J. Kasprowicz, Wybór poezji. Oprac. J. J. Lipski. Wyd. III rozszerzone. Wrocław 1990. BN I, 120. (Z chałupy, Miłość, Krzak dzikiej róży, Hymny, Księga ubogich, Mój świat).
Ogólne wiadomości o życiu i twórczości Jana Kasprowicza
Jan Kasprowicz urodził się w 1860 r. w rodzinie chłopskiej. Stroną dominującą intelektualnie , kulturalnie i osobowościowo w rodzinie Kasprowiczów była matka poety, która wywarła znaczny wpływ na duchowy rozwój syna. Pochodzenie twórcy ma istotne znaczenie dla zrozumienia jego poezji, jak i jej społecznego odbioru. W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX dokonywał się w Polsce wielki proces społeczny - w wyniku uwłaszczenia chłopów nastąpiło upowszechnienie oświaty na wsi oraz wzrost zainteresowania warstw chłopskich polityką i losem państwa. Otrzymawszy niezbędne wykształcenie, coraz większa liczba dzieci chłopskich zaczęła zasilać szeregi polskiej inteligencji. Pojawienie się młodego poety z rodziny chłopskiej spotkało się z entuzjastycznym odbiorem ze strony krytyki. Zwracano uwagę na pochodzenie Kasprowicza jako klucz do zrozumienia jego twórczości. Lata gimnazjalne miały ogromny wpływ na zainteresowania Kasprowicza - tradycjami kultury antycznej, etyką kantowską, Lessingiem, Kantem i Schillerem, później również najważniejszymi składnikami kultury niemieckiej XVIII i XIX wieku. Tradycję narodową i romantyczną poezję polską poznawał Kasprowicz głównie dzięki działalności konspiracji filomackiej ( o charakterze samokształceniowo - patriotycznym). Debiutował kilkoma utworami opublikowanymi przez warszawskie „Kłosy”. Jan Kasprowicz podjął również karierę naukową , został nawet wybrany rektorem Uniwersytetu we Lwowie. Wsławił się również licznymi wartościowymi tłumaczeniami , szczególnie literatury angielskiej, np. Shakespeara .
Z chałupy
W naturalistycznej poezji Kasprowicza na początku dominował opis, w późniejszym czasie opowiadanie. Z chałupy to cykl sonetów, będący jednym z największych osiągnięć artystycznych Kasprowicza w tym okresie. Ranga tego cyklu (obejmującego 40 sonetów) polega nie na doskonałości artystycznej poszczególnych wierszy ( za najwybitniejszy uznawany jest pierwszy sonet),ale głównie na znakomitej kompozycji, szczegółowym i wyważonym opisie społecznym i obyczajowym.
Cykl ten przedstawia bogaty i usystematyzowany obraz życia wsi kujawskiej. Stanowi swoistą monografię „ubraną” w formę sonetów.
Ireneusz Opacki zwrócił uwagę na to, że sonet wyparł poemat opisowy i inne formy epickie - do tej pory najbardziej charakterystyczne dla przedstawiania treści intelektualno - poznawczych. Kasprowicz ukazał wieś skonfliktowaną - antagonizmy pomiędzy chłopem i społecznością spoza wspólnoty wiejskiej a także rozwarstwienie społeczne w obrębie samej wsi. Każdy sonet jest miniaturą fabularną - niekiedy dramatyzowaną dialogiem. Bardzo ważne dla tego cyklu jest to, że sonety są w nim połączone i tworzą konstrukcję o podwójnej perspektywie czasowej - oryginalny wynalazek Kasprowicza. Perspektywa ta polega na tym, że pierwszą i podstawową płaszczyznę tworzy pierwszy sonet - liryczny, wyraźnie subiektywny. Podmiot liryczny istnieje w jakiejś konkretnej przestrzeni czasowej - określanej jako „dziś” ,ale wspomina przeszłość. Ale uwaga - nie pokrywa się to z użyciem czasów gramatycznych. Podmiot liryczny ukazywany jest w tej podwójnej perspektywie czasowej i tym samym ma on podwójny status społeczny. We wspomnieniach nie jest wyodrębniony ze zbiorowości wiejskiej - należy do niej. Patrzy na tę społeczność z perspektywy tego kim jest teraz, czyli człowiekiem wykształconym, korzystającym w pełni z kultury inteligenckiej. Wyraźnie widoczne są tutaj analogie do biografii Kasprowicza. Twórczość poety staje się świadectwem integracji narodu, mieszania się warstw społecznych.
Miłość (Z gór)
Literaturoznawcy zauważają, że przez ten poemat „przechodzi” granica przełomu modernistycznego w twórczości Kasprowicza.. Tom Miłość ma trzy części - i to właśnie w ich obrębie można zauważyć granice przełomu, oprócz tego zawiera trzy poematy objęte wspólnym tytułem Z gór należące już do nowego okresu twórczości. (W wydaniu z BNki, na podstawie którego opracowywałam to zagadnienie znajduje się tylko zbiór Z gór, część Przy szumie drzew- fragmenty). Poemat nie jest obszerny, podejmuje głównie temat natury i człowieka.
Krzak dzikiej róży
Zbiór podzielony jest na części:
- W ciemności schodzi moja dusza
- Z wichrów i z hal
- Nad przepaściami
Wiersze w tym zbiorze reprezentują symboliczno- impresjonistyczny okres liryki Kasprowicza. Ważna rolę w tym nurcie pełni pojęcie symbolu - świat przedstawiony ma charakter symboliczny. Jednymi z symboli są np. „krzak dzikiej róży” i „limba” - słowa oznaczające przedmioty świata przedstawionego a zarazem są znakami niosącymi określone znaczenie (często niejasne dla odbiorcy ;)
Dla budowania obrazu niezbędne jest również posługiwanie się barwami, w wierszach tego zbioru bardzo istotna jest kolorystyka, różnorodność metafor. Tendencja, którą podjął Kasprowicz była w tym czasie bardzo modna, chętnie korzystał z niej również Tetmajer. Poeta sięgał też do folkloru podhalańskiego, tworząc poematy stylizowane na pieśni ludowe, np. w Tańcu zbójnickim. Dla Kasprowicza, poety świetnie czującego mentalność chłopską, który miał już bogaty dorobek poetycki poświęcony tematyce chłopskiej, odwołanie się do podhalańskiej egzotyki uznane zostało za krok wstecz ,a liryka symboliczno -impresjonistyczna okazała się być jedynie epizodem w jego twórczości.
Hymny
Wpływ ekspresjonizmu niemieckiego na Kasprowicza zaowocował powstaniem cyklu Hymnów. Literaturoznawcy wskazują, że ekspresjonizm tego zbioru wyprzedza pod wieloma względami wyklarowaną, dojrzałą poetykę liryki ekspresjonistycznej w Niemczech.
Pierwsze zapowiedzi nowego okresu i nowej poetyki zawarte w kilku utworach można scharakteryzować kilkoma hasłami: hymniczność, katastrofizm, motywy mitologiczno - kosmiczne.
Kasprowicz oprócz sięgnięcia do antyczno-chrześcijańskich tradycji pisania hymnów, czerpał inspiracje z hymnu wedyckiego. (Wedy - święte księgi starożytnych Indii). Było to zgodne z tendencjami epoki - interesowano się wtedy filozofią i religią Indii, do której sięgano poprzez filozofię Schopenhauera. Jednymi z najbardziej znanych utworów są Dies Irae i Salome i Moja pieśń wieczorna.
Wyraźnie widoczne są motywy katastroficzne, wizja zagłady całego wszechświata, obraz Sądu ostatecznego. Kasprowicza interesowały wątki biblijne, szczególnie dotyczący Salome i ścięcia Jana Chrzciciela. Był to motyw bardzo popularny w literaturze i sztuce modernistycznej (np. Mallarme, Wilde), podobnie jak połączenie elementów religijnych z erotycznymi. Kasprowicz sięga do tradycji pieśni kościelnej. Dies irae nawiązuje do sekwencji przypisywanej najczęściej Tomaszowi z Celano, Święty Boże do błagalnej pieśni, a Salve Regina do średniowiecznej antyfony Maryjnej pod tym tytułem oraz do Godzinek do Niepokalanego Poczęcia. Liczne są również odwołania do średniowiecznego i renesansowego malarstwa. Kasprowicz podejmował trudną problematykę rozważań egzystencjalnych, pokazywał ją na dwóch niezależnych planach: metafizyczno- religijnym i etyczno- społecznym. Cykl Hymnów
charakteryzuje się bogatą i nacechowaną emocjonalnie leksyką, każdy element plastyczny, np. barwy pełnią tu wyraźną i skonkretyzowaną funkcję. Obrazowanie jest często dosadne i głęboko naturalistyczne. Zbiór ten jest ponadto dziełem interesującym w swej budowie. Kasprowicz posłużył się wierszem wolnym, a więc techniką ulubioną zarówno przez symbolistów, jak i ekspresjonistów.
Księga ubogich
Okres, w którym powstała Księga ubogich był dla twórcy czasem wyciszenia, uspokojenia wewnętrznego, wewnętrznej zgody na świat. Kosmiczna sceneria Hymnów stała się troszkę bardziej kameralna i zhumanizowana. Dominują obrazy harmonii pomiędzy człowiekiem i naturą. Czynnikiem harmonii stał się Bóg, rozumiany jako chrześcijański, nadający światu ład. Przez przyrodę Bóg staje się częściowo poznawalny, człowiek może znaleźć się bliżej Boga. Tytuł nawiązuje do średniowiecznych obrazkowych popularyzacji motywów fabularnych Pisma Świętego, zwanych Biblia pauperum. Przeznaczone były dla ludowego niepiśmiennego odbiorcy, „człowieka ubogiego”. Ten motyw moralny Biblii podjął święty Franciszek, a później prymitywiści. Wybór takiego tytułu jest wyraźną manifestacją prymitywizmu. Już więc w tytule odnajdujemy franciszkanizm. Księga ubogich reprezentuje lirykę religijno- katolicką. Jest to liryka mówiąca o podporządkowaniu czynników subiektywnych i indywidualnych uniwersalnym prawom, których źródło i uzasadnienie jest u Kasprowicza w Bogu, a które znajdują swój wyraz przede wszystkim przyrodzie, traktowanej coraz częściej jako wyraz porządku supernaturalnego. Wyraźnie przeważa liryka bezpośrednia nad symboliczną. Przekonanie o intersubiektywności praw moralnych i franciszkańskie poczucie wspólnoty z najuboższymi najbardziej widoczne są w strofach wiersza XXI. Każdy fragment przyrody nabiera szczególnego znaczenia, jako wyrażający absolut. Obecne we wcześniejszej twórczości motywy walki dobra ze złem, w tym zbiorze zupełnie zniknęły. Księga ubogich podawana jest często jako najbardziej charakterystyczny przykład stosowania w poezji polskiej wiersza tonicznego.
Mój świat
Tomik Mój świat napisał Kasprowicz już na Harendzie ( w Zakopanem), w krótkim okresie względnej poprawy zdrowia - jest to jego ostatni zbiór wierszy. Przeważa ton żegnania się ze światem, ogranicza jego horyzont do swych najbliższych sąsiadów poronińskich. Zbiór ten jest najpełniejszą manifestacją prymitywizmu i najważniejszym objawem ten tendencji w literaturze polskiej. Zawiera liczne ballady nawiązujące do folkloru podhalańskiego, np. Z legend o Janosiku, Opowieść o mgłach. Postawa podmiotu lirycznego i narratora- gawędziarza ma go zrównać z ludowymi bohaterami. Każdorazowo podmiot liryczny staje się jakby sobowtórem swojego bohatera. Naiwna w tonie liryka Kasprowiczowskiego Mojego świata dzieli z całym prądem prymitywistycznym jego podstawowy dylemat: dążenie do utożsamienia się z ludowym bohaterem, wchodzi w konflikt z postawa stylizatorską tendencji prymitywistycznej. Zbiór ma podtytuł Pieśni na gęśliczkach i malowanki na szkle. Wiąże się on z elementami stylizacji na formy czerpane z folkloru. Badacze zwracają uwagę na wiersz Wożą gnój i zauważają, że jeszcze chyba nigdy Kasprowicz nie okazał tyle lekceważenia dla mieszczańskich kanonów estetycznych, a zarazem też chyba nigdy nie skojarzył w jednym wierszu w jednym wierszu tylu elementów dobitnie świadczących o roli chłopskiej kultury i mentalności w jego twórczości.