JAN KASPROWICZ WYBÓR POEZJI(1)

JAN KASPROWICZ - WYBÓR POEZJI

BN S. I NR 120

WSTĘP I OPRACOWANIE: JAN JÓZEJ LIPSKI

WIADOMOŚCI BIOGRAFICZNE

ur. 12 XII 1860 r. w Szymborzu pod Inowrocławiem w rodzinie chłopskiej
życzliwość krytyki dla jego chłopskiego pochodzenia (rozumienie jego poezji)
gimnazjum i matura w Poznaniu w 1884 roku - szkoła pruska
debiut przebiegał wieloetapowo:
1878 - sonet „Poranek” (w pozn. „Lech”)
studia w Lipsku
pobyt we Wrocławiu - działalność socjalistyczna, internacjonalistyczna
zamieszkał we Lwowie i pisywał do „Kuriera Lwowskiego” (1889-1900)
debiut książkowy: 1888 „Poezje”
został członkiem Ligi Narodowej
uprawiał krytykę lit. i teatralną
1904 - doktorat z liryki Teofila Lenartowicza
1923 - powrót do ukochanego Poronina (przyczółek Herenda)
lata profesorskie (był m.in. rektorem Uniwersytetu Lwowskiego), praca dydaktyczna, choć pisarsko bardzo płodny okres
zmarł w 1926 na Herendzie

W KRĘGU NATURALIZMU

najpierw patronował pol. romantyzmowi
potem naturalizm niemiecki + monizm (głosili etyczny aktywizm sztuki)
zw. z symbolizmem
pobyt w Lipsku

poemat „Giordano Buno” - prometejski etyzm, retoryczność, tropiczność, zwroty do adresata, obrazowość, podobnie do Shelleya

„Aryman i Oromaz” - bunt altruistyczny

tendencje francuskie (1885 - 1892)
problematyka Lessingowska („Laokoon”)
tom ”Obrazki natury”

wiersz „W chałupie” - opisowość, naturalizm, protokolarność, etyzm, problem rozwoju wsi

wiersz „Z ulicy” jak filmowe oko kamery

narracyjno-opisowy cykl „Z chłopskiego zagonu” + cykl sonetów „Z chałupy” - rozległość poznawcza, genialna kompozycja, 40 sonetów, konfliktowy obraz wsi polskiej, miniatury fabularne, podmiot subiektywny, ukazanie dystansu między „dziś” a „wówczas”
dramatyzowane poematy i dramat naturalistyczny
wpływy Shelleya
”Świat się kończy!” - wybitne dzieło pisane gwarą
publicystyka
ideologia socjalistyczna
”Oni i my”
radykalny demokrata

MODERNIZM

zmiana perspektywy ukazanie się II serii „Poezji” K. Tetmajera (1894)
dominacja modernizmu
wielka rola Miriama, „Chmiery” i „Życia”
rola ekspresjonizmu
miłość
poemat „Miłość (1895) tu: „Miłość - grzech”. „Amor vinceus”
rola „Kuriera lwowskiego” i publicystyki, felieton „Z tatr”, „Młodzież przed sądem”, „Poezja XIX wieku” - tutaj objawia się Kasprowicz-krytyk, monista
symbolizm i impresjonizm
”Krzak dzikiej róży” (1898):
odległość od tematyki społecznej
nastawienie na wartości estetyczne
cykl „W ciemność schodzi moja dusza”
świat doznań zmysłowych
umetafizycznienie sztuki
zmysłowość
symbole
impresjonistyczny wizualizm (b. trudne połączenie tych kierunków)

1892-98 - Podhale:
dramat rewolucji społecznej (np. „Bunt Napierskiego”)
„Krzak dzikiej róży” (1898)
są jakby w przededniu „Hymnów”, moralitetowość, ekspresjonizm
„Hymny” (1899)
nazwa „Hymny” dopiero 1922
cechy gat. hymnu
tradycja pieśni kościelnej
2 plany: metafizyczno-religijny i etyczno-społeczny
przekonanie o kryzysie wartości (katastrofizm)
upadek cywilizacji Zachodu
wizyjne obrazowanie
rola koloru
symbol róży („Dies Irae”)
wiersz wolny
lata po 1905 - wzbogacenie literatury o problematykę społeczną
tomik „O bohaterskim koniu i walącym się domu” (proza artystyczna)
kryzys cywilizacyjny, wulgaryzacja chrześcijaństwa, ale obrona wartości
zawarta spowiedź lirycz - świadectwo rozdarcia
„Cień” - rozrachunek z religią - przejaw kryzysu medernizmu
okres balladowy
”Taniec zbójnicki” (1896) - fascynacja folklorem
”Sawitri”
”Pieśń o Waligórze”
”Ballada o słoneczniku”
„Marchołt” )dramat)
1913 w „Chimerze”, wyd. 1920
bogate odniesienia do Goethego, Mickiewicza, Rebeloise`gi
rola karnawału
„Księga ubogich”
ściszenie tonu, zgoda na świat, ale z tonami rezygnacji
przyroda jest tu znakiem Boga
neoklasycyzm
nawiązania do Biblii
św. Franciszek
sens metafizyczny świata
cichną konflikty społeczne
„Mój świat”
wydane po śmierci
manifestacja prymitywizmu
przekłady z literatur obcych
wiele tłumaczeń Kasprowicza
”Rodzina Cencich” Shelleya (1884)
tłum. Goethego, Shelleya, Emersona, Keatsa, Wilde`a
tłum. z teatru elżbietańskiego
tłum. Ajsychlosa i Eurypidesa

