
- edukacja i demokracja to dwa pozostające w sprzężeniu zwrotnym elementy życia społecznego;
Głównym założeniem pedagogiki Dewey'a jest rozróżnienie w procesie wychowawczym dwóch stron, a mianowicie psychologicznej i socjologicznej.
Dewey ustala, iż prawdziwe wychowanie dochodzi do skutku jedynie dzięki pobudzaniu wrodzonych sił dziecka przez wymogi społeczne sytuacji w której się znajduje. Powoduje to, że człowiek zachowuje się jak członek jedności społecznej.
Autor przygotowanie do przyszłego życia widzi tylko dzięki:
- dawaniu dziecko możliwości panowania nad sobą;
- takiego wychowania:
* aby w każdej chwili umiało w całej pełni korzystać ze swoich uzdolnień;
* aby jego inteligencja ogarniała zmienne sytuacje.
Dziecko nie osiągnie wyższego stopnia wyrobienia umysłowego i moralnego, pracując niechętnie. Może to nastąpić tylko gdy będzie się oddawał czynnościom, które je interesują i w którą wkłada całą swoją duszę. Psychologicznie jest niemożliwością sprawić, aby ktoś coś robił, wcale nie będąc tym zainteresowany. Teoria wysiłku podstawia więc tylko na miejsce jednego zainteresowania drugie. Zastępuje normalne zainteresowanie się przedmiotem nauki przez spaczone: strach przed nauczycielem albo nadzieją nagrody.
Dewey uważa, ze:
* wychowanie jest procesem życiowym, a nie przygotowaniem do przyszłego życia;
* życie szkolne powinno podjąć i kontynuować czynności z którymi dziecko zapoznało się w domu, tak aby dziecko nauczyło się je stopniowo poznawać i potrafiło odgrywać w nich samodzielną rolę;
* zadaniem szkoły jest pogłębić odczucia wartości społecznych, które zostały dziecku wdrożone w życiu domowym;
* najlepsze i najgłębsze nawyki moralne zdobywa się w bezpośrednich stosunkach z innymi w połączeniu pracy i myśli;
* życie społeczne szkoły powinno dostarczać dziecku chęci do pracy.
Dla Dewey'a podstawę programu stanowią zajęcia praktyczne, z których dziecko jest w stanie wyciągnąć istotną dla swojego dalszego rozwoju wiedzę.
Jak uważał Dewey dyscyplina szkoły powinna wynikać z jej życia, jako społecznej całości, a nie pochodzić bezpośrednio od nauczyciela. Według niego zadanie nauczyciela polega po prostu na tym, aby na podstawie swego bogatszego doświadczenia i dojrzalszej mądrości zaprawiać dziecko do dyscypliny życia. Wychowanie jest przedstawiane jako proces aktywnego wrastania jednostki w społeczeństwo co nazywamy socjalizacją, że uczenie nie powinno być automatycznym poznawaniem wiedzy, a samodzielnym poszukiwaniem.
Według Niego szkoła nie może być tylko miejscem pobierania lekcji, ale i miejscem czy formą aktywnej pracy i życia społecznego, powinna rozwijać pomysłowość i twórczość dziecka.
Dewey krytykuje tradycyjny model szkolnictwa, który polegał głównie na słuchaniu, zaś w centrum umieszczał nauczyciela i materiał nauczania.
Dewey za punkt wyjścia swoich rozumowań uważał ujemny wpływ życia w wielkim mieście na rozwój dziecka. Niemożność przebywania ze zwierzętami we folwarku, czy pracy w ogrodzie; brak sposobności by dziecko obserwowało w jaki sposób wyrabia się sprzęty domowe, środki żywności w domu rodzinnym; dziecko nie wykonuje, nie jest wciągane do tych zajęć, które wychowały dawne pokolenia w poczuciu porządku, pilności, spostrzegawczości. Lecz gdy wraz z rozwojem gospodarczym zniknęły czynniki wychowawcze to powinna zastąpić je szkoła, ale dotychczasowa szkoła sprzyjała bierności ucznia - musi ją zastąpić szkoła kształcąca aktywność, pobudzająca do działania. Szkoła powinna stać się \"naturalną formą życia społecznego\", która będzie wychowywać społeczeństwu członków przystosowanych do współpracy i solidarności. Można to osiągnąć, jeśli godziny szkolne zamiast lekcyjnych wypełni czynna praca.
Naczelną dla Dewey'a zasadą systemu dydaktycznego było uczenie się przez działanie lecz przede wszystkim samodzielna aktywność uczniów podczas wykonywanych przez nich zajęć.
