POCZĄTKI KOZACZYZNY - PIERWSZE POWSTANIA KOZACKIE
Powstanie kozaczyzny
Na ziemiach znajdujących się za Dnieprem w pierwszej połowie XVI w. zaczęła się tworzyć nowa społeczność szybko przybierająca trwałe formy organizacyjne, składające się z zbiegłych chłopów, miejscowej ludności i ludzi, którzy albo uciekali przed wymiarem sprawiedliwości albo wędrowali w celu przeżycia przygód, a takaż wielu z nich było żołnierzy;
Pod względem narodowościowym stanowili oni mieszaninę Ukraińców, Polaków, Rosjan, Białorusinów, Wołochów, a nawet Tatarów, z wyraźną przewagą elementu miejskiego;
Nazwano ich kozakami!!!!
Kozacy pojawili się na terenie tzw. Zaporoża, czyli na ziemiach leżących na południe od porohów dnieprzańskich;
Kozacy nie tylko bronili się przed napaściami ze strony sąsiadów, lecz sami znacznie częściej podejmowali wyprawy wojenne, głównie przeciwko Tatarom i Turkom, szukając możliwości łatwego i szybkiego wzbogacenia się, zagarniając konie, bron, pieniądze i odzież;
Celom wojskowym podporządkowana była organizacja typu wojskowego; wykształciła się tu swoista demokracja woskowa:
Formalnie wszyscy kozacy byli równi,
Jedynie na czas wypraw wojennych wybierali spomiędzy siebie atamana;
Część kozaków powracała z wypraw wojennych na do swych poprzednich miejsc zamieszkania, część zaś pozostawała na Zaporożu, osiedlając się głównie na wyspach dnieprzańskich i tworząc tam ufortyfikowane obozy zwane siczą;
Początkowo były one przenoszone z miejsca na miejsce, dopiero później, w XVII w., ulokowano Sicz Zaporoską u ujścia Czortomliku do Dniepru (znajdowała się tam w latach (1652 - 1709);
Już w pierwszych latach tworzenia się społeczności kozackiej usiłowano wykorzystać doświadczenie wojskowe Kozaków do obrony kresów przed najazdami tatarskimi oraz do służby wywiadowczej, np. próbowali tego dokonać:
Urzędnicy królewscy m.in.: starosta czerkaski Krzysztof Kmitycz, starosta czerkaski Ostafi Daszkowicz; starosta barski Jakub Pretfic;
Magnat ruski Dymitr Wiśniowiecki, który na czele oddziałów kozackich wyprawił się przeciwko Turkom i Tatarom, zbudował tez w latach 1554 - 1555 na wyspie dnieprzańskiej Małej Chortycy niewielką forteczkę;
Akcje kozackie podejmowane przeciwko Turcji, a zawłaszcza wyprawy morskie na szybkich i zwrotnych łodziach - czajkach, które docierały nawet do Konstantynopola, przysporzyły wiele kłopotów Rzeczypospolitej, dlatego tez w wielu konstytucjach sejmowych starano się powstrzymać ,,kozacką swawole” i próbowano podjąć kroki mające na celu pacyfikacje kresów;
Rzeczpospolita praktycznie nie prowadziła żadnej określonej polityki wobec Kozaczyzny; kozacy wystosowywali do RP Polskiej wiele żądań (np. autonomia terenów zajmowanych przez kozaków, suwerennej władzy kozackiej, regularnej wypłaty żołdu itd.), ale polska nie zamierzała ich spełniać co w późniejszym czasie doprowadziło do coraz poważniejszych konfliktów, które przerodziły się w powstania a następnie w otwartą i trwającą wiele lat wojnę;
Po raz pierwszy usiłowano wciągnąć kozaków do służby na rzecz polski za panowania Zygmunta Augusta - rejestr 300 kozaków;
Stefan Batory - w związku z wojną moskiewską w 1578 r. kazali sporządzić rejestr 500 kozaków;
Za panowania Zygmunta III Wazy - w 1590 r., sejm uchwalił konstytucję Porządek z strony Niżowców i Ukrain, stanowiący wynik licznych i bezskutecznych upomnień, by kozacy nie wyprawiali się samowolnie na posiadłości sułtańskie, do których dochodziło w latach 1583 - 1589; rejestr kozacki powiększono do 3000, ale z zastrzeżeniem, że:
wszystkie stanowiska w wojsku kozackim muszą być obsadzone przez szlachtę,
zabroniono przekraczania granic państwowych bez zezwolenia,
zobowiązano Kozaków rejestrowanych do złożenia przysięgi na wierność królowi i Rzeczpospolitej,
zabroniono handlu bronią,
przekraczających postanowienia konstytucji wyłączono spod prawa;
Szybko się okazało, ze poczynania władz polskich spotkały się ze zbrojnym oporem ludności miejskiej, a zwłaszcza kozaków, którzy zahartowani w potyczkach i biegli w rzemiośle wojennym, stawali naczelne powszechnego na tych terenach ruchu antyfeudalnego;
Powstania kozackie
Pierwsze powstanie kozackie wybuchło w 1591 r., jego przywódcą był szlachcic Krzysztof Kosiński;
Rozpoczęło się ono do jego prywatnego sporu z wojewoda kijowskim, księciem Konstantym Ostrogskim, ale wkrótce przekształciło się w powszechne wystąpienie chłopów i kozaków przeciw szlachcie polskiej;
2 lutego 1593 r. Kosiński poniósł klęskę w starciu z pospolitym ruszeniem polskim z województw ukraińskich w bitwie pod Piątkiem na Wołyniu;
Rozejm wtedy zawarty nie trwał długo, po kilku miesiącach działania wojenne zostały wznowione, a Kosiński zaczął szukać sojuszników wśród Tatarów, Turków i w państwie moskiewskim;
Jednak pertraktacje zostały przerwane z powodu śmierci Kosińskiego w bitwie pod Czerkasmi w maju 1593 r.;
Pod wpływem powstania sejm uchwalił w 1593 r. konstytucje O Nożowcach, w której uznał kozaków nie podporządkowujących się prawom Rzeczypospolitej za wrogów ojczyzny i zdrajców, których można zabija bezkarnie;
Kolejne powstanie wybuchło w 1595 r., a na jego czele stanął Semen Nalewajko;
Pierwsze starcia na Podolu i Wołyniu przyniosły sukcesy powstańcom;
Rozdzielili się oni na trzy grupy:
Pierwsza - wołyńską - dowodził sam Nalewajko;
Drugą - działająca w kijowskim - Hryhory Łoboda;
Trzecia - na Polesiu i południu Białorusi - Matwiej sawuła;
Powstanie przybrało ogromne rozmiary dzięki m.in. talentowi dowódczemu Nalewajki jaki i chwilowemu braku sil Rzeczpospolitej zaangażowanej w tym czasie w Mołdawii;
Sytuacja uległa zmianie, gdy do walki z powstańcami ruszyły regularne oddziały dowodzone przez hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego;
Hetman starał się skłócić zbuntowanych próbując nawiązać kontakt z Łobodą;
W bitwie pod białą Cerkwią 3 marca 1596 r. Żółkiewski pokonał Nalewajko i Suwała;
Po bitwie doszło do połączenia się sił Łobody i Nalewajki, i Łoboda został wybrany hetmanem;
Po tej bitwie oddziały kozackie udały się na Zaporoże i połączyły się ze znajdującymi się tam kozakami. W ślad za nimi ruszyły wojska koronne, które dopadły je i oblężyły nieopodal Łubniów. Walka trwała dwa tygodnie i 7 czerwca 1596 r. starszyzna kozacka przyjęła warunki kapitulacji podyktowane przez hetmana koronnego;
W ręce polskie oddano kilku przywódców powstania, w tym Nalewajkę i Suwułę; Przywódcę powstania poddano torturom, następnie stracono i poćwiartowano jego zwłoki
Po kapitulacji wbrew woli Żółkiewskiego i wbrew jego słowu danemu kozakom wymordowani zostali przez Polaków.
Rozejm podpisano w 1596 r.
Porohy - (z ukraińskiego), regionalna nazwa progów skalnych w korycie rzecznym. Z uwagi na znaczną odporność skał koryto w obrębie porohów zwęża się i równocześnie uzyskuje większy spadek, stąd prąd rzeki na odcinku porohów jest szybki i burzliwy. Najbardziej znanym przykładem są porohy Dniepru i Dniestru.