IV. RECEPCJA KASPROWICZA

uznanie i pozycja
znany gł. jako autor „Hymnów”
za życia miał 2 monografie
1930 - I wyd. „Dzieł” (I - XXII) pod red. S. Kołaczkowskiego

WYBÓR POEZJI

JUWENILIA

„Wieczór nad Gopłem” (1897)
stylizacja na „Sonety Krymskie” Mickiewicza
POEZJE

1) „Melodie jesienne”

- ”Cieche boje”

2) Z padołu walki”

- „Pieśń irlandzka”
wołanie przeciw Eryniom

„Excelsior”
koniec bytu, skazani na wymarcie
nikną nadzieje
”a jednak głowy w górze!”
potrzeba siły - wezwanie
„Trzeba nam wiary”
„Oni i my”
1886 „przegląd tygodniowy”
manifest polit. stronnictwa ludowego
gani fałszywą naukę, połączenie religii z rozumem
nie można „wznosić kościołów bez Boga”
podkreśla rolę ludu, wiary, siły chleba
trzeba wziąć topór
„Giordano Bruno”
trzeba uważać na obłudne serce człowieka
trzeba zerwać łańcuchy
Bruno tonął samotnie w mistycznej topieli, stygamty
”Prawda płonie!”
”Duch potężny!”
przyjdą czasy gdy żar rozpromieni martwe serca ludzi - odejście od nicości i małości

III. SONETY (1888)

„Z chałupy”
nędzne chłopskie chaty, łzy
czy przyjdzie czas zmiany?
biją dzwony - czas chrześcijański
”Biedy ludu! Święty polski ludu!”
przykład chłopskiej miłości
służba u szlachty
choroba, śmierć
chłopi pokorni, choć muszą dbać o siebie, dali syna do szkoły, chcieli wydać córkę za mąż
groźna zima
ratunek - poezja

WIERSZE ROZPROSZONE (1878-1891)

- „W chałupie”
biedna chałupa, deszcz, „dysonans nędzy”, pusta ława po wieczerzy, przy piecu stoi chora kobieta, 16-letnia dziewka śpi i śni o paniczu z fabryki

„Z nizin”
patrzy jak pracują robotnicy, kości zmęczenia, spalone karki, obiad - kartofle, namiętność - kamieniarze, zabór pruski, melodia ludowa, czekają na spoczynek, chcą wrócić do siebie do domu, biedne i poczciwe chłopskie serce
„Szły zbierać kłosy”
„Wojtek Skiba” (1889)
wzorowany na „Beniowskim” Słowackiego
wiersz(poemat) nie ukończony
wątki autobiograficzne
historia zycia 30-letniego chłopa, zarobkowania, praca w cukrowni, musi ść żebrać, smutna hańba, chce być księdzem księdzem, ale...
„W ciszy wieczoru”
„O, zbliąż się, śmierci!”

CHRYSTUS

„Kuszenie na puszczy”
poemat społeczno-religijny
mesjada
siła
rzecz dzieje się w środowisku robotniczym , w społeczeństwie. Jest chór fabrykantów i bankierów, Chrystus i Lucyfer
„U stóp cysterny w Sychar”
„Golgota”

ANIMA LACHRYMAS (tłum DZUSZA PŁACZĄCA) (1894)

”Anima lachrymas”
- „Rozpacz”
- „Gdy mnie ogarnia mrok”
„Circulus vitiosus”
- „Odi profanum volgus”
“Pod sklepeienim niebios”
- „Szum drzew”
śpiew zieleni
„Impresje”
- „Batiar”
obdartus uliczny, chciał być literatem
„Z areny publiznej”
- „Lirnik mazowiecki”
cieniom Lenartowicza
„Obrazy, gawędy i opowiadania”
- „W karczmisku”
wesele, tańce, picie, potem praca, pot i bieda, złe obyczaje, śmierć
- „Król Lear z Biedaczewa”
miał chatę, ziemię, ale był czysty i szczery, ludzie mu zazdrościli

MIŁOŚĆ

1) „Z gór”
- „Przy szumie drzew”
pod niebem z nią zawarł ślub, stokrotki, dzwonki, trawa, mchy, duma poety, jawory i buki

