BAROK. FORMY WOKALNO-INSTRUMENTALNE
Cechy muzyki baroku:
nowa faktura - monodia akompaniowana (także rozkwit polifonii w twórczości Bacha i Händla),
technika basso continuo (b.c.) tj. uproszczona forma zapisu warstwy harmonicznej utworu, obejmująca pojedynczą basową linię melodyczną, zaopatrzoną w cyfry oznaczające kolejneskładniki akordu; realizowana np. przez wiolonczelę i klawesyn,
- technika koncertująca wywodząca się z renesansowej polichóralności,
rozwój nowych form wokalno-instrumentalnych (opera) i instrumentalnych
(zapoczątkowanych pod koniec renesansu),
rozkwit wirtuozostwa wokalnego (opera neapolitańska - kastraci i primadonny),
i instrumentalnego.
OPERA
Geneza opery, formy wstępne.
Twórcami formy byli kompozytorzy, erudyci i poeci działający na przełomie XVI i XVII w. we Florencji. W nowym dziele chcieli oni świadomie nawiązać do dramatu greckiego. Ich zasługą było m.in. „odkrycie” recytatywu.
Formy poprzedzające operę:
intermedia (wystawiane między aktami dramatu mówionego),
widowiska pastoralne,
sacre rapprezentazioni („święte przedstawienia”, udramatyzowane sceny religijne obejmujące tematykę Wielkiego Tygodnia - sceny męki Pańskiej).
dramat liturgiczny.
Camerata florencka.
Twórcy: Jacopo Peri, Giovanni Caccini, Francesca Caccini (córka), Ottavio Rinuccini, hrabia Giovanni Bardi (w jego salonach całe grono się spotykało).
Główne założenia:
tekst jak w dramacie antycznym na I planie (stąd podstawowe hasło „Mowa niechaj będzie panią muzyki a nie jej sługą”),
podstawą formy - śpiewna deklamacja, recytatyw, wzorowana na afektowanej mowie)
określenia gatunkowe (początkowo nazwy opera nie stosowano) - dramma in muzyka (dramat muzyczny), tragedia in musica , favola in musica (bajka muzyczna).
Pierwsze dzieło Euridice - muzyka G. Caccini, libretto O Rinuccini (do tego samego libretta muzykę napisał też Jacopo Peri). Dzieło wcześniejsze - Dafne - 1594 - muzyka J. Peri; libretto O. Rinuccini) zaginęło.
Tematyka pierwszych oper - mitologiczna.
Claudio Monteverdi
Działał w Mantui, potem w Wenecji (renesansowe miasto położone na pograniczu kultur wschodu, zachodu i południa). Przedstawiciel tzw. Szkoły Weneckiej. Zajmował jedno z najpoważniejszych stanowisk muzycznych w ówczesnych Włoszech, (Włochy jako państwo jeszcze wtedy nie istniały), był kapelmistrzem - maestro di cappella, w bazylice św. Marka w Wenecji; był też pierwszym wybitnym twórcą opery.
Jego dzieła to m.in.: Orfeo (favola), „Arianna”(„Ariadna”), z której zachował się tylko jeden fragment - Lament Ariadny, Koronacja Poppei (temat z historii starożytnego Rzymu),
10 tomów wielogłosowych madrygałów.
Osiągnięcia Monteverdiego:
ścisły związek muzyki i tekstu (muzyka podkreśla charakter scen m.in. poprzez odpowiedni charakter, instrumentację (kompozytor stosuje różny dobór instrumentów, np. „Orfeo” - w scenie wejścia bohatera do podziemi eksponowane są instrumenty dęte blaszane),
poważna rozbudowa składu orkiestry,
stosowanie różnorodnych środków techniki gry i artykulacji (pizzicato, tremolo, tremolando), w celu oddania charakteru muzyki,
wprowadzenie uwertury (wstępu instrumentalnego),
wprowadzenie arii,
stosowanie kunsztownych środków wokalnych (np.. koloratury w ariach),
zróżnicowanie recytatywu na : secco (suchy) - z towarzyszeniem b.c. i accompagnato (akompaniowany) - z towarzyszeniem orkiestry.
Opery Monteverdiego mają więc charakter nie tylko historyczny, jak dzieła twórców Cameraty florenckiej, ale i muzyczny.
Inni przedstawiciele tzw. weneckiej szkoły operowej to:
Francesco Cavalli,
Antonio Cesti,
Antonio Vivaldi (skomponował około 20 oper m. in. Griselda).
W 1637 roku otwarto w Wenecji pierwszą publiczną scenę operową (Teatr San Cassiano).
„Neapolitańska szkoła operowa” (opera seria i buffa).
W szkole tej działającej od poł. XVIIw. do poł XVIII w. doszło do wykształcenia 2 typów opery:
poważnej (seria) i komicznej (buffa).
Wybitnym twórcą opery seria był Alessandro Scarlatti (ojciec sławnego klawesynisty Domenica).
Skomponował on m.in. 115 oper i 800 kantat (większość dzieł zaginęła).
Osiągnięcia „szkoły neapolitańskiej”:
zdecydowane zróżnicowanie muzyczne, oddzielenie, recytatywu od arii,
rozwinięcie wprowadzonej w Wenecji tzw. arii repryzowej (da capo) - o budowie aba, (aba1)
wykształcenie uwertury neapolitańskiej, składającej się z części - wolna - szybka - wolna (Allegro - Andante - Allegro).
W neapolitańskiej operze rodzi się pojęcie bel canto (piękny śpiew). Określenie to dotyczy nie tylko kształtu linii melodycznej, ale także specyficznej emisji (sposobu wydobycia głosu).
Rozwija się kult wielkich indywidualności wokalnych (kastratów i primadonn), które zaczynają dominować w operze. W dziełach tych na I planie znajdują się partie solowe, libretto jest często zlepkiem luźnych scen, ma znaczenie drugoplanowe.
Twórcą neapolitańskiej opery buffa był Giovanni Battista Pergolesi. Największe powodzenie zdobyła jego La serva padrona (Służąca panią) (dwuaktowa opera skomponowana jako intermezzo do opery seria Niezłomny więzień).
Różnice między operą seria i buffa:
tematyka (seria - mitologiczna, historyczna; buffa - komiczna, często życiowa),
budowa (seria - 3 akty, buffa - 2 akty),
środki wykonawcze (w op. buffa bardzo skromne np. smyczki, klawesyn, 2-3 solistów, , brak chóru)
środki wokalne (w op. buffa arie małe, bez koloratur, przeważa recitatiwo secco w bardzo szybkim tempie).
Singspiel.
W baroku doszło też do wykształcenia specyficznej opery komicznej z retytatywami mówionymi, z tekstem w języku niemieckim.
„Szkoła rzymska” - opery o tematyce religijnej m. in. Stefano Landi San Alessio ( Święty Aleksy).
Opera francuska; Jean Battiste Lully
Główny twórca opery francuskiej był z pochodzenia Florentczykiem. We Francji przeszedł przez wszystkie stopnie kariery. Zaczynał od pracy kuchcika. Potem stał się wybitnym skrzypkiem i kompozytorem na dworze Ludwika XIV. Z czasem zyskał wyłączne prawo do komponowania oper we Francji i zakładania szkół muzycznych. Zajmował się wszystkimi działami muzyki: grał, komponował, kształcił śpiewaków i instrumentalistów, wystawiał opery.
Osiągnięcia Lully'ego:
stworzenie odrębnej, specyficznej formy opery - tragedie en musique (tragedia muzyczna, tragedia liryczna), pięcioaktowej, o pogłębionej treści literackiej, wzorowanej na wybitnych dziełach francuskich dramaturgów (Corneille, Racine),
wprowadzenie nowego typu uwertury, zbudowanej wg. schematu - grave - alegro- grave (zaczynała się ona, tempem powolnym, dostojnym, towarzyszyła wejściu króla do loży),
stworzenie nowego typu recytatywu, bardzo patetycznego wzorowanego na francuskich monologach występujących w dramatach mówionych.
Opera niemiecka - Henrich Schütz.
Opera angielska - Henry Purcell, Georg Friedrich Händel.
Opera w Polsce w okresie baroku.
W tym okresie nie powstało jeszcze dzieło tego typu z tekstem polskim. Najbardziej zainteresowany operą był król Władysław IV (król elekcyjny, syn Zygmunta III Wazy). Był on na przedstawieniach operowych we Florencji (m.in. podziwiał dzieła Francesci Caccini). W czasie jego panowania wybudowano w Zamku Królewskim salę teatralną. Sprowadzone
z Włoch zespoły operowe wystawiły tam 11 oper. Sceny operowe istniały też na dworach magnackich. Pod koniec epoki, po koronacji Augusta II Mocnego, w Warszawie, odbywały się przedstawienia opery drezdeńskiej. Pierwsza opera z tekstem polskim pojawia się na dworze Radziwiłłów ok. roku 1750 (początek epoki stanisławowskiej w Polsce, w Europie - klasycyzm). Dzieło to należy raczej do gatunku komedio-opery (wodewilu).
ORATORIUM
Nazwa - oratorio (łac.), dom modlitwy. Geneza formy wiąże się z ruchami kontrreformacyjnymi (zakon jezuitów popierał nawet bardzo awangardowe działania w sztuce, których celem byłoby ponowne zbliżenie wiernych do kościoła).
Pierwotna nazwa formy to - laudi (śpiewy), dialogi. Właściwa nazwa oratorium pojawiła się ok. 1640 r.
Do wykształcenia formy doszło m.in. na zebraniach kontemplacyjnych (poświęconych modlitwie), połączonych z muzyką, które odbywały się w Congragazzione dell' Oratorio (rzymskiej organizacji stworzonej przez Filippo Neri).
Pierwszym wybitnym twórcą oratorium był Giacomo Carissimi. Ispiracje do swoich dzieł czerpał on ze Starego Testamentu: Historia Abrahama i Izaaka, Sąd Salomona Jonasz, Baltazar.
Wykształciły się 2 typy oratoriów w zależności od tekstu:
oratorio latino (łacińskie),
oratorio volgare ( z tekstem w języku narodowym).
Oratorium to wielka forma wokalno-instrumentalna, numeryczna, składająca się z recytatywów, arii, chórów, nie posiadająca akcji scenicznej. Istotna jest narracja. Partia narratora relacjonującego historię biblijną ma swoją nazwę - jest to testo (inaczej historicus). Niekiedy przeznaczona jest ona dla kilku osób dramatu, reprezentujących poszczególne postaci biblijne.
Najbardziej znanym oratorium barokowym jest Mesjasz J. F. Händla, skomponowany w Dublinie dla Irlandczyków w 1742 roku.
Tekst dzieła jest nietypowy. Stanowią go różne teksty wybrane zarówno ze Starego jak i Nowego Testamentu, bez narracji ( nie powodujące rozwoju akcji, lecz służące kontemplacji). Brak w tym oratorium tekstów dopisanych przez librecistę, które zazwyczaj były lirycznym komentarzem akcji, wyrazem uczuć. Tekst do arii w „Mesjaszu” został również, jak pozostałe teksty zaczerpnięty z Pisma Św.
Dzieło składa się z 3 części:
I - zapowiedź przyjścia Mesjasza, jego narodzenie, działalność,
II - cierpienie, śmierć i zmartwychwstanie (zakończenie - Alleluja),
III - spełnienie posłannictwa Mesjasza, zapowiedź zbawienia ludzkości.
Oratoria J.S. Bacha i J. F. Händla - patrz sylwetki kompozytorów.
1