Aktywność ta miała na celu integrację wiedzy szkolnej, a także zbliżeniu szkoły do życia społecznego.
Tak powstała koncepcja „nowego wychowania” oraz „szkoła pracy” zrywały one z dotychczasową tradycyjną szkołą. Dotychczasowa szkoła, twierdził Dewey zanadto sprzyja bierności ucznia i nie rozwija w nim naturalnego zaspokajania ciekawości. Tradycyjna szkoła uczy zbyt szablonowo, ogranicza zdolność dziecka tylko do tego czego uczą, co pokazują, a także przestała służyć dziecku jak i społeczeństwu - przeciwstawieniem miała być jego koncepcja szkoły kształcącej bystrość i aktywność, pobudzająca do myślenia, ruchu i działania. Środowisko szkolne nie ma być miejscem tylko do pobierania lekcji, według Dewey'a szkoła winna stać się „naturalną formą życia społecznego”. Szkołę - zgodnie z przeświadczeniem Dewey'a - przekształcić należy w embrionalne społeczeństwo.
W swojej szkole Dewey wprowadził jako podstawę szereg zajęć fizycznych, które nie miały za zadnie nauczania praktycznego posługiwania się narzędziami, ale także miały być wychowawczynią do czynnego udziału w społeczeństwie. Według Dewey'a tradycyjna szkoła poprzez swój totalitarny system nauczania wykształcała osobników egoistycznych. Z kolei nowy program był przeciwieństwem starego systemu, gdyż poprzez szkołę pracy dzieci uczyły się współpracy, udzielały sobie wskazówek, doradzały i pomagały. Równocześnie taki system pozwalał na ułatwieniu młodzieży poznania i zrozumienia nowych warunków społecznych przez powiązanie jej działalności z realnym życiem. „Szkoła pracy” miała być embrionalnym odwzorowaniem życia społecznego. Te nowe metody uczenia to nie tylko zdobywanie wiedzy, ale także uspołecznienie wychowanków. Natomiast dotychczasowa szkoła stosowała według Dewey'a zbyt drastyczne metody takie jak: kary, zachęty, zaś praca miała być tym narzędziem, które wyzwala w dzieciach wrodzone popędy społeczne, twórcze, badawcze i artystyczno-ekspresyjne.
4. Kontrowersje wokół pragmatyzmu
Pragmatyzm w aspekcie filozoficznym i pedagogicznym oskarżany jest o:
- nihilizm, skutkiem odrzucenia ahistorycznej prawdy oraz obiektywności jest przesadne upraszczanie, spłycanie i „zrównanie” wszystkich wartości.
Pragmatyści argumentują jednak, że fakt rozpoznawania wartości jako wytworów ludzkich aspiracji, praktyk i celów nie obniża „wartości” owych wartości. Twierdzą, że tak czy inaczej moralność jest społeczna i właśnie ten fakt nadaje wartościom prawomocność.
Krytycy jednak widza w pragmatyzmie koncepcję kwestionującą wartości same w sobie. Uważają oni, iż jeśli wartości absolutne zostają unieważnione, wówczas nie istnieje żaden powód, aby przekładać jedną wartość ponad inne.
- relatywizm, krytycy sądzą, że filozof pragmatysta, nie dając nam żadnych absolutnych odpowiedzi „ stawia przed nami trudny problem, jak żyć; on sam jest tylko jednym z uczestników rozmowy, który ma tyle samo autorytetu, co jej inni uczestnicy.
Odrzucenie teorii absolutnej prawdy jako kryterium oceny powoduje, ze preferowana przez pragmatystów postawa perspektywistyczna, traktująca prawdę i wartości jako wytwory społeczne, zyskuje logiczne uzasadnienie.
Pragmatyzm karcono za zbyt indywidualne podejście i nie zwracanie dostatecznej uwagi na jego cechy społeczne. Potępiano również naturalizm i ekspresję, wytykając nadmierną swobodę.
J. Dewey, Jak myślimy?, Warszawa 1988, s. 7
J. Krasuski, Historia Wychowani. Zarys Syntetyczny, Warszawa 1989, s. 154
/ S. Kot, Historia Wychowania. Reformy szkolne, Żak 1994. t.2, s. 350
Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004, s. 308-311
Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004, s. 311-316
Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004, s. 311-316
J. Dewey, Moje pedagogiczne credo, Warszawa 2005
J. Dewey, Szkoła i dziecko, Warszawa 2006
Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004, s 322-323