Chrześcijaństwo i Kościół w świecie późnego antyku. podr. s.169 - 175 oprac. RM

podr. do historii średniow., s. 5 -7

1. Działalność Jezusa Chrystusa i początki chrześcijaństwa

- Palestyna w czasach Chrystusa (sytuacja polityczna, grupy polityczne i religijne w obrębie judaizmu - saduceusze,

faryzeusze, esseńczycy, zeloci)

- księgi Nowego Testamentu (4 Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Listy Apostolskie, Apokalipsa)

- działalność misyjna św. Pawła z Tarsu (głosił naukę Chrystusa mieszkańcom Grecji, Azji Mniejszej, Rzymu)

- męczeńska śmierć w Rzymie św. Piotra i Pawła (za panowania Nerona)

- źródła niechrześcijańskie na temat pierwszych chrześcijan: np. wzmianki źródłowe Tacyta (pisał o

prześladowaniu chrześcijan za Nerona), Pliniusza Młodszego (relacja źródłowa w podr.,s. 174), Józefa Flawiusza

2. Przyczyny prześladowań chrześcijan: dążenie cesarzy do narzucenia wszystkim mieszkańcom

cesarstwa kultu panującego (żądanie cesarzy oddawania im czci boskiej) - relacja źródłowa Cesarz nie

jest bogiem, podr. s. 174

największe natężenie prześladowań: Neron, Domicjan, Decjusz, Dioklecjan

śmierć św. Piotra i Pawła w Rzymie za panowania Nerona

3. Zmiana sytuacji Kościoła w IV w. n.e. / “Most Mulwijski” - ,,Ponte Mulvio”/

- bitwa pod „Mostem Mulwijskim” w 312 r. ne (zwycięska bitwa Konstantyna z Maksencjuszem, legenda głosi, że przed bitwą

wojsko Konstantyna ujrzało na niebie utworzonony z chmur monogram Chrystusa i jeden z żołnierzy zwrócił się do cesarza słowami: „z

tym znakiem zwyciężysz”) i edykt mediolański cesarza Konstantyna Wielkiego z 313 n.e. (uzyskanie

przez chrześcijan swobody wyznania), sam Konstantyn, najprawdopodobniej, przyjął chrzest na łożu śmierci

- panowanie Juliana Apostaty (361 - 363) jako nieudana próba przywrócenia religii grecko- rzymskiej

statusu religii panującej: był ostatnim cesarzem nie wyznającym religii chrześcijańskiej, chciał starej pogańskiej religii grecko -

rzymskiej przywrócić status religii państwowej, uważał, że dzięki temu można powstrzymać upadek imperium rzymskiego z (poglądy

te były zatem zbieżne z poglądami, żyjącego w IV w. ne, historyka Ammiana Marcelina - zob. temat: Historiografia starożytnego

Rzymu), niektóre źródła podają , że ostatnie jednak słowa Juliana Apostaty, przed śmiercią, brzmiały: „Galilejczyku zwyciężyłeś!”

- edykty cesarza Teodozjusza Wielkiego - uzyskanie przez chrześcijaństwo za panowania cesarza

Teodozjusza Wielkiego statusu religii panującej (wprowadzenie zakazu sprawowania kultów

pogańskich - edykty cesarskie z lat 382 i 392 ne)

- cezaropapizm: dążenie cesarzy do podporządkowania sobie Kościoła (począwszy od Konstantyna Wielkiego)

4. Zwalczanie kultów pogańskich u schyłku antyku i w początkach średniowiecza

- uzyskanie przez chrześcijaństwo za panowania cesarza Teodozjusza Wielkiego statusu religii panującej

- zabicie przez sfanatyzowany tłum Hypatii z Aleksandrii w 415 r. (kobiety - filozofa i matematyka, zwolenniczki religii pogańskiej)

- zamknięcie w 529 r. ne przez cesarza bizantyjskiego Justyniana Wielkiego Akademii Platońskiej w Atenach -

ostatniego ośrodka starej religii pogańskiej (grecko -rzymskiej)