KRZAK DZIKIEJ RÓŻY

„W ciemność schodzi moja dusza” (przy cyfrach to są cykle, które składają się na zbiór)

„W ciemności schodzi moja dusza”
nad losem duszy boleje biały anioł, z duszy szydzą potępieńcy
„Ach, nieraz mi się zdaje”
chodzi za nim przeszłość, słońce łanów, uciekaw przed swoim ceniem
„Byłeś mi dawniej bożyszczem, o tłumie”
tłum stał się pazerny, jest wściekły z pragnienia, gani człowieka, wróg ducha „który zdeptał kwiaty”
„Modlitwo moja, cicha i bez słów”

2) „Z wichrów i hal (Z Tatr)”

„Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach”
pawiookie stawy, kosodrzewiny i cisza, granity, limba, leki, w seledyn stroją się niebiosa, biel rosy błyszczy na krzaku
„Taniec zbójecki”

3) „Nad przepaściami”

„Nie było bytu, ani też niebytu”
przemijanie, brak zaufania, duch ludzki, próżnia próżni, wszystko paląca miłość, czy jest jakiś Eden?

HYMNY (1902) wyd. 1922

„Dies irae”
Kyrie elejson, prosi, by Bóg spojrzał łaskawo, duch ludzki to garść kurzu, ból tylko, zmiłuj się Boże
gną w chmurach wichrów czoła, olbrzymie świerki padają strzaskane
dusza pełna miłości
krew w morzach, szał i strach
Bóg tylko sądzi i patrzy na cierpienie
”I stał się koniec świata... O chwilo spokoju!”
słychać jedynie straszliwe Amen
„Salome”
śpiewa i przyzywa kochanka
płonie pieśń miłości
puste przestworze pustyni
wzywa go w letnią noc do gajów
czeka na głos
„Święty Boże, Święty Mocny”
inc. „O niezgłębione nieobjęte moce...!”
prosi o zmiłowanie, skarży się., lecą łzy „Płacz ze mną!”
śmierć kroczy przed tłumem, podmuch żałoby, melancholia
”Rozpacz samotny grób!”
tajemniczy jęk z przestworzy, żal, szumy żałobne
”a ślepa (...) Dola, śmieje się dzikim śmiechem”, a naokoło cicho łkające smutki
każe Bogu przerwać tę ciszę, zmiłować się, prosi o łaskę
gani Boga, że niedostępny siedzi na tronie, pomaga słońcu a ludziom?
krzycz na szatana!
„Moja pieśń wieczorna”
„Salve Regina” (1901)
prosi Królową o wsparcie
chwali Ziemię i ludy, ale są modlitwy i łzy o lepszy czas
widzi, że Matka płacze nad losem
druga część - o Chrystusie, nikt go nie kochał, a on miłował wszystkie dusze
Zbawca jest morzem miłości

BAJKI, KLECHDY I BASNIE

„O szklanej górze”
O BOHATERSKIM KONIU I WALACYM SIĘ DOMU (1906)

25 miniatur prozą
„Spokój”, „Spoczynek” „Wędrowcy”, „Portal katedry”, „Pout Neuf” i inne

BALLADA O SŁONECZNIKU (1907)

[teraz już wymieniam i pisuje tylko wybrane wiersze]

„Siądź na kamieniu”
o rozmowie z Bogiem
odwieczna skała
„Pożegnanie”
„Ballada o słoneczniku” (1906)
i on miał braci, ale poszli na wojnę, trzeba upić się radością, elem. „dance macabre”
„Pieśn o Waligórze”
....
pieśni z motywów ludowych

CHWILE

„Snuje się wiatr po polu”
„gdy przyjdzie czas”
„Zasnuły się senne góry”
„Niedawno wyszedłem o świcie”
„Pamiętam te piaski nad wodą”
„Słyszałem głośny płacz ludzi”
„Nad książką nachylony”
„Nieraz mnie jakaś chęć porywa dzika”

KSIĘGA UBOGICH (1916) - prymitywizm

„Rozmiłowała się ma dusza w cichym szeleście drzew...”
„Witajcie kochane góry”
tęsknota do udeptanej ziemi
czas, strop niebios
Bóg
przed chatą mały ogródek i zmęczeni ludzie
wędruje do Boga, w stronę lipy stuletniej
„Przestałem się wadzić z Bogiem”
„Na razie, mówiący prawdę”
nie palę się całkiem do śmierci
przyjdzie tu sama tą drogą albo po wąskiej piersi
„Przynoszę ci kilka pieśni”
umiłowanie ty moje - o wędrowcu
„Ludzie, kochani ludzie!”
chce wyzwolić ludzkie dusze, pchnąć je ku wędrowaniu, widzi, że już nie mają sił
„Chciałbym otwierać dziś serce”
kościół, cisza
„Rzadko na moich wargach”
niech dziś to ma warga wyzna -
jawi się krwią przepojony,
najdroższy wyraz: Ojczyzna!
tytuły to były incipity