Omówienie „Wesela” Wyspiańskiego
Problematyka
Kompozycja dramatu
Nastrojowo-symboliczny, pełen aluzji dramat składa się z trzech aktów podzielonych na 105 scen.
Akcja rozgrywa się w Bronowicach, w wiejskiej izbie, w listopadową noc. Autor bardzo dokładnie prezentuje w didaskaliach scenerię zdarzeń.
Akt I można określić jako komedię realistyczną, dwa następne mają charakter symboliczny, wizyjny.
“Wesele” jako dramat neoromantyczny
Wyspiański w pełni wykorzystuje nowe tendencje charakterystyczne dla sztuki przełomu wieków: symbolizm i impresjonizm, zarazem jednak w sposób świadomy nawiązuje do romantycznej ideologii i poetyki (tj. charakterystycznego dla tej epoki sposobu konstruowania dzieła literackiego)
Odwołania do konkretnych dzieł literackich, np. “Dziadów” cz. II i III A. Mickiewicza, “Snu srebrnego Salomei” J. Słowackiego.
Kontynuacja treści patriotycznych (utwór wzywa do czynu zbrojnego, nowością jest sugestia, że żadna z grup społecznych nie nadaje się do pełnienia roli przywódczych)
Zasygnalizowanie w dramacie problemu odnalezienia się w rzeczywistości artysty i przyjęcie przez niego odpowiedzialności za duchowe przewodnictwo narodowi.
Obecność fantastyki, scen wizyjnych; przeplatanie się scen realistycznych z fantastycznymi.
Zwrot ku ludowości, fantastyka i duchowość ludowa.
Bohaterowie
Obok dwudziestu ośmiu postaci autor umieścił siedem “osób dramatu”, rozszerzających akcję o plan symboliczny. Są to: Chochoł, Widmo, Stańczyk, Hetman, Rycerz Czarny, Upiór, Wernyhora.
Choć postaci literackich nie można całkowicie identyfikować z ich pierwowzorami, należy pamiętać, że Wyspiański świadomie wykorzystał cechy i rysy autentycznych osób przy konstruowaniu bohaterów “Wesela”.
grupa inteligencka
Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz i pisarz, który poślubił chłopkę (Annę Mikołajczykównę), siostrę Panny Młodej,
Pan Młody - Lucjan Rydel, syn profesora uniwersytetu zafascynowany ludem, zachwycony urodą swej wybranki
Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer, jeden z najbardziej popularnych poetów Młodej Polski, próżny, znudzony powodzeniem u kobiet, pełen niewiary w życie i sztukę,
Dziennikarz - Rudolf Starzewski, redaktor naczelny “Czasu”, świadomy tego, że jego powinnością jest oświecanie społeczeństwa, lekceważy tę rolę, czuje swą niemoc,
Radczyni - Antonina Domańska, ciotka Rydla, autorka powieści dla młodzieży (m.in. "Paziowie króla Zygmunta"), wyniosła, pobłażliwa dla ludu, nie znająca realiów wsi, myśląca schematami, przekonana o swej wyższości i naturalnej roli przewodniej w narodzie,
Haneczka - siostra Rydla
Zosia, Maryna - siostry Pareńskie, kuzynki Rydla
Nos - prawdopodobnie malarz Tadeusz Noskowski, typowy dekadent, człowiek pełen niewiary i zniechęcenia, tłumiący swe żale w alkoholu
grupa chłopska
Gospodyni - siostra Panny Młodej - Anna Mikołajczykówna, żona Tetmajera
Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna, dziewczyna hoża, pełna zdrowego rozsądku, naiwna,
Marysia - trzecia z sióstr,
Klimina, Czepiec, Jasiek,
Rachela - córka bronowickiego karczmarza, Pepa Singer, rozpoetyzowana dziewczyna
Żyd - osoba "trzeźwo" patrząca na świat, krytycznie oceniająca Pana Młodego: "Pan się narodowo bałamuci"
zjawy ukazujące się poszczególnym bohaterom
Widmo, Stańczyk, Rycerz (Zawisza Czarny), Hetman (hetman Branicki), Upiór (Szela), Wernyhora
Zagadnienia do omówienia
2.Realizm i fantastyka w dramacie.
Momentem przełomowym, w którym dramat realistyczny zmienił się w utwór o zupełnie odmiennej ekspresji i charakterze, są ostatnie sceny aktu I, kiedy to Rachela zaprasza do izby weselnej słomianego chochoła z sadu. Zaproszenie to powtarza Młoda Para, wieńcząc tym samym zakończenie aktu I.
Akt II początkowo kontynuuje realistyczne obrazy z aktu I do chwili, gdy na zegarze wybija północ. O tej właśnie godzinie przed nastoletnią córką Gospodarzy staje Chochoł, a wraz z nim do „komedii rodzajowej” wkracza element fantastyczny. Od tej chwili obydwa plany - realistyczny i fantastyczny współistnieją obok siebie, przeplatają się i wzajemnie przenikają. Plan realistyczny składa się z szybko następujących po sobie sytuacji i dialogów między realnymi osobami dramatu. Plan fantastyczny podlega nieustannej zmianie - pojawiają się kolejne zjawy ze świata nadprzyrodzonego, a każda wypełnia określoną misję.
Przybycie Widma zmarłego narzeczonego Marysi można zaliczyć do kategorii balladowo-baśniowej, charakterystycznej dla romantycznych ballad i dramatów. Zjawa powraca z zaświatów, aby ponownie ujrzeć ukochaną kobietę i przypomnieć o łączącym ich niegdyś uczuciu. Podobną postacią, utrzymaną w kreacji fantastycznej, jest Stańczyk. Wraz z nim do dramatu Wyspiańskiego zostają wprowadzone treści intelektualne, historyczne i literackie. „Wesele” przestaje być satyryczną komedią i wzbogaca się o trudną problematykę narodową, historia jest ewokowana i dokonuje się sąd nad teraźniejszością i podstawą Dziennikarza, z którym Stańczyk wiedzie dyskurs. Na podobnej zasadzie zostały skonstruowane kolejne Widma: Rycerza, Hetmana i Upiora. Wzajemne przenikanie się dwóch planów dramatu następuje w scenie 22 aktu II, kiedy to pojawia się postać Wernyhory. Wernyhora nie ukazuje się wyłącznie jednej osobie - Gospodarzowi, lecz także parobkom, Kubie i Staszkowi. Swoisty „realny byt” zjawy z przeszłości potwierdzają pozostawione przez nią jak najbardziej materialne przedmioty: złota podkowa, ukryta później w skrzyni przez Gospodynię oraz złoty róg, oddany przez Gospodarza Jaśkowi, który miał za zadanie zgromadzić przed kaplicą uzbrojonych w kosy chłopów. Istotną cechą postaci wieszcza jest to, że pojawia się on na obydwu planach sztuki - jest zjawą ze świata fantastyki i jednocześnie staje się czynnikiem organizującym tok działania i następujące później sytuacje. W końcowych scenach dramatu Wernyhora zostaje zastąpiony przez Chochoła, który wchodzi za Jaśkiem do izby i przygrywa do somnambulicznego tańca wszystkim zgromadzonym ludziom w izbie, zastygłym w oczekiwaniu na obiecany im znak.. Kompozycja dramatu Stanisława Wyspiańskiego jest więc dwuplanowa, przy czym wzajemny stosunek obu planów jest dość skomplikowany. Akt I zbudowany jest w całości z planu realistycznego, akt II składa się zarówno z planu realistycznego, jak i fantastycznego, które występują naprzemiennie. Natomiast w akcie III plan fantastyczny rozszerza się na całość dramatycznych zdarzeń, postaci i sytuacji.
Plan realistyczny w toku akcji dramatycznej również ulega zmianie. Został skonstruowany na zasadzie konfrontacji dwóch środowisk, odległych od siebie i nie powiązanych ze sobą na co dzień. Te dwa różne „światy” zaczynają przenikać się nawzajem i obcować ze sobą w tańcu i dialogach w szczególną noc weselną poety z Krakowa z wiejską dziewczyną. Dialogi także podkreślają różnice, dzieląca przedstawicieli obu środowisk: chłopskiego i miejskiego. Rozmowy miedzy „gośćmi z Krakowa” a bronowickimi chłopami nasycone są dowcipem i przemiennością subtelności oraz brutalnej prostoty.
Wyróżnieniu tej podwójnej tonacji rozmów sprzyja indywidualizacja języka. Każda postać „Wesela” mówi własnym językiem, charakterystycznym dla danego środowiska. Plan fantastyczny spełnia nieco odmienną rolę niż plan realistyczny. Wnosi do akcji dzieła różnorakie niepokoje i komplikacje, przypomina o narodowych bólach, zdradach i dniach chwały. Postać Hetmana przywołuje dni zdrady i zaprzepaszczenia ostatniej szansy Rzeczpospolitej szlacheckiej. Rycerz symbolizuje skryte tęsknoty Poety za „mocą”, odsłaniając dramat postaw mężczyzny - człowieka cierpiącego w poczuciu własnej słabości i nicości świata. Ów dramat postaw zarysowuje się także w rozmowie Dziennikarza ze Stańczykiem. Dziennikarz zostaje wówczas poddany bezwzględnemu osądowi, a jego dialog z trefnisiem przybiera kształt gorzkiego rachunku sumienia. Osoby z planu fantastycznego stają się w ten sposób materializacją myśli o charakterze symbolicznym. Poprzez postacie zjaw następuje konkretyzacja kompleksów indywidualnych, osobistych i jednocześnie rozrachunek z nimi, urastający do rangi rozrachunku z postawami o doniosłości społecznej i narodowej. Najpełniej odzwierciedla to pojawienie się widma Szeli, który spełnia w dramacie ważną rolę. Szela dokonuje bowiem konfrontacji sztucznego układu sytuacji z realiami historii i współczesnego życia. Widmo staje się przez to elementem dramatu narodowego, ostrzega, odsłaniając kompleks społeczny, spychany w niepamięć. Plan fantastyczny stanowi szczególną płaszczyznę świata przedstawionego w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego. Dzięki niemu realistyczny dramat, którego akcja została oparta na autentycznych wydarzeniach, nabiera cech dramatu narodowego, rozszerzając znacznie problematykę, poruszaną w dziele. Ponadto na płaszczyźnie planu fantastycznego autor dokonuje ostrej krytyki narodowych mitów i rozrachunku z polskim społeczeństwem.
3.Rozrachunek z inteligencją.
-> zachwyca się wsią, przyrodą, ciszą wejską i strojem wiejskim
-> porywają temperament, sposób bycia i obyczaje chłopów, ale tylko pozornie zachwyca się wsią, w rzeczywistości wsi nie zna, nie rozumie i nie docenia,
-> uważa, że chłopi powinni zamknąć się tylko w opłotkach swojej wsi
-> inteligencja gardzi chłopami,
-> nie wie, kiedy i jakie prace odbywają się na wsi
-> jest niechętnie ustosunkowana do chłopów i przekonana o swojej wyższości nad nimi, np. lekceważący, a nawet arogancki jest stosunek Dziennikarza do Czepca i wyniosły ton Radczyni wobec Kliminy,
-> cechuje ją niechęć do zrozumiania rzeczywistych problemów wsi i charakteru chłopa,
-> gospodarz wytyka inteligencji, że przybywają na wieśjedynie dla rozrywki i odprężenia
-> nie przystosowana do realnego życia, rozpoetyzowana, ucieka od życia do poezji, szuka wartości w świecie ułudy, upajając się słowami, poza którymi kryje się wewnętrzna pustka;
-> artyści popadają w nastrój ludomanii (chłopomanii) i pijaństwa (Nos), co Wyspiański wyszydza, potępia,
-> jest niezdolna i niechętna do walki narodowowyzwoleńczej i kierowania nią, nie umie i nie chce podjąć się przewodzenia, nie dorosła do roli przywódcy:
-> jest bierna, słaba, zagubiona, bezradna wobec rzeczywistości i niewoli narodowej, cechuje ją wewnętrzna niemoc, karmi się mitami;
-> Gospodarz wytyka inteligencji, że jest pełna aktorstwa, pozy patriotycznej i słomianego zapału; nie potrafi wykorzystać chęci i zapału chłopów do walki i brak jej odpowiedzialności, czego przejawem jest również oddanie przez Gospodarza złotego rogu Jaśkowi,
-> oskarżenie skierowane do inteligencjijest równocześnie oskarżeniem ówczesnej poezji, którą Wyspiański ocenia bardzo surowo zarzucając jej ucieczkę od rzeczywistości; chciałby, aby poezja włączyła się w ogólny nurt spraw narodowych i mobilizowała naród do walki o wolność kraju,
-> stańczykom zarzuca Wyspiański obłudę i deprawowanie społeczeństwa, gaszenie w nim wszelkiej myśli o zbrojnym czynie, którego wyniki z góry przesądzają jako klęskę, sprowadzającą na Polaków nowe prześladowanie i nieszczęścia; stwierdza poeta, że stańczycy zaprzepaścili to wszystko, co w przeszłości było szlachetne, wielkie, godne naśladowania, wypaczyli idee pozytywistyczne, a wydobyli na jaw same wady
-> zarzuty Wyspiańskiego wobec inteligencji mają więc charakter oskarżycielski.
Wzajemne stosunki między inteligencją a chłopami:
-> ich wzajemne stosunki nie układają się dobrze, Klimina mówi:
"Wyście sobie, a my sobie Każden sobie rzepkę skrobie"
-> mają kłopoty z porozumieniem się; widać sztuczność roz
mów między tymi warstwami i sztuczne, powierzchowne zniżanie się inteligencji do poziomu chłopów, o czym świadczy rozmowa Radczyni z Kliminą, kiedy ta, chcąc się zbliżyć do wiejskiej kobiety, zadaje jej zabawne pytanie dotyczące siewu w polu,
-> obie strony patrzą na siebie z wyższością i są sobie obce; w sytuacji, kiedy są razem we wspólnym towarzystwie, czują się obco i źle,
-> istnieje między nimi dystans i głęboko zakorzeniony przedział społeczny,
-> brakjest więzi między inteligencją a chłopami, istnieje między nimi przepaść intelektualna i obyczajowa, odrębność myślenia i zainteresowań, kontrasty oraz odmienność spojrzenia na życie i otaczający ich świat,
-> istniejące różnice między inteligencją a chłopami sygnalizuje Żyd w rozmowie z Panem Młodym; mówi mu, iż oni obaj są takimi przyjaciółmi "co się nie lubią"
-> chłopi doceniają siebie, wcale nie są zachwyceni zbliżeniem się inteligencji do wsi, trafnie oceniają postawę inteligencji, uważają, że gdy im się w mieście znudziło, to przyszli do wsi pobawić się:
-> w odnoszeniu się chłopów do inteligencji brak jest uniżoności czy czołobitności, są oni pewni siebie, nie czują żadnego skrępowania, wręcz przeciwnie
-> w próbach zbliżenia się inteligencji do wsi chłopi nie widzą nic nadzwyczajnego, uważają, że wszyscy ludzie sąjednakowi,
-> chłopi potrafią otwarcie nie tylko krytykować inteligencję, ale jej nawet zagrozić kosą,
-> w świadomości inteligencji i chłopów jest zakorzeniona dawna rzeź galicyjska z 1846 r.
-> Pan Młody nie chce zastanawiać się nad przeszłością
-> utajony strach inteligencji przed chłopami powodowany jest świadomością istniejącej w nich siły,
-> nie może być serdecznej więzi między inteligencją a chłopami, ponieważ pamięć rebelii z 1846 r. jest wciąż żywa u chłopów i u panów;
4.Młodopolska ludomania w "Weselu".
-> w okresie Młodej Polski powstaje w Galicji zwrot do ludu zwany ludomanią (albo chłopomanią); jest to fascynacja ludem, jego siłą, radością, prostotą, barwnością życia, kolorystyką stroju i obyczajowością; przejawemjej są popularne wśród inteligentów, szczególnie artystów młodopolskich, małżeństwa z chłopkami, np. Włodzimierza Tetmajera, Lucjana Rydla; młode pokolenie, dusząc się w Krakowie, zbliża się do ludu, łączy się z nim związkami krwi, zachwyca się wsią i przyrodą wiejską, chociaż naprawdę wsi nie zna i nie rozumie; ulubionym celem podmiejskich wycieczek staje się wieś Bronowice; Włodzimierz Tetmajer, chcąc zaznać spokoju, musi się nieraz ukrywać w życie przed intruzami,
-> Pan Młody (Rydel), postać komediowa, entuzjasta natury, prostoty (na wesele przywdział chłopski strój), szczęśliwy i radosny, zwierza się ze swych uczuć Pannie Młodej, zachwyca się jej urodą i wyraża swój zewnętrzny stosunek do ludu wiejskiego, sam przyznaje, żejego zainteresowanie się chłopami wynika z odmienności ich świata:
Wyspiański ośmiesza zewnętrzne cechy ludomanii u Pana Młodego; styl ludomanii Rydla uważano za śmieszny nawet w samym środowisku chłopskim; jego zachwyt wsią jest bezkrytyczny,
-> Wyspiański atakuje w dramacie rzekomy solidaryzm inteligencko-chłopski, w który tak naiwnie wierzy Rydel i inni uczestnicy wesela; wyśmiewa się z zewnętrznej postawy fascynacji ludem wiejskim przy jednoczesnym, zupełnym niezrozumieniu problemów wsi, charakteru chłopa i praw kierujących jego życiem.
5. Symbolizm
Po koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on twórcą urojeń. W utworze tym występują trzy rodzaje symboli:
rzeczy
postaci
sceny
Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajnionych pragnień..
Widmo - symbol miłości romantycznej
Narzeczony Marysi, który zmarł na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przybył na wesele. Rozpamiętuje chwile gdy byli razem, gdy istniała między nimi jakaś więź.
Jest to upostaciowanie wnętrza Marysi. Z jednej strony cieszy się ona z jego przybycia, a z drugiej obawia. Pogodziła się z jego śmiercią. Jest to symbol utraconej miłości. Marysia przypomina sobie te chwile i boi się stabilizacji z mężem. Nie wie czy ma zostać z Wojtkiem,. Wesele sprowokowało ją do tych rozważań. Raz się cieszy z przybycia ukochanego, a raz nie.
Stańczyk (ostatni błazen Jagiellonów,
uważany za symbol mądrości)
Dziennikarz “Czasu” należy do organizacji “Stańczyków”. Stańczyk to symbol mądrości. Głos wewnętrzny dziennikarza. Wie on, że dziennikarz jako inteligent powinien przewodzić narodowi. Jest też symbolem postawy patriotycznej. Ukazanie niebezpieczeństwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi słowne deklaracje. Przyznaje się do bezczynności, obwinia za sytuację przeszłość. Jawi się jako dekadent, pragnie śmierci i to jest jego słowna deklaracja. Stańczyk przypomina czasy Jagiellonów. Nie wierzy w deklaracje społeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by wstrząsnąć społeczeństwem, by wyrwać ich z marazmu. Cena jest świętość tradycji. Nie widzi przyszłości dla Polski widzi, że złą obrał drogę. Stańczyk wręcza mu kaduceusz Polski. Dziennikarz wyraża pogardę dla bratania się z ludem. Widzi fałsz solidaryzmu. Stańczyk to jego sumienie i dla tego z ironią wręcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako przywódca narodu.
Rycerz (Zawisza Czarny)
Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnień poety. Poeta ma odczucie siły. Dekadentyzm, a poeta tęskni do mocy i siły. Rycerz jako symbol mocy, odwagi i zwycięstwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poetę nędzarzem. Poeta cierpi bo to co tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiełły. Poeta ma szansę prowadzenia ludu do walki. Osądzona jest zdegenerowana poezja młodo polska. Poeta nie chce napisać wielkiego dzieła. Poeta nie jest w stanie podołać przywództwu narodu. Rycerz to symbol siły poezji oddziałującej na społeczeństwo.
etman (Branicki- jeden z przywódców targowicy. Uznawany za symbol zdrady narodowej)
Duch hetmana Branickiego, który gardził chłopami. Symbol fałszu, zdrady, magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan młody. Hetman jest butny, dumny, dominuje nad chłopami. Polska mu nie pomoże bo zaprzedał on kraj szatanowi. Pan młody żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że to moda, a nie szczere bratanie się z ludem.
Upiór (Jakub Szela- przywódca rabacji chłopskiej, czyli ruchu mającego na celu wymordowaniu, zrabowaniu polskiej szlachty.)
Jakub Szela stanął na czele powstania chłopskiego. Jest cały we krwi, gdyż wielu zabił. Chce się obmyć wodą. Dziad stara się go odpędzić. Upiór jako zimny trup. Dla Szeli ważne są dobra materialne. Przypomina, że bratanie się chłopów i szlachty jest niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.
Wernyhora (legendarny wieszcz ukraiński)
Ofiarowuje złoty róg gospodarzowi. Zszedł on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszłość. Zwiastun czynu i niepodległości.
- Złoty róg to symbol walki, znak czynu, ma ruszyć społeczeństwo. Do walki nie dochodzi bo gospodarz oddał róg Jaśkowi, który go gubi. Wernyhora atakuje inne powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa . Braterstwo i solidaryzm chłopstwa. Nie spełni się to.
- Czapka z piór to symbol przywiązania do rzeczy błahych i materialnych. Ostrzeżenie by nie przekładać wartości prywatnych nad państwowe.
- Sznur to symbol niewoli
- Dzwon Zygmunta symbol wielkości Polski
- Kosy nasadzone na sztorc to mit racławicki, gotowość walki
Jesteśmy świadkami prawdziwego symbolicznego teatru gestów i rekwizytów. Gdybyśmy odrzucili całą warstwę ukrytych znaczeń, otrzymalibyśmy dość prostą, może nieco bajkową historię o zagubieniu złotego rogu i letargicznym śnie bohaterów. Ale wymowa poszczególnych zdarzeń jest dużo głębsza i bardziej skomplikowana.
Oto pierwszy symboliczny gest, któremu towarzyszy pierwszy rekwizyt - symbol: Wemyhora wręcza złoty róg Gospodarzowi, powołując go do misji politycznej.
Złoty róg to symbol walki narodowowyzwoleńczej, on bowiem miał dać sygnał wzywający do powstania, gdy przyjdzie na to właściwy czas. Ale Gospodarz zapomina o odwiedzinach tajemniczego gościa i oddaje róg Jaśkowi, lekceważąc w ten sposób zadanie, jakie miał wypełnić. Jednocześnie Wernyhora gubi złotą podkowę, a w powszechnej świadomości podkowa jest znakiem szczęścia i jej strata źle wróży powodzeniu sprawy narodowej, z góry przesądzając o klęsce. Podkowę jednak znajduje Gospodyni i chowa ją na "zaś". Ten gest można odczytać w sposób niejednoznaczny albo jako znak chwiejności chłopskiej, pazerności albo jako zapowiedź szczęśliwego finału sprawy narodowej, który nadejdzie we właściwym czasie. Oto chłopi zgromadzeni o świcie przed kaplicą czekają na sygnał walki. Każdy trzyma w dłoni osadzoną na sztorc kosę - kolejny rekwizyt o wadze symbolu, który wskrzesza mit kosynierów spod Racławic i sugeruje, że roli chłopstwa w powstaniu pominąć nie można.
Jasiek gubi jednak złoty róg, schylając się po czapkę z piór - oto młody chłopak nie sprostał zadaniu, zaprzepaścił szansę walki, bo uwiodły go kuszące marzenia o bogactwie, przedłożył prywatę nad sprawę powstania, okazując swoją niedojrzałość i brak odpowiedzialności. Władzę nad społecznością obejmuje chochoł. Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej
Ponownie pojawia się chochoł, który jest symbolem całego narodu. Scena najbardziej smutna. Goście weselni symbolizują naród, chata to Polska w której krzyżują się wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszłości. “Wesele” to diagnoza polskiego społeczeństwa. Końcowy taniec chochoła to kwintesencja myśli zawartej w utworze. Krzak bez życia otulony słomą na zimę. Oznacza uśpione wartości narodu. Na wiosnę się obudzi i latem rozkwitnie, jest to nadzieja na odzyskanie niepodległości.
4