5. Organizacja Kościoła w okresie późnego antyku

- rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa u schyłku antyku (IV -V w. ne), mapa w podr., s. 170

- etymologia terminu Kościół (gr. eklesia - wspólnota, zgromadzenie)

• lokalna wspólnota chrześcijańska - gmina

• rola biskupa (gr. episcopos - opiekun): początkowo stał na czele gminy chrześcijańskiej, w późniejszym czasie na czele diecezji - jednostki podziału administracyjnego w Kościele, początkowo biskupa wybierali wierni, od IV - V w. pochodził z nominacji zwierzchnich władz kościelnych

• rola metropolii (arcybiskupstwa): podporządkowane były im poszczególne gminy

• patriarchaty (metropolie kościelne o największym prestiżu): Rzym, Jerozolima, Aleksandria, Antiochia, Konstantynopol

• wyjątkowe znaczenie biskupa Rzymu - papieża (np. św. Piotr, św. Leon I Wielki 440 - 461)

• rola synodów (synod - zgromadzenie biskupów danego kraju, metropolii lub diecezji)

• pierwsze sobory powszechne (sobór - zgromadzenie biskupów całego Kościoła pod przewodnictwem papieża, podejmujące najważniejsze decyzje w sprawach wiary i organizacji Kościoła)

sobór w Jerozolimie (ok. 49/50 r.) - wiążemy go z działalnością apostołów (m.in. św. Piotr, św. Paweł)

sobór w Nicei (325 r., Nicea w Azji Mniejszej) - ustalenie wyznania wiary (tzw. nicejskie wyznanie wiary),

potępienie nauki Ariusza (arianizmu), sobory w Konstantynopolu (381), Efezie (431), Chalcedonie (451)

6. Sylwetki „Ojców Kościoła” (chrześcijańskich uczonych - teologów) u schyłku antyku, np.

• św. Hieronim (dokonał u schyłku IV w. przekładu Biblii na j. łaciński, zwanego Wulgatą)

• św. Bazyli twórca jednej z pierwszych reguł zakonnych, będącej podstawą życia zakonnego w Kościele wschodnim

- św. Augustyn, biskup Hippony, autor dzieł Wyznania, O państwie Bożym (De civitate dei)

podjęcie przez Augustyna próby pogodzenia pewnych elementów filozofii platońskiej z teologią chrześcijańską

(cytuj: Jaczynowska, s. 628), „noc mediolańska” w życiu św. Augustyna (moment nawrócenia),

Augustyn dożył zdobycia swojej ojczyzny (rzymskiej Afryki północnej) przez Wandalów w 430 r. ,

wpływ poglądów św. Augustyna (zawartych w De civitate Dei) na myśl polityczną średniowiecznej Europy

(zwł. na temat relacji państwo - Kościół)

• św. Augustyn w dziele De civitate Dei stworzył koncepcję historiozoficzną zakładającą, że dzieje świata

to konfrontacja „państwa Bożego” z „państwem ziemskim”

• poglądy św. Augustyna mogły więc prowadzić do wniosku, że Kościół powinien uniezależnić się od

władzy świeckiej, wywarły zatem ogromny wpływ na myśl polityczną średniowiecznej Europy łacińskiej

7. Sztuka wczesnochrześcijańska - il. w podr., s. 169, 171

• symbolika wczesnochrześcijańska - ryba (il. w podr. s. 169), kotwica

• Chrystus jako Dobry Pasterz (przedstawienie Chrystusa w sztuce wczesnochrześcijańskiej pod postacią Dobrego Pasterza)

• sztuka katakumb (podziemne cmentarzyska wczesnochrześcijańskie)

• bazylika jako typ wczesnochrześcijańskiej budowli sakralnej: przestronna, trójnawowa budowla z apsydą i baptysterium, orientowana (bazylika wywodziła się ze starożytnego, przedchrześcijańskiego Rzymu, gdzie pełniła funkcję budynku wyższej użyteczności publicznej), przykłady bazylik z IV w.: bazylika św. Piotra na Watykanie , św. Jana na Lateranie

• Rawenna jako ważny ośrodek sztuki wczesnochrześcijańskiej (architektura sakralna, mozaiki)

• mozaika jako istotna forma przekazu ikonograficznego w sztuce wczesnochrześcijańskiej - il. w podr. s. 171

• wczesnochrześcijańskie baptysterium (chrzcielnica; budowla sakralna, w której udzielano sakramentu chrztu)

• wczesnochrześcijańskie freski z egipskiej miejscowości Faras (zob. Sztuka świata, t. 3), związane z Kościołem koptyjskim, odkryte przez wybitnego polskiego archeologa prof. Kazimierza Michałowskiego

8. Eremici chrześcijańscy oraz pierwsze wspólnoty monastyczne u schyłku antyku (IV - V w. ne)

▪ eremici (anachoreci) - pustelnicy stosujący surową ascezę (umartwianie się) w życiu codziennym,

np. św. Szymon Słupnik, św. Antoni Pustelnik

▪ monastycyzm - zakony, ruch zakonny

▪ wspólnoty monastyczne - wspólnoty zakonne (mnisi) mieszkające w klasztorach

▪ pierwsze reguły zakonne (zbiory zasad życia zakonnego), np. reguła św. Bazylego jako podstawa

monastycyzmu w Kościele wschodnim (zakon bazylianów)

▪ przyczyny narodzin ruchu monastycznego: na życie eremitów (pustelników) lub we wspólnocie

monastycznej (zakonnej) początkowo decydowały się jednostki, które uznały, że życie w

społeczeństwie ludzi świeckich jest nie do pogodzenia z ideałami Ewangelii, były to czasem osoby

nie mogące pogodzić się z negatywnymi skutkami umasowienia religii chrześcijańskiej u schyłku antyku (i tym samym jej swoistego

zeświecczenia)

▪ Egipt jako kolebka chrześcijańskiego monastycyzmu

9. Pierwsze herezje (poglądy religijne uznane przez Kościół za błędne)

▪ poglądy Ariusza (arianizm): zaprzeczał istnieniu Trójcy Św. , arianizm rozprzestrzeniał się w IV - V w. wśród ludów

germańskich (zwł. Ostrogotów, Wizygotów - do VII w. ), jego zwolennikiem był także np. cesarz Walens, poglądy

Ariusza zostały uznane z a herezję na soborze z w Nicei w 325 r.

▪ monofizytyzm (jedna z tzw. herezji chrystologicznych): monofizyci uważali, że Chrystus posiadał tylko

boską naturę, ich poglądy zostały uznane z herezję na soborze w Chalcedonie w 451 r. (gdzie przyjęt, że

Chrystus posiadał naturę boską i ludzką), monofizytyzm utrzymał się w niektórych wspólnotach Kościoła

na Wschodzie (dziś nazywanych Kościołem koptyjskim), zwłaszcza w Egipcie i w Etiopii , dokąd

chrześcijaństwo dotarło z Egiptu

▪ nestorianizm (także jedna z tzw. herezji chrystologicznych)

▪ manicheizm (jedna z tzw. herezji gnostyckich, gr. gnosis - poznanie), wywodzi się od kapłana Maniego

żyjącego w Persji w III w. ne. , powstał z połączenia elementów zoroastryzmu (zaratustrianizmu - podr., s. 52),

chrześcijaństwa i judaizmu, manicheizm to religia dualistyczna, opierała się na wierze w walkę Dobra (jego

twórcą jest Bóg) i zła (jego twórcą jest zły duch) oraz przekonaniu, że cała materia wiąże się ze złem,

w średniowiecznej Europie do herezji manichejskiej (gnostyckiej) można zaliczyć np. bułgarskich bogomiłów

(X - XI w.) oraz katarów (albigensów) - żyjących w południowej Francji w XII - XIII w,

(o istocie gnostycyzmu - Jaczynowska, s. 594)

1

---