Kwestia niemiecka na arenie międzynarodowej w latach 1945 - 1990 (od zakończenia II wojny światowej do zjednoczenia Niemiec 3 X 1990 r.). oprac. RM
1. Kwestia niemiecka na konferencjach wielkiej koalicji antyhitlerowskiej (konferencja w
Teheranie, konferencja w Quebecku - rozpatrywanie planu Morghentaua, konferencja w Jałcie,
konferencja w Poczdamie).
2. Problem denazyfikacji w Niemczech po II wojnie światowej
- proces norymberski (od listopada 1945 do 1 X 1946)
• postawienie w stan oskarżenia 22 przywódców III Rzeszy, 12 wyroków śmierci (m.in. H. Goring,
J. von. Ribbentrop, Hans Frank, W. Keitel, A. Jodl, A. Seyss - Inquart), kary więzienia (m.in. R.
Hess, admirał Karl von Donitz, Albert Speer)
• oskarżonym postawiono zarzut dokonania czterech rodzajów zbrodni (1.podżeganie, planowanie i
przygotowywanie wojny, 2. zbrodnie przeciw pokojowi, 3. zbrodnie wojenne, 4.zbrodnie przeciw
ludzkości)
- denazyfikacja w poszczególnych strefach okupacyjnych (konsekwentna denazyfikacja w amerykańskiej strefie okupacyjnej, mniej konsekwentna w strefach francuskiej i radzieckiej)
3. Kwestia niemiecka na arenie międzynarodowej w okresie „zimnej wojny”, powstanie dwóch państw niemieckich.
- kwestia niemiecka a początek „zimnej wojny” w 1946 r.
• przemówienie W. Churchilla w Fulton 5 III 1946 ( główne tezy „mowy fultońskiej”: Europa
Środkowo - Wschodnia oddzielona została przez Związek Radziecki od reszty kontynentu „żelazną
kurtyną”, Polska nie ma prawa do nabytków terytorialnych kosztem Niemiec, ponieważ znalazła
się w radzieckiej strefie wpływów)
• przemówienie amerykańskiego sekretarza stanu Jamesa Byrnsa w Stuttgarcie (6 IX 1946)
(główne tezy przemówienia: granica na Odrze i Nysie Łużyckiej ma charakter tymczasowy,
ostateczne uregulowanie granicy polsko - niemieckiej powinno nastąpić w traktacie pokojowym,
strefy okupacyjne mają charakter tymczasowy, powinny zostać połączone w jedno państwo
niemieckie, powinno być to państwo demokratyczne, USA udzielą pomocy w odbudowie
niemieckiego przemysłu - jest to zgodne z interesem USA)
- powstanie Bizonii (1 I 1947): z połączenia amerykańskiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej
- ustanie działalności Sojuszniczej Rady Kontroli (IV 1949) w wyniku nieporozumień między ZSRR a
USA
- powstanie Trizonii (kwiecień 1949): w wyniku przyłączenie do Bizonii francuskiej strefy
okupacyjnej
- przeprowadzenie reformy walutowej w trzech zachodnich strefach okupacyjnych (amerykańskiej,
brytyjskiej, francuskiej) oraz w Berlinie Zachodnim (20 VI 1948), twórcą reformy walutowej był
Ludwik Erhard, została przeprowadzona dzięki amerykańskiej pomocy gospodarczej, była jednym z
istotnych czynników pomyślnego rozwoju ekonomicznego RFN, w zasadzie przesądziła o podziale
Niemiec na dwie części, spowodowała pogorszenie stosunków USA z ZSRR i rozpoczęcie tzw. I
kryzysu berlińskiego
- I kryzys berliński: blokada przez ZSRR Berlina Zachodniego w okresie 24 VI 1948 - 4 V 1949
(blokada przez ZSRR wszystkich lądowych połączeń zachodnich sektorów Berlina z obszarem
Bizonii), w celu przezwyciężenia blokady Amerykanie zorganizowali tzw. most powietrzny, czyli
stałe przeloty samolotów transportowych z Bizonii do Berlina Zachodniego (gdyby Stalin wydał
rozkaz zestrzeliwania amerykańskich samolotów, doszłoby najprawdopodobniej do konfliktu
zbrojnego USA z ZSRR)
- wybory do Bundestagu na obszarze Trizonii (VIII 1949) i ukształtowanie się systemu partyjnego
RFN (CDU, CSU, SPD, FDP), RFN jako państwo demokracji parlamentarnej
- powstanie dwóch państw niemieckich: RFN (21 IX 1949) i NRD (7 X 1949)
- pierwszy kanclerz RFN: Konrad Adenauer (CDU), pierwszy prezydent RFN: Teodor Heuss (FDP)
- remilitaryzacja RFN: utworzenie Bundeswehry i przystąpienie RFN do NATO (1955)
- objęcie RFN przez USA „atomowym parasolem bezpieczeństwa” w okresie „zimnej wojny”
- doktryna Hallsteina z 1955 r. i jej rola w okresie „zimnej wojny”
doktryna Hallsteina - zasada polityki zagranicznej RFN do schyłku lat 60 - tych, zastąpiona w 1969
tzw. „nową niemiecką polityką wschodnią”
założenia doktryny Hallsteina”: RFN to jedyny reprezentant Niemiec na arenie międzynarodowej, RFN nie
uznaje istnienia drugiego państwa niemieckiego - NRD, RFN nie nawiąże stosunków dyplomatycznych z
żadnym państwem, które uznało NRD, RFN nie uznaje granicy polsko - niemieckiej wytyczonej w 1945 r.,
w sensie prawnym Niemcy istnieją jako jedno państwo, do podpisania traktatu pokojowego Niemcy istnieją
w sensie prawnym w granicach z 1937 r.
- traktat państwowy z Austrią w 1955 r. (zawarty między Austrią a mocarstwami dawnej koalicji
antyhitlerowskiej, na jego mocy Austria staje się państwem suwerennym, odrębnym od Niemiec, bez
obecności obcych wojsk na swoim terytorium, jest zobowiązana do zachowania neutralności, a tym samym
do nieprzystępowania do bloków wojskowo - politycznych)
budowa muru berlińskiego (13 VIII 1961) i tzw. II kryzys berliński jako istotny przejaw „zimnej wojny” (przyczyny wzniesienia muru berlińskiego: masowe ucieczki mieszkańców NRD do RFN, pogorszenie stosunków ZSRR i USA w latach 1960 - 1961 w związku z „incydentem U - 2” oraz kwestią kubańską), decyzję w sprawie budowy muru berlińskiego podjął Nikita Chruszczow, przy pełnej aprobacie komunistycznego przywódcy NRD - Waltera Ulbrichta
wizyta prezydenta USA J. F. Kennedy ego w Berlinie Zachodnim (VI 1963): zadeklarował, że USA nie pozwolą Związkowi Radzieckiemu dokonać przyłączenia Berlina Zachodniego do NRD, „ja także jestem Berlińczykiem”
udział RFN w procesach integracyjnych w Europie Zachodniej (przyjęcie planu Marshalla, przystąpienie do rady Europy, podpisanie traktatu paryskiego(1951) i wejście w struktury EWWiS (1952), podpisanie traktatów rzymskich w 1957 i przystąpienie do EWG (1958)
„traktat elizejski” z 1963 (zawarty między RFN a Francją, przewidywał ścisłą współpracę obu państw, m.in. w sferze kultury, w celu trwałego pojednanie między Niemcami a Francuzami w jednoczącej się Europie Zachodniej)
„nowa niemiecka polityka wschodnia” („neue deutsche Ostpolitik”) od 1969 r. kanclerza Willego Brandta (SPD) jako przejaw poprawy stosunków między ZSRR i USA (oraz ich sojusznikami) w tzw. okresie odprężenia („detente”) w latach 70 - tych.
założenia i realizacja „nowej niemieckej polityki wschodniej” (jej hasło: „zmiana przez zbliżenie”): odejście od doktryny Hallsteina, układy RFN o normalizacji stosunków z ZSRR (1970), Polską (7 XII 1970 r. - w wyniku wizyty W. Brandta w Warszawie), Czechosłowacją, uznanie nienaruszalności granicy z Polską (układ z 7 XII 1970), uznanie istnienia NRD, nawiązanie stosunków dyplomatycznych RFN z NRD (1972), przyjęcie obu państw niemieckich do ONZ w 1973 r., pokojowa nagroda Nobla dla W. Brandta w 1971 r., swoistym symbolem „nowej niemieckiej polityki wschodniej” kanclerza W. Brandta może być złożenie kwiatów przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie 7 XII 1970 r., po dymisji Brandta w 1974 r. będzie kontynuowana przez następnego kanclerza z SPD - Helmuta Schmidta
4. RFN- przemiany wewnętrzne (od powstania RFN do zjednoczenia Niemiec w 1990 r.)
Bonn jako stolica RFN (przed zjednoczeniem Niemiec)
ustrój polityczny: demokracja parlamentarna, państwo federacyjne (podział na kraje związkowe: landy), konstytucyjny zakaz propagandy nazistowskiej, prezydent głową państwa
system partyjny RFN (CDU, CSU, SPD, FDP, od lat 70 - tych partia Zielonych)
rządy poszczególnych koalicji: CDU/CSU/FDP (1949 - 1966), tzw. wielka koalicja CDU/CSU/FDP/SPD (1966 - 1969), SPD/FDP (1969 - 1982), CDU/CSU/FDP (1982 - 199 )
kanclerze: Konrrad Adenauer z CDU (1949 - 1963), Ludwik Erhard z CDU (1963 - 1966), K. G. Kiesinger z CDU (1966 - 1969), Willy Brandt z SPD (1969 - 1974), Helmut Schmidt z SPD (1974 - 1982), Helmut Kohl z CDU (1982 - 199 ), G. Schroder z SPD, Angela Merkel z CDU (od 2005)
gospodarka RFN: realizacja koncepcji „państwa dobrobytu” (welfare state”) przez ministra gospodarki Ludwika Erharda w 1949 - 1966 (później kanclerza w latach 1963 - 1966) założenia polityki gospodarczej Erharda: „maksimum konkurencji, minimum planowania”, „dobrobyt dla wszystkich”
- uwarunkowania tzw. „niemieckiego cudu gospodarczego” w latach 50 - tych i 60 -tych
(Wirtschaftswunder”):
pomoc gospodarcza USA dla RFN (początkowo w ramach planu Marshalla),
niewielkie wydatki na zbrojenia w okresie „zimnej wojny” (RFN była bowiem pod amerykańskim
„atomowym parasolem bezpieczeństwa”, zaś Bundeswehra miała np. zakaz posiadania broni nuklearnej),
integracja gospodarcza RFN z Europą Zachodnią w ramach EWWiS i EWG,
skuteczna polityka ekonomiczna Erharda (dążenie do realizacji „welfare state” w myśl zasad: „maksimum
konkurencji, minimum planowania”, „dobrobyt dla wszystkich”),
oparcie gospodarki na nowych technologiach i nowych gałęziach przemysłu, dobra organizacja pracy,
małe firmy motorem napędowym rozwoju gospodarczego,
w połowie lat 60 - tych na jednego bezrobotnego czekało kilka miejsc pracy, poziom bezrobocia wynosił
mniej niż 1 %
- problemy społeczne RFN (przed zjednoczeniem)
• wzrost bezrobocia od lat 70 - tych (od tzw. kryzysu energetycznego w świecie w latach 70 - tych)
• neonazizm
• młodzieżowe ruchy kontestatorskie lat 60 - tych i 70 - tych (w związku z tzw. ruchem nowej
lewicy)
• ruchy ekologiczne (partia Zielonych) i pacyfizm (rola „marszów wielkanocnych” - masowe
demonstracje przeciw amerykańskim bazom wojskowym i broni nuklearnej na terytorium RFN)
• terroryzm lewacki w latach 70 -tych, pod wpływem anarchizmu i maoizmu (RAF - „Frakcja
czerwonej Armii, czyli grupa „Baader - Meinhof” - porwania i zamachy terrorystyczne - „bomby
przeciw aparatowi ucisku rzucamy również w świadomość mas”)
5. NRD - przemiany wewnętrzne
NRD jako państwo tzw. realnego socjalizmu” podporządkowane ZSRR, rządy komunistów z partii SED (NSPJ), rola STASI (służba bezpieczeństwa NRD)
przywódcy NRD kolejni przewodniczący SED: Walter Ulbricht (1949 - 1971), Erich Honecker (1971 - 1989), Egon Krenz (X - XI 1989), pierwszy premier NRD: Otto Grotewohl, prezydent Wilhelm Pieck (1949 - 1960)
powstanie berlińskie w czerwcu 1953 r. (wystąpienia robotników na ulicach Berlina Wschodniego - stolicy NRD, krwawo stłumione przez wojska radzieckie)
przyczyny wzniesienia muru berlińskiego 13 VIII 1961 • masowe przenoszenie się mieszkańców NRD do RFN (w 1961 r. 3, 5 mln osób), wynikające m.in. z
różnic w poziomie życia,
• pogorszenie stosunków między USA i ZSRR w latach 1960 - 1961 (w związku z kolejnym etapem
„zimnej wojny” - „incydent U - 2” oraz kwestia kubańska)
komunistyczna indoktrynacja społeczeństwa (np. zmiana nazwy miasta Chemnitz na Karl Marks Stadt), zob. film fabularny „Good bye Lenin” ukazujący różnice w mentalności mieszkańców NRD („Ossis”) i RFN („Wessis), wynikające z dwóch różnych systemów politycznych i gospodarczych
ucieczki obywateli NRD do RFN i Berlina Zachodniego (zabójstwa uciekinierów przez straż graniczną NRD)
sukcesy międzynarodowe sportowców z NRD (jako przejaw propagandy państwowej NRD)
- ustąpienie Ericha Honeckera (X 1989) i zburzenie muru berlińskiego (9/10 XI 1989)
6. Zjednoczenie Niemiec (3 X 1990)
- przyczyny zjednoczenia
• wola samych Niemców (w większym stopniu „Ossis” niż „Wessis”)
• zakończenie „zimnej wojny”, rozpad bloku krajów tzw. realnego socjalizmu i ich uniezalężnienie
się od ZSRR
• „jesień narodów” w 1989 r. (upadek komunizmu w państwach Europy Środkowo - Wschodniej,
demokratyzacja ustroju tych państw, ich uniezależnienie się od ZSRR)
• zgoda na zjednoczenie przywódcy ZSRR Michaiła Gorbaczowa dążącego do zakończenia „zimnej
wojny” i poprawy stosunków z USA (Gorbaczow zdawał sobie sprawę ze słabości ZSRR, które nie
potrafi powstrzymać upadku komunizmu w krajach Europy Środkowo - Wschodniej, zjednoczenia
Niemiec oraz uniezależnienia się państw Europy Środkowo - Wschodniej)
- najważniejsze etapy procesu zjednoczeniowego
• masowe ucieczki obywateli NRD latem 1989 r. (przez Węgry)
• dymisja Ericha Honeckera w X 1998 r. (pod naciskiem Gobaczowa)
• zburzenie muru berlińskiego 9/10 XI 1989
• unia walutowa RFN i NRD (wprowadzenie waluty zachodnioniemieckiej - DM, na obszarze NRD)
• międzynarodowa „konferencja 2 + 4” (5 tur) zakończona zawarciem w Moskwie 12 IX 1990 r.
„układu o ostatecznym uregulowaniu sprawy Niemiec”
układ ustalał zasady na jakich dojdzie do zjednoczenia Niemiec: zjednoczone Niemcy uznają
nienaruszalność granic, wojska radzieckie zostaną wycofane ze wschodnich landów - obszaru dawnej
NRD - do końca 1994 r., na obszarze tym nie będą stacjonować wojska amerykańskie, potwierdzono ,że
Bundeswehra nie posiada broni nuklearnej, ustalono jej redukcję do 370 tys.
• zjednoczenie Niemiec (3 X 1990)
7. Stosunki polsko - niemieckie (od powstania dwóch państw niemieckich RFN i NRD w
1949 r.)
„układ zgorzelecki” z 1950 r. zawarty między Polską a NRD (NRD uznało granicę z Polską , oba państwa nawiązały stosunki dyplomatyczne, układ został podpisany w Zgorzelcu przez premierów: Józef Cyrankiewicz, Otto Grotewohl)
wpływ doktryny Hallsteina na stosunki polsko- niemieckie
rola antyniemieckich treści w propagandzie władz PRL
orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w 1965 r. (skierowane w trakcie II soboru watykańskiego): „przebaczamy i prosimy o przebaczenie”
wizyta kanclerza RFN Willego Brandta w Warszawie i zawarcie układu o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków między Polską a RFN (7 XII 1970): RFN uznała nienaruszalność granicy polsko - niemieckiej, kanclerz Brandt złożył kwiaty przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie (zawarcie układu było jednym z istotnych aspektów „nowej niemieckiej polityki wschodniej”, oraz tzw. okresu odprężenia („detente”) w latach 70 - tych w stosunkach Wschód - Zachód, układ został ratyfikowany przez Bundestag dopiero w 1972)
potwierdzenie nienaruszalności granic w Europie (w tym granicy polsko - niemieckiej) w Akcie Końcowym KBWE w Helsinkach w 1975 r.
wizyty w Polsce kanclerza Helmuta Schmidta (SPD) w latach 70 - tych (podejmowany przez Edwarda Gierka): niemieckie kredyty dla Polski, akcja tzw. łączenia rodzin (umożliwienie polskim obywatelom, deklarującym niemiecką narodowość, wyjazdu do RFN)
wizyta kanclerza Helmuta Kohla w Polsce w listopadzie 1989 r. (na krótko przed zburzeniem muru berlińskiego): spotkanie z premierem Tadeuszem Mazowieckim i wspólny udział we mszy św. w Krzyżowej na Dolnym Śląsku (dawnym majątku hr. Helmuta Jamesa von Moltke - jednego z przywódców opozycji antyhitlerowskiej w Niemczech w czasie wojny)
potwierdzenie nienaruszalności granicy polsko - niemieckiej w „układzie o ostatecznym uregulowaniu sprawy Niemiec” z 12 IX 1990, kończącego konferencję międzynarodową „2 +4” dotyczącą zjednoczenia Niemiec
traktat graniczny Polski ze zjednoczonymi Niemcami, zawarty w Warszawie 14 XI 1990 r.
polsko - niemiecki „traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy” zawarty w Bonn 17 VI 1991 r., w wyniku wizyty w Niemczech premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego (traktat do pewnego stopnia był wzorowany na francusko - niemieckim „traktacie elizejskim” z 1963 r., przyznaje m.in. mniejszości niemieckiej w Polsce prawną osobowość